Een leeuw op de
weg
ROMAN
POLANSKI
NIET-BEGEERDE KINDEREN
De mens
betrappen
in
verrassende
situaties
CULTUREEL
VENSTER
ZATERDAG 28 JANUARI 1967
Roman Polanski
"J^ONDERLIJK genoeg kan Polanski over alles
gloedvol praten, behalve over zijn werk. Hij heeft
eens gezegd: „Ik kan mijn ideeën niet onder woorden
brengen, alleen door filmvisueel. Dat is de enige
manier, waarop ik de dingen kan zien. De mensen
vragen mij waarom ik dit doe. Ze kannen net zo goed
vragen waarom ik eet, waarom ik biefstuk van het
menu neem en waarom geen kalfsvlees of vis!" En
hiermede raken we aan de kern van zijn films.
L> OMAN POLANSKI, re-
-*-*■ gisseur, scenarioschrij
ver, acteur. Pool van
geboorte, is een filmfeno
meen zonder weerga. Hij is
toegerust met een indrin
gend gevoel voor film. Het
is voor hem hèt medium
dat hij beheerst zoals een
groot schrijver zijn pen.
Bovendien beschikt hij fy
siek en mentaal over een
fabelachtige energie en als
hij filmt, maakt hij werk
dagen van 's morgens zes
tot middernacht. Na een
avond discussiëren met
technici en producers is hij
nog zo fris als een hoentje
en ae vrijdagavond met het
vooruitzicht op een week
end zonder filmen maakt
hem neerslachtig. Dat is de
eerste indruk die men van
deze man krijgt.
profeet uit Juda predikt tegen het altaar van
Jerobeam. Het scheurt, en de as die erop ligt,
wordt uitgestort. Jerobeams uitgestoken hand ver
stijft, maar geneest op het gebed van de profeet. De
man Gods weerstaat het verzoek van Jerobeam bij
hem te eten en uit te rusten, want God heeft de
profeet geboden om zonder iets te gebruiken langs
een andere weg naar Juda terug te keren.
Maar een oude profeet in Bethel overreedt zijn
jongere collega door middel van een leugen diens
aftocht te onderbreken en bij hem wat te gebruiken.
Onder het eten wordt de ware Geest des Heren
over de oude man vaardig. Hij zegt de jonge pro
feet de dood aan, omdat deze weerspanning is ge
weest tegen het bevel van God. Op weg naar huis
komt de jonge profeet een leeuw tegen, die hem
doodt. Voorbijgangers zien het vreemde schouwspel
van een op de grond liggende dode man, geflan
keerd door een leeuw en een ezel.
ROMAN VAN
ZIJLSTRA MET
KWALITEITEN
EN TEKORTKOMINGEN
Elisama, nog maar
17 jaar. Hij onderscheidt zich niet
opvallend van zijn dorpsgenoten,
Jaap Zijlstra. begonnen als kleinzoon
dichter, hee/t rat. deze jonge "Z.o
profeet een romanfiguur ge- trouwt met het meisje Jemima
maakt. In een boek van 137 wordt vader.
bladzijden, uitgekomen bij Kok Met zijn Jeruzalemse oom Unni
te Kampen (1 6.90) en getiteld gaat hij mee naar de hoofdstad en
Een leeuw op de rneg. probeert 'ekijkt^ltó wjtdgM
hn een stuk joods leven i gaande tolerantie jegens de afgo- voudig
beelden gedurende de laatste den van zjjn vrouwen en bevrijdt
tijd van Salomo's regering en apen, die voorbestemd zijn
de eerste tijd van het geschc~ A J 1
de rijk.
nig was het profetische natuurlijk
een bekend verschijnsel. Het was
soms moeilijk te onderscheiden tus
sen echt en vals profetendom;
sen geestdrijverij waarbij
zich opzweepte tot godsdienstige als dak,
hysterie en de echte geestvervoe- '~J
ring die ontstond doordat de Gee;l
des Heren de man (of vrouw) een-
spreekt over „uit de schulp krui
pen", dan ziet men ineens iets dat
met het woord „schulp" wordt aan-
geduid. Wat is „de schulp van nun
men huizen"? Is het een onderdeel, zo-
deur, vensteropening?
