HORROR VACUI
HAJO PIEBENGA
zoekt schoonheid
dichtbij
ver en
Prachtige
moderne
collectie
legenden
CULTUREEL
VENSTER
ZATERDAG 21 JANUARI 1967
JACQUES HAMELINK is afkomstig uit
een Zeeuwsvlaams boeren-arbeiders-
milieu. Hij is gedoopt in een gere
formeerde kerk (art. 31 k.o.), maar
heeft altijd een intuïtieve afkeer gevoeld
van kerk en christendom. Reeds als kind
haatte hij milieu en geloof even sterk. Op
zijn 18de jaar weigerde hij verder nog
naar de kerk te gaan; op zijn twintigste
onttrok hij zich per briefkaart.
Wat van kerk en milieu uitging, ervoer
hij als dwang, een dwang die geen ruimte
liet voor geestelijke vrij
heid. Breken met de kerk
was voor hem iets onont
koombaars. Hij moest
tenslotte léven, en dat
wilde voor hem zeggen:
schrijven.
Hamelinks
bundel:
WOL ZONDER
GESCHREEUW
hem geen belang meer. Afreke- vend en kan hij nieuwe schach-
ningen hoeft hij niet te schrijven. ir> miin van 7iin verbeel-
Onmisbaar
i de mijn van zijn verbeel
ding aanboren.
Bij het groeien van zijn oeuvre
zal hij steeds duidelijker zijn ei-
Ik breng deze persoonlijke bij- gen grenzen gaan verkennen,
zonderheden in het geding, niet Want op een bepaald ogenblik is
om daarover te moraliseren, het nodig en goed dat men zijn
te herinneren aan de begrensdheid ervaart. Deze wc-
is leraar Nederlands geworden inderdaad belangrijke en onthul- tenschap bewaart voor ontsporin-
lende uitspraak van Hamelink, gen.
dat hij „zekerheden heeft verwor-
die men zou kunnen zien als Improvisatie
Rancuneus is hij niet. Hij
en trok al gauw de aandacht
door bijdragen in verschillende
Vlaamse en Nederlandse tijd
schriften. In 1964 verschenen staande op de plaats waar zich
achtereenvolgens de verhalen- bij een religieus mens in strikte Ook de criticus kan (nog) niet
bundel Het plantaardig zin het geloof bevindt". Hierop Haarfijn zeggen door welk le-
bewind, bekroond met de Vij- volgt in hfet geciteerde boekje X^êdkgenTerme^ als Ta-
verbergprijs, en de gedichten- (bl. 202) een belangrijke passage tuurmystiek", „neo-animisme" en
_i J - - over Hamelinks verhouding tot dergelijke treffen de kern van_de
de literatuur, te uitvoerig
bundel De eeuwige
waarvoor de jury van de Reina
Prinsen Geerligsprijs hem een hier over te nemen, maar on
misbaar voor goed begrip van
werk.
zaak niet. De eerste novelle: Een
schijndode maan, maakt op mij
de indruk van een, vanuit een
bijzondere stemming geschreven,
improvisatie, die op een bepaald
punt afbreekt.
Het schrijven lijkt hier wel
een vorm van slaapwandelen,
met een abrupt wakker worden
k Chtiir pn dienborend werk De n'euwe verhalenbundel van aan het eind. Een zwaarmoedige
Prachtige compositie van een dijklicha^m aan de buitenkant van Rotterdam Zand en ^["omtrent dr ,lelsïesteldheid' proTtukk™
eervolle vermelding toekende.
De genoemde novellenbundcl Persoon
is in deze kolommen besproken
op 23 mei 1964. Met enkele re
serves heb ik toen gewaagd van
Echtheid
lucht vormen een imposant geheel.
boek bevat zes prozastukken van 1 loosd landhuis, bewoond door en-
van de opgroeiende knaap meer verschillende lengte, in totaal 166 kele zonderlinge mensen en ont-
wezenlijks onthult dan sommige bladzijden beslaande. Het is een moet daar het meisje Solange,
Hiirir» Tic^hnWiphnpkpn mpt uit6ave van Polak Van Gen- ook alweer een geheimzinnige fi-
f J'sychologieboeken met nep> Amsterdam en kost 6.50. guur. die op een vreemde manier
aan haar einde komt.
