Bouwkunst
der eeuwen
fascinerend
doorgelicht
EN NU STILTE
VOOR DE BERG
UNIEKE OPZET INTERNATIONAAL STANDAARDWERK
Nieuw Kommentaar
op Achterberg
Veel winst bij
tweede Klavier
CULTUREEL
VENSTER
19*
ZATERDAG 17 DECEMBER 1966
rvE duizend bladzijden druks van Gerrit Achterbergs Verzamelde Gedichten (Que-
rido, Amsterdam) vormen een berg; de commentatoren staan ervoor; de dichter
ligt erachter. Tijdens zijn leven heeft hij over zijn poëzie voorzover ik weet in het
openbaar niet gesproken; evenmin heeft hij opstellen over zijn dichtwerk gepubli
ceerd. Wat hij er mondeling van zei had. zoals men van Paul Rodenko kan vernemen
(blz. 210 van het hieronder nader aangeduide boek), nooit de strekking van een uit
leg, gegeven van een zekere distantie waarbij de poëzie object van onderzoek wordt.
Wanneer Achterberg over zijn eigen poëzie spreekt, spreekt hij eigenlijk niet over
zijn poëzie, hij zit er nog altijd middenin, het is de Achterberg in het gedicht die
spreekten eigenlijk legt hij niet uit, maar ontdekt hij."
wacht" van Rembrandt, ,,Het Huishouden" van
Jan Steen en ,,De Stier" van Potter is. Zij weten
dat Vincent van Gogh zich een oor heeft afgesneden
en dat Karei Appel een snor bezit en graag melk
drinkt. Maar wie noemt onmiddellijk de bouwer
van het Delftse stadhuis, het Amerikaanse ambas
sadegebouw in Den Haag, de Van Nelle-fabriek te
Rotterdam, het paleis op de Dam en de Leidse
Lakenhal? Wij kunnen het wel stellen zonder schil
derij, doch niet zonder dak boven het hoofd. Bou
wen was de eerste kunst die de mens zich eigen
moest maken en zonder bouwmeesters zou modern
leven niet mogelijk zijn. Desondanks staan meer
beeldende kunstenaars als beroemdheden of po-
T~iEEL van hel westelijk gebouw van de beroemde sg.
,JSonnenvierhoek" in Uxmal (Yucatan), Het paleis,
dat tot de belangrijkste Maya-monumenten behoort,
kreeg deze vreemde naam van de Spanjaarden op grond
van de celachtige vertrekken. Zij wisten toen nog niet
dat de Maya's ook voor de zalen of kamers in hun
grootste bouwwerken zich hielden aan de afmetingen
van hun hutten, waarin de meerderheid van de bevolking
bleef wonen.
Andere kenmerken van de Maya-bouwkunst zijn:
Veel voorkomende doosvormen, soms met een gevel-
pulaire figuren in onze memorie gegrift dan archi- iPn/[ie van honderd meter, omzoomd door omvangrijk
met één grote klap een eind ma
ken aan deze stiefmoederlijke be
deling van bouwkunst en bouw
meesters. Voor het Nederlandse
taalgebied bezorgt J. M. Meulen-
hatf Amsterdam de uniek opge
zette serie „Bouwkunst der eeu
wen". Verschenen zijn de delen
-Egypte", „Maya" en „Barok"
Deze aanloop bewijst al direct
öt niets van hetgeen op de flap
staat vermeld, overdreven is. Elk
boek heeft meer te bieden dan in
welk kunsthistorisch werk ook
over het besproken onderwerp is
te vinden.
Wij hebben hier te maken met
een opzet die aanzienlijk meer
omvat dan een reeks bouwkunsti
ge verhandelingen. Alle schrij
vers beginnen met een interessan-
en heldere belichting van
geschiedenis en beschaving. Sa-
weven zij aldus het algeme-
cultuurpatroon van de oud
heid tot heden. Zij verschaffen
daarmee gegevens die elders in
deze samenhang moeilijk zijn te
vinden. Elk deel is bovendien be
langwekkend voor een ieder die
informatie wenst over een bepaal-
cultuurperiode zonder zich
speciaal te willen verdiepen in
de bouwkundige aspecten.
bordessen;
Deze dichter is dus offici
eel nooit als commentator van
zijn eigen werk opgetreden.
Misschien gelukkig maar,
want dan zou de kritiek be
halve het werk ook de ver
klaringen van de maker in
Grote tegenstelling tussen hel vaak gigantische exte- het Onderzoek moeten betrek-
rieur en de vertrekken, die vrijwel nergens groter zijn ken. Het is ZO al mooi, ZWaar,
dan 7 x 4,5 m. omvangrijk, ongeveer, frag-
ln de toegangen bevonden zich nooit deuren, maar mentarisch, innerlijk tegen-
gordijnen (Maya's waren orde- en vredelievend). strijdig genoeg.