Nee, bedoeld is het hele huis, de
hele huizen.
Wil Zijlstra die huizen mei achei-
bezit nam, de steekvlam pen vergelijken, en de mensen dus
Kamos te worden geofferd.
Een kort verblijf in de woestij:
bereidt hem voor op de
het heilige.
De boodschap des Heren is
het eigendom van de profeet en ze
keert zich soms (zoals hier in dit
verhaal) als het nodig is tegen de
J bereidt hem voor op de missie die verhaal) als het nodig is tegen de
Als het verhaal begint is Ahira hij zal moeten volbrengen. Hij boodschapper. Die gloed van het
zo noemt de auteur de latere pro- heeft het uitbreken van de heilige, die '^lensie'
feet), de zoon van Nahesson cn opstand te Sichem meegemaakt en wordt niet voldoende voelbaar.
Spel
heeft toen het vege lijf r
welijks kunnen redden. Maar nu
is hij zonder vrees.
De auteur beschrijft het drama
tisch gebeuren bij de kal veren-
dienst en tekent dan het einde v
De auteur wil duidelijk beelden,
maar laat zich verleiden tot een
(modieus) spel met een spreek
woordelijke uitdrukking. Kenschet-
beelden zijn twee verschil-
Polanski is thans 33 jaar oud voortdurend verkeert in een situ-
enig kind van Poolse ouders. at;e die verrassingen ten goede
of ten slechte voor hem inhoudt
en geconfronteerd wordt met het
ongedachte. Deze mens is voor
hem een onuitputtelijke bron.
Al vroeg bleek zijn voorkeur
•oor toneel en literatuur. Op zijn
14e jaar stond hij al op de plan
ken.
Het zijn deze situaties waar
van hij uitgaat. De situaties die
naar het schijnt logisch voort
vloeien uit het samenleven met
Door het lezen van „Het pro-
is" werd hij een bewonderaar
van de jong gestorven Kafka. La
ter kreeg hij grote waardering
Genet. Hij studeerde in Pa
rijs aan het „Lycée des beaux
arts" kunstgeschiedenis.
„Naar het schijnt", want het
boeiende element in zijn films is
juist het ongedachte. Polanski
heeft niet meer nodig voor zijn
In 1953 speelde hij zijn eerste fiims dan een idee, en zelfs wat
kleine filmrol en ging hij naar fr vastgelegd is in het draaiboek
de filmacademie van Lodz in Po- komt dikwijls anders
len. Zijn eerste eigen film was de Ult- ^at wil zeggen zijn opgeroe-
in 1955 voltooide short „De fiets" Pen °ee'den geeft hij een eigen
gevolgd in 1957 door „Lassen wir ontwikkelingsgang,
den Ball auffliegen", beide films
als proefwerk voor de academie.
Proefwerk
Drie
Ahira, die op het
dat de werkende
vader, zoontje, dorpsherinneringen heeft,
in een flits aan zich ziet vooroij-
trekken.
Duidelijk
Retoriek
Wat men hem wél als
talent Maar rij- gebruiken.
- alleen al levende. Beeldend schrijven vereist een
schrijvende, dus men strenge scholing en voorbeelden
,indt men in onze litera-
Jacobus van Looy af tot
Arthur van Schendel toe. Deze
mensen wisten precies de waarde
van elk woord op elke plaats. Hun
literatuur moge verouderd zijn, als
tekort modellen van stijl zijn deze wer-
De tekortkomingen i
zijn te duidelijk om
voor te kunnen sluiten,
liteiten te manifest om
over te houden. Laat ik met dit
laatste beginnen.