Oorspronkelijkheid is een be- Hamelink gaat hier tot aan de
trekkelijk begrip. Als men het zo grens van het melodramatische,
uitlegt dat oorspronkelijk is wie zodat ik onder het lezen telkens
in zijn werk elementen brengt aan negentiende-eeuwse griezel-
Uit Hamelinks bijdrage tot het die men elders niet aantreft, dan verhalen moest denken,
boekje De kogel door de kerk geldt dit ten volle voor Hame- Het tweede verhaal, Spons in
(Den Haag 1965) waaraan ik hier link. Het bewijs van echtheid de bloedsomloop, handelt over en-
daarbij is dat men merkt: dit in- kele soldaten in een psychia-
dividuele, dat hem van anderen trisch observatiekamp, van wie
duidelijk onderscheidt, is hemzelf zich één met een bajonet een
niet volkomen en volledig be- slagader openmaakt Ook hier is
niet scherp geweest en voor dat wust- Met andere woorden: hij het gebeuren voorgrond van ach-
vroegere bestaat nu geen enkele gaat tewerk naar een intuïtief, tergronden, waar zich het eigen-
interesse meer. De zaak ligt hier njet naar een gereflecteerd pro- lijke afspeelt,
dus anders dan bij Wolkers, die gramma. De titelnovelle Horror Vacui
vertelt van twee in een barre
Er zijn auteurs, die een bepaal- streek verongelukte vliegers,
verering de richtingen de literatuur toege- Vreemde gemoedsstemmingen,
van die daan zijn en volgens de grenssituaties ook hier.
hun termen en schema's."
Niet scherp
enkele bijzonderheden ontleen,
weet men zijn visie op geloof en
gelovigen. Het conflict is eigenlijk
diep in zijn hart voor zijn
steil-calvinistische vader
soort verwrongen
ouden"
«fan het ouderlijk milieu voorschriften of opvattingen van Het korte verhaal De Vijand is
maar niet kan loskomen.
verbondenheid aan dit theater zonder mijn werk heb ik wel
hem een redelijke kans zijn ar- eens verlangen om te gaan fil- kunstfoto en naar ons inzicht is meer met de vormenwereld
tistieke aanleg te ontwikkelen. men. Ik zou het dan niet zoeken het een talent dat niet verborgen zijn jeugd. Mensen die geloven
de speelfilm maar voorname- mag blijven. Zijn werk vraagt ziet hij als de geestelijke achter
documentaire. om [erkenning, waarom wij hem hoede
die richting tewerk gaan. Zo wel echt een complete novelle:
schreef men naturalistisch, im- een kleine jongen schiet een in-
Hamelink lijkt mij rijper en pressionistisch, symbolistisch, dringer neer, omdat deze hem
Voorlopig blijft het nog bij de zelfstandiger. Hij worstelt niet unanimistisch, nieuwzakelijk en- geen verlof geeft naar het toilet
zovoorj te gaan.
Dan komt het eveneens afge-
Hamelink heeft zijn „formule" ronde verhaal Een grote spierwit-
deze tijd. Het geloof nog niet gevonden en dat is, lite- te kat; een kleine vrouw wordt
rair gesproken, maar goed ook. het slachtoffer van haar angst
Zolang hij nog niet precies weet voor een haar woning binnenge-
Hij begon zijn werk met een ijjk
eenvoudige boxcamera, en wist Haanstra is daarvan het grote dan ook aandacht schenken in de- sterft nog wel een tijdje af in
wat hij wilde. Niet de actiefoto voorbeeld. Die richting zou ik ze kolommen. zijn belijders; het kan niet crea-
in journalistieke zin maar het <jan 00k uitwillen." HERM. STEGGERDA tief meer zijn en heeft dus voor wat hij doet, blijft zijn werk le- drongen kat.
schone, het bijzondere in de we- Heel knap
reld o
hem heen.
Schoonheid dichtbij: Een tulp, waarlangs het licht
strijkt, tegen een donkere achtergrond.
TTAJO PIEBENGA is een jonge man van 24 jaar
die men zijn artistieke neigingen niet aanziet,
Al spoedig schoot zijn appa
raat tekort om dat vast te leggen
wat hij zag en zocht uit te druk
ken in zijn foto's en langzaam
kwam hij uit eigen middelen tot
verbetering van zijn apparatuur,
die nog niet uitblinkt door perfec
tie, doch die kennelijk toch geen
invloed uitoefent op het eindre
sultaat.
Groei
Daarbij groeide ook de lust om
de schoonheid in de wereld te
ontdekken en zo benut hij zijn
vakanties om naar streken te
gaan waar hij zijn geliefkoosde
onderwerpen denkt te vinden. Zo
bezocht hij Egypte, Groenland,
ondanks het feit dat hij ze op voortreffelijke wijze
uitleeft in zijn eenvoudig geconstrueerde donkere
kamer, die slechts een bescheiden deel is van zijn
kamer in zijn ouderlijk huis in de Aleidisstraat. Hij ijsiand, Noorwegen en Zweden,
is rustig in zijn bewegingen, sober "met zijn woorden en wat hij uit deze landen
en uiterst bescheiden voor wat zijn artistieke pres
taties betreft op het gebied van de fotografiezo-
t j ling slechts enkele fotos gekozen
maar een hobby en niet eens een bijzondere, want die een indruk gevcn van zijn
er zijn velen die opgaan in deze hobby.
bracht aan beelden, is boeiend.
hebben uit zijn verzame-
ïts enkele foto';
indruk gevcn van zijn
bijzondere visie. Het opgeworpen
zandlichaam voor een dijk, waar
over aanstonds het verkeer
Utrecht Rotterdam zal gaan,
Jchter niet allen hebben het om Piebenga s werk aandacht wordt on(jer )iet grillige wol-
'.istieke vermogen om van hun vraagt. Zijn foto's verraden dat kenspel een beeld dat men zou
rk een schone kunst te ma- subtiel afgestemd zijn op sfeer, zoeken in de woestijnen van Afri-
t; dit zijn de bijzonder begaaf- op het spel van het wondere lAs,__h_e_1l alleen maar het
i. die over een fijn gevoel licht dat de dingen van alledag
chikken voor het schone dat omtovert tot een fantastische we-
k schuil gaat in de dingen die reld. Dat ziet hij in een paar ver-
dagelijks omringen, maar die geten oude schoenen, in een tulp,
niet meer zien door sleur
iplettcndhoid.
DE ook in ons land door zijn biografieën
bekende Zwitserse predikant Ivalter Nigg
heeft, in zekere zin als aanvulling van zijn
vroeger hier besproken Glanz der Legen
de nu een bloemlezing') uitgegeven van 23
legenden, niet verzameld uit de oude schatten
der volken, maar uit werken van auteurs uit
de 19de en 20ste eeuw.
We vinden daarin Heinrieh Timmermans, Martin Buber.
von Kleist, de Balzac, Tolstoi, Bergcngruen en Reinhold
SeJma Lagerlöf, cn ook Felix Schneider.
Oude legenden, die in de
kerkdienst of in kloosters
vaak werden voorgelezen (le
gende betekent: wat gelezen
moet worden), niet één keer,
maar herhaalde malen, heb
ben een didactisch element,
willen aan de mensen de weg
wijzen, niet moraliserend,
maar toch met een gebaar,
dat de richting aangeeft.
Het wonder neemt veelal
een grote plaats in; ze tonen
de komst van het bovenna-
licht dat bekoort.
lat is dan ook de reden
een orchidee, een schelp, maar
ook in de jagende wolken boven
het landschap, in een ontblader
de boom dat als een somber
obstakel tegen
mei staat.
Hij werd groot in de omgeving
van Veisen, maar toen hij vijf
jaar was kwam hij naar Rotter
dam. Zijn eerste contacten met
de magische machten van de lens
maakte hij bij de firma Uiten-
broek, waar hij te doen kreeg
met de smalfilm, al was het
Datzelfde ziet men even span
nend terug in foto's op IJsland
gemaakt, waarin de wijdheid do
mineert. „Spelende kinderen" op
Groenland is al even imposant.
Doch Piebenga zoekt het ook
vaak in zijn onmiddellijke omge
ving. De verstilde pracht van een
enkele tulp, waarlangs het licht
dreigende he- strijkt tegen een donkere achter
grond, of een orchidee die door
haar grillige vormen aan een
dier doet denken.
Niveau
Men proeft het van zijn foto's,
de fotograaf leeft zich hierin
kunstzinnig uit. Zijn werk is van
een niveau dat men niet meer
'maar "sober" het ontwikkelen. Het ka" 5PrekC" amateurisme,
voldeed uiteraard niet aan zijn an toch, Piebenga voelt zich nog
artistieke verlangens, doch het streds d= experimenterende ama-
bracht hem toch in de donkere 'aar- toont zijn foto's slechts
kamer, waar men technisch nog aan zijn omgeving,
zoveel kan doen aan het eindre- Op een vraag of zijn dagelijks
sultaat. werk, dat hem toch trouw in aan
raking brengt met de film, zij
Later volgde hij een cursus het van meesterwerk tot kitsch,
voor filmoperateur en thans is niet een impuls voor hem is om
hij als zodanig werkzaam in het zelf de filmcamera te gaan hante-
Grandtheater. Gelukkig laat de ren zegt hij: „Nee. Echter, ook
Spelende kinderen op Groenland, zo maar door de lens gesnapt.
tuurlijke in het leven van de
mens, het loskomen van ver
borgen hogere krachten.