De auteur heeft van het milieu
dat hij beschrijft
voorstelling. Hij is er in geslaagd
oudheidkundige informatie
kan aanrekenen is de op de bijbel ken nog steeds van grote waarde,
dit boek stoelende retoriek, die als onkruid Op bladzijde 19 leest
de ogen tussen de tarwe overal tussen de tijd
- R|i wijle kwam hij (Nahesson)
de kwa- echte, „literaire" beeldspraak de uit de grot, maakte van zijn ban
de mond kop opsteekt. Vaak is het ook ge- den een hoorn en liet zijn stem
traditionele retoriek. schallen. Dan was het eten gebla-
staat het goede zen." Ook hier laat de auteur zich
het slechte vlak naast elkaar,
behoorlijke Zo op bladzijde
naar de optocht v,^
nen. „Hij sidderde. Toen klampie wordt iets
opdringerig, hij zich niet langer
verleiden een spreekwoordelijke
Ahira kijkt uitdrukking te gebruiken op het
de profetenzo- moment dat de lezer uitgenodigd
ts in zijn verbeelding te
te horen. Riepen is iets
hij liet zich meevoeren door anders dan blazen, ook al zijn de
lend te worden. Hij heeft zich tot de wilde stroom. Tevergeefs deed handen trompetvormig
op zekere diepte in de ziel
oude Israëlieten weten te ver
plaatsen.
Hij heeft iets gevoeld van het
vreemde verschijnsel van hei pro
fetendom en ook van de menselijk
heid waaraan geen profeet kon ont
komen.
Hij beschikt over een halverwe
ge gemoderniseerde stijl en over
een beeldgebruik dat soms tref
fend en raak is, zoals op oladzijde
zijn blinde broer een poging hem mond gebracht,
bij het kleed te grijpen."
Die wilde stroom is figuurlijk. Vals Vernuft
de
kleed letterlijk bedoeld.
Zijlstra schrijft als iemand, die
zijn eigen stem nog nooit heeft te- ik
rugbeluisterd en niet beseft dat be- ding
paalde dingen nog verkeerd
126,
Ik meen me te herinneren, dat
Zijlstra ook al naar aanlei-
an zijn gedichten de raad
gegeven heb, die hele spreekwoor-
denkraam maar eens te laten voor
Iwat ze is. Er zit in dat procédé
het boek. „Het woeden van spelen met spreekwoorden e»
de zon was geluwd." Een goed spreukachtige gezegden niet veel
ten'
Neem al dadelijk de eerste
leest: „Rook stak begin. Dan volgt: „De dorpelingen perspectief meer. Maar op de ver
dreigend een zwarte kropen tevoorschijn uit de schulp beelding van de lezer werken flat
TT.-.- -. hun huizen Dat js fout ai j
nergens langdradig, rafelt geen ge- de bedoeling duidelijk.
moedsstemmingen uit
idea-
Er is
zegswijze:
liseert geen enkele van zijn figu- schulp kruipen", waarbij „schulp" vernuft.
„doet" het altijd. Dat is de echte
schrijfkunst, het echte vertellen, te-
je kenen, schilderen. De rest ls val«
staatvoor schelp. Zijlstra rede
neert: als je in je schulp kunt krui-
Weinig reliëf Pen- kun ie er ook uit kruipen.
Niemand die de zegswijze „in je
Maar naar mijn gevoelen heïft schulp kruipen" gebruikt, denkt boek schrij'
*--* -•het profetische te daarbij duidelijk aan een scnelp recht doet.
Dit wil een opbouwende kritiek
zijn, want Een leeuw op de weg is
een leesbaar verhaal en een rijpe
re Zijlstra zal nog wel eens een
lan zijn talent
Jolania Limecka in de film „Mes
het water", uaarin zij prachtig
gestalte geeft aan de iti
Christine, aan boord van
gelijknamige jacht, waarop l
man bevel voert.