In de legende is geen plaats
voor de thans vaak gehoorde
leuze: God is dood; ze kondigt
juist Gods geheim aan, het ge
heim van de hogere geborgen
heid. In de middeleeuwen wa
ren ze zeer geliefd.
De legende van St. George
(Joris) en de draak beeldt uit,
dat het leven van de Christen
steeds een strijd met de dui
vel is.
Die van Martinus van
Tours, die een bedelaar de
helft van zijn mantel gaf, laat
zien, dat het bezit geen gehei
ligde zaak is, maar steeds
stukgesneden moet kunnen
worden ten gunste van een
medemens.
Die oude legenden bezitten
vaak ook literaire waarde,
maar dit is geen doel; ze
presenteren zich niet als
kunstwerk. Dit laatste is wél
't geval met die uit de hier
aangekondigde bundel.
Zij zijn scheppingen van
kunstenaars, voldoen aan ho
ge eisen naar stijl en vorm,
missen echter het patina, dat
de oude verhalen vaak zulk
een aantrekkingskracht ver
leent.
Naast het esthetisch ele
ment hebben ze alle een reli
gieus karakter.
J. H. SCHOUTEN
1) Walter Nigg: Un-
vcrgangliche Legende. 377
blz. - 1966. Uitgave Jacob
Hegner, Köln.
Kunstkalender
De firma Kohlhammer
(Stuttgart) heeft voor dit jaai
weer een prachtig uitgevoerde
kunstkalender in de handel ge
bracht, bestaande uit 24 bla
den (formaat 28 bij 37 cm)
met reprodukties van schilde
rijen van zeer verschillend
tijdvak en karakter, vanaf de
middeleeuwen tot heden. We
vinden er een uiterst tere An
nunciatie van Rogier van der
Heyden, de naïeve vroomheid
van een Westfaalse meester
uit 1380 met zijn Pinkster
feest, en expressionisten als
ook het laatste
stuk: Spaldarg; een bijzonder
schrandere en besluitvaardige
schooljongen lost een misdaad op
en wordt later het slachtoffer
van zijn eigen vader, een uit de
gevangenis ontslagen misdadiger,
die ook zelf op de dag van zijn
thuiskomst in een orgie van
drank en vernieling zijn einde
vindt
Agressie
Vijandige elementen die een
besloten milieu binnendringen,
ziehier dus het thema van rle
laatste drie prozastukken. Behal
ve een agressieve natuur, zoals
in het eerste verhaal, of de drei
ging van een dier, zoals in de
voorlaatste geschiedenis, speelt
nu ook de menselijke agressie
een rol in Hamelinks proza; de
informatie o^ de achterkant van
het boek constateert dit terecht
Men kan alleen maar be
nieuwd zijn naar de verdere
ontwikkeling van dit bijzon
dere talent. Hier is tenminste
wol zonder geschreeuw;
hier wordt de Nederlandse
literatuur in een gevaarlijke
overgangsperiode rustig
voortgezet.
DR. C. RIJNSDORP
Paul Cézanne met De blauwe
vaas, Kirchner met een straat
toneeltje uit Berlijn en Au
gust Macke met Etalage. Van
Kandinsky zien'we een merk
waardige kleurencompositie
van Emil Nolde een lief
despaar in een tuin met ci
troenbomen. Ook Picasso is
vertegenwoordigd en wel met
een volumineuze dame. die de
Droom moet uitbeelden. Van
Vincent van Gogh is de tuin
van het krankzinnigengesticht
in St. Rémy opgenomen met
de zich merkwaardig kronke
lende boomstammen en tak
ken, die een beeld geven van
de zieletoestanden van de ma
ker. Er is een zelfportret van
Gauguin, een portret van
Henry de Toulousc-Lautrec
door Vuillard. En tussen al de
ze modernen een Russisch
ikoon uit de zestiende eeuw,
die de intocht van Jezus in
Jerusalem uitbeeldt.
Een wat uitvoering en keus
betreft prachtige kalender.
J.H.S.