Zijn naam dook in ons land op
rond 1960, toen op de Cinestud- Merkwaardig is dat in zijn
manifestatie zijn film „Twee drje laatstgenoemde films het tel-
mannen en een kast" werd ver- kens drie figuren zijn, die in een
toond, waarvoor hij zelf het see- kleine gemeenschap gekapseld de
i had geschreven. Daarop spanningen oproepen die zijn
volgden films, die in ons land en fjimg zo intrigerend maken. Hij
op de festivals grote aandacht schept direct een sfeer waarin al
trokken als „Als de engelen val- ie dingen, ook de dode. gaan
len" (1959), „De dikke en de dun- meespelen.
(1961), „Het mes in het wa
ter" (1962), „De zoogdieren" (in jn „Repulsion" bijvoorbeeld
1963 bekroond), „De wereld wil het scheermes en het afschuwe- jn zjjn doem gevangen mens. Dat
bedrogen worden" (1964), een see- üjke gebraden konijn onder de maakt hem in zijn films altijd
nario naar de roman van Geor- vliegen op een schotel in de weer sympathiek en boeiend,
ges Bardawil, „Aimez-vous les huiskamer. In „Het mes in het
femmes?", geregisseerd door water" het mes van de jonge lif- De veel gebruikte middelen om
Jean Léon en in 1965 de film ter aan boord van „Christine". Je een film voor het grote publiek
„Repulsion". weet en voelt, dat daarmee iets boeiend te maken, sex, sadisme,
weinig reliëf gekregen. Als zoda- (en
slak). Maar zodra
Dr. C. RIJNSDORP
gebeuren gaat... maar wat?
Roman Polanski werkte in Po
len, Frankrijk en Engeland. ..Re-
pulsion" en „Cul de sac" ontston- f*pf ZGK0T
misdaad enz. heeft Polanski niet
nodig. Waar nodig toont hij ons
deze dingen in hun diepste kern
en altijd functioneel, en daarbij
schuwt hij het afzichtelijke niet.
Hij is een beweeglijke figuur, Het is Polanski's opvatting, dat Door zijn visie wordt alles
debatteert graag, is arrogant, uit de gebeurtenissen in de film puur film. Voor hem is dit niet
niet zelden onlogisch. In zijn zelf moet blijken wat de bedoe- anders uit te drukken en daar-
hij furieus ongeduldig, ling is. Faalt dat, dan faalt de d00r laat zijn werk dan ook vaak
diepe indruk achter; groots
i - vorm en inhoud, een blijk
i meesterschap.
Geen theorie
angstvallig nauwkeurig en zeer film in zijn geheel. Het wonder-
enthousiast. Fel in zijn kritiek, lijke is: hij faalt niet. Hij is in
lovend voor een ieder en alles zijn uitbeelding griezelig trefze-
wat hem aanstaat. ker.
t Een enkel woord, een enkele
Amerikaanse acteur Lionel bljk of een baar mlbult een
Stander, die een gangsterrol ver- situatïe
vulde in „Cul de sac", noemde
het een verfrissing om met Po- In Cul de sac>. voelt men na
lanski te werken. „Polanski s de eeJ.ste ontmoeting reeds, dal sieren kan is, dat zijn werk
alle dit huwelijk niet gelukkig is. In slechts aan constatering toekomt
„Het mes" ziet men dat reeds in en dat hij de problemen laat
de eerste scènes: de man en de voor wat ze zijn. „Ik heb geen
vrouw in de auto. Tijdens de rit theorie." zegt hij. Zo de drie aan
treedt de man steeds corrigerend gehaalde films, die geen uitzicht
p op. Men -voelt direct dat de geven. Een erfenis
DfOn vrouw tegen hem is opgewassen. Genet?
alleen door haar houding en blik
en resolute handeling (zij stapt
uit de auto en verwisselt van
plaats).
voordeel is, dat hij van
details van het filmmaken op de
hoogte is". (J. A. Hes in Critisch
Filmforum).
Waar men allicht over diseus-
Kafka of
YVES DIERYCK: LES IMPORTERS
om redenen van moraal en
fatsoen: hij was geen gewenst
maar een opgedrongen kind
„un accident biologique". Zo
doende waren twee mensen zon
der ware liefde gedwongen sa
men te leven met elkander en
met de oorzaak van hun
7~)E nieuwe roman van Yves Dieryck, getiteld LES IM-
PORTUNS. heeft wel een enkele trek gemeen met de
vorige PROMENADE EN MARGE (1964), die door de pers
en het lezend publiek goed is ontvangen en bekroond werd
met de Grand Prix de la Société des Gens de Lettres. Daar
een verstokt individualist, die weigert zich te laten inkap
selen in het maatschappelijk bestel en alle blijvende banden
afwijst. Hier een jongen van zeventien jaar die enkele weken
vóór zijn eind-examen van huis wegtrekt met achterlating
van een laconiek briefje zonder enige hartelijkheid.
Nu begint voor de ouders een
moeilijke tijd. De vader is een
niet on vermaard bioloog, die al
zijn tijd en aandacht wijdt aan
kankeronderzoek, de moeder
een vrouw die met graagte het
society-leven meemaakt en al
leen belangstelling heeft vóór
haar eigen persoontje. Hun
eerste zorg is te voorkomen dat
de vlucht van Francois bekend
wordt in de kennissenkring.
Geen politie of particuliere de
tective zal worden ingescha
keld. De vader zal zich voor
enkele dagen vrijmaken van
zijn werk en zelf naspeuringen
beginnen.
Maar het is toch wel nodig
de motieven tot de vlucht na te
gaan. Frangois is een rustige,
verstandige jongen, die de gro
te vrijheid, die men hem
toestond, waard was. Was ver
keerde omgang, een delict, de
oorzaak? Was er een ver
leidster in het spel! Dat alles
was zeer onwaarschijnlijk. Dan
daagt bij deze ouders het be
grip dat ze hun enig kind eigen
lijk niet kenden en dat echte
vertrouwelijkheid ontbrak E m
vriendelijke onverschilligheid
omtrent het leven van de an
der, zowel tussen man en
vrouw als tussen ouders er.
kind heerste in dit milieu. Dat
was niet altijd zo geweest, ten
minste tussen vader en zoon
maar zo gegroeid na de puber
teit van Frangois.
Beide ouders schrikken als ze
door de opgelopen schok wak-
Zijn films zijn niet bezield
door een boodschap, niet ge
bouwd op een bedoeling, maar
de mens boeit hem, de mens die
In „Repulsion" het meisje dat
aan de waanzin vervalt, gete
kend in de muur die in haar ver
beelding scheurt en afzichtelijk
wordt door verval. Deze beelden
behoeven geen dialoog of com
mentaar.
Filmtaal
Polanski spreekt pure film
taal, die men ook verstaat zon
der onderschrift. Dialoog ge
bruikt hij alleen wanneer de ge
beurtenissen dat noodzakelijk
maken, en dan nog op sobere
wijze. Het beeld doet alles. Zo
gaat hij dan van de gestelde situ
atie uit en laat de film „wor
den".
Hij waakt er tegen, tevoren
sympathie of antipathie te wek
ken voor zijn individuen. Die con
clusie laat hij aan de toeschou
wer over. Onmiskenbaar staat Po
lanski echter aan de kant van de
eenzamen en onbegrepenen, de
Er is verwantschap tussen de
filmbeelden van Polanski en
Bergman, al liggen de accenten
bij de laatste anders, want Berg
man, die wel behoefte aan een
uitzicht heeft, komt er telkens
niet mee klaar. Hij is nog steeds
duidelijk de zoeker. Het zou een
studie op zichzelf waard zijn.
Intussen is Polanski weer bezig
niet een nieuwe film Vampire
Killer", waarin hij zelf een rol
vervult, waarvoor hij zijn haar
tot een ware beatlepruik heeft
laten aangroeien.
Bij deze regisseur blijft men
vol verwachting uitzien naar zijn
volgende produkten. want hij is
een groot kunstenaar.
HERM. STEGGERDA
Het echtpaar en de gangster
Polanski's film „Cul de sac"
de opkomende vloed die
eiland snel isoleert.
weinig doen dan
suggestie geven, r
zet het speurwerk
Hij zoekt con
school, verneemt
raar die Frangois al jaren kent
een en ander omtrent het krin
getje van r'e zesdeklasser?
waar zijn zoon toe behoort, be
zoekt het zwembad, waar ze ge
regeld komen en verneemt
door afluisteren van nun
gesprekken hetgeen hij weien
wil: Frangois wil eigen le
vensonderhoud verdienen en
werkt nu bij een boer in de
omgeving van Avignon.
Vinden
n, die helpt bij de aari-
beienpluk. Maar hoe weinig is
daar nog mee bereikt! Hei
gesprek verloopt aanvankelijk
stug. Frangois antwoordt tarnau-
wernood; hij ziet zijn vader als
de gendarme die hem komt op
halen. Echter, geleidelijk aar
weet zijn vader de ijskorst te
breken en verneemt nu, da'
wat Irène en hij aanvoelden
l'e Ëeweest waar hij over had
de^vader gesproken met zijn vriendinne
tje. Als nu de volle waarheid
A*. er 1,11 weet de vader woor-
il den te vinden om zijn zoon te
rug te winnen. De schrijver
laat voelen dat Frangois mee te
rug zal gaan naar huis en stu
die. blij met de belofte dat hij
na geslaagd eindexamen een
jaar in het buitenland zal mo-
'en verblijven.
Goed verteller
Het grote verteltalent van
Dieryck verloochent zich ook
hier niet. Opvallend goed is
iet gehalte van zijn taal, dal
hem vermoedelijk ook de Prix
heeft bezorgd voor zijn vooraf
gaande roman. Deze laatste is
eenvoudiger van opzet en
strakker van bouw. maar
boeit evenzeer door de vele
treffende details en de type
rende tekeningen van de
personen.
Misschien is het jammer dal
hij het begin van zijn verhaal
laat stelt, n.l., als de crisis in
juist was; thuis werd de jongen psychische gesteldheid
niet geteld; belangstelling
zijn doen en denken ontbrak.
..je n'existais pas
de jongen al is uitgebroken. We
missen daardoor de gehele voor
geschiedenis; de overgang
Carlier voelt wel dat iermea aanhankelijke prae-puber tot
niet alles is verklaard; waarom mokkende puber en de broeien-
deze vlucht enkele weken voor de overpeinzingen na de oni-
het eindexamen? Was de dekking, die uitlopen op een
toestand dan zo onhoudbaar' wanhoopsbesluit. Wc krijgen
i het slot.
de kameraadschappe'
lijkheid oproepen uit Frangois'
knapentijd en stelt daarom
voor de dag te besluiten mc'
een klimpartij de nabijgelegen
hoogte op en daar te picknic
ken; hij weet dat niets meer
verbindt dan samen doorstane
moeiten, samen beleefde -vonlu-
ren. Daarbij, de slimme ader
er op vertrouwend dat wijn de
tong losmaakt, heeft enkele fles
sen in de rugzak gestopt en
spoort zijn zoon aan on
beschroomd zijn dorst te le"-r.
En dan komt de confessie spreken uitkomst
eruit: Frangois heeft toevallig brengen,
het trouwboekje van zijn ou
ders gevonden met de datums
van de huwelijkssluiting en
zijn eigen geboorte. Daarui;
Twee gedachten
Desondanks, zoals het is. tr;
den ons twee gedachten uit dit
boek tegemoet: oneffenheden in
de huwelijksweg van een ouder
paar kunnen tot struikelblok
worden voor de kinderen, en
als tweede, wat kan het trieste
gevolgen hebben als de dialoog
tussen ouder en kind verstomt
wordt gezwegen, waar
kunnen
ken: zijn ouders zijn gel
V. D PANNE
Yves Dieryck. Les Impor-
tuns.
Ultg. Albin Michel, Parijs.