Schitterende conceptie t an open ruimten, die nu nog
een voorbeeld zijn voor moderne tuinsteden. Natuurlijk is Nieuw Kommen-
Fantastische, ntet Je nat,,,,r harmoniëren!,, toepas- Achfcrberc, sam.ng.st.ld
sing van gekleurde materialen en overvloedige decora- door Bert Bakker en Andries
ties, die het gebouw een overrompelende schoonheid Middeldorp (Bert Bakker/Daa
gden. men n.V., Den Haag, 287 blz.,
ƒ17,50) een nuttig, nodig, ja be-
laneriik boek. In de eerste plaats
reden waarom de lezer op de 8
schitterende fotocollectie niet uit- omdat het bijna twintig jaar gele
den is. dat Commentaar op Ach-
Giganten
terberg verscheen, toen een be
langrijk deel van het oeuvre nog
moest worden gedicht. Ook bevat
te dit verzamelwerk niet alles
wat reeds toen over de dichter
gedrukt was.
Fascinerend
heiligdom daarboven brengt de totale hoogte op 47
Via een boeiende uiteenzetting
van de technische problemen ten QOr gen
tijde van de door hem besproken bouwstijl
fase in de bouwkunst en van de chitectuur. Opzet hiervan is, het
doelstellingen die er aan ten -
grondslag liggen, weet overigens
iedere schrijver de lezer (archi
tect, historicus en leek) te in te-
voor dat deel van de ar
chitectuurgeschiedenis.
De opzet, nl. door moderne ont
leding van de belangrijkste bouw
werken van elk groot cultuurtijd
perk de architectonische ruimte-
4 een breuk tussen
ÏÏ".S vroeger en nu te weerleggen en
- - bet bewijs te leveren van een
voortgaande ontwikkeling.
Egyptisch raadsel
Marcel Breuer, ontwerper van geen weet meer van die uitzon-
a. de Rotterdamse Bijenkorf en derlijke beschaving die tiendui-
iijke opvattingen en daarmee de Amerikaanse ambassade in zenden machtige bouwwerken en
voor een groot deel niet ont-
Ingeleid door Hans Scharoun,
architect van de Berlijnse Phil-
Om hun gigantische bouwwer- harmonie, geeft Pierre Charpen-
ken te beschutten tegen de trat een verrassende doorlichting
ruïneuze vochtigheid van het van de Barok, zoals deze zich in
oerwoud, legden de Maya's voor xtalië en Midden-Europa heeft ge-
complete steden een kunstmati- manifesteerd. Hij schetst de Ba- jn de tweede plaats heeft de
ge onderbouw aan. Die van Co- rok als de kunst van een Rome „jeuwe opstellenbundel waarde
pan is m,f hectaren groot b.j dat op de Reformatie een ant- omdat bij het groeien van het
een hoogte van 3S meter. Voor woord wil geVen door zeer ge- dlchtwerk de beschouwelijkheid
dit immense „fundament dat richt tradities te vernieuwen, ech- meegroeide, ook kwantitatief. En
boven de begroeiing uitstak, ter daarbij weerspiegelend het dan natuurlijk ten derde: het
moesten zij meer dan vijf mil- nieuwe levensgevoel van wat we werk is sjnds enige jaren afgeslo-
ioen ton steenmateriaal u.tslu.- noemen de „barokmens". ten het kan nu als een geheel
tend met spierkracht transporte- wQrden overzi„ (wa, „itGraard
ren. De heiligdommen op deze ue senrijver maant evenwei
tot voorzichtigheid bij het defi- nog geen doorschouwen bete-
heuvels zijn nog tndrukuiekken- .niëren van en _jjn kenfl
der en bouendien urijuiel uniek slijl. Bachs cantates zijn verzamelbundel met
ontstaan in het deel van
Alleen Mexico telt 15.000 vind- Duitsland dat in zijn ingetogen- nieuw commentaar kon met ach-
heid ais het ware een bolwerk terblijven. al is strict genomen
tegen de barok vormde. En die maar de helft van het boek speci-
„barokmens van tegen de aa] Voor deze uitgave geschreven
as in vele op-
zestiende-eeu- en staan er bli wijze van aan-
wiens voornaamste bijdrage hangsel ook beschouwingen in
aan de nieuwe stijl hieruit uit Achterbergs begintijd.
Op tal van plaatsen zijn arche- bestond, dat hij voor zijn na-
ologen en andere deskundigen geslacht ruim baan maakte door
gebouwen uit voorgaande eeu- OnHmnkhaur
erin geslaagd, het oerwoud terug wen ,e vcrnielen en in brand te UndanKDaar
te dringen en prachtige voorheel- steken. Dertigjarige oorlog o.a.) De nieUwe stukken zijn van E.
h r tenen Maya-bouwkunst te Meni d„ k Dresden. Paul Rodenko, J. de
herstellen. Intrigerend 18 oa. de MeijH.Barendregt, J.H. Plok-
frappante overeenkomst tussen ker, L. Meermans, Andries Mid-
deze architectuur en die van de °P tal va" ""kweten aspecten, deldorp, Hendrik de Vries. S.
befaamde Khmers, die ongeveer a's Sevolg, dat hij de barok- Vestdijk en E Krijgers Janzen.
oeriode met andprp neen 7a1 hp- tiet is een onctanKDare taaie om
gelijktijdig maar vele duizenden De met andere ogen zal be |n geven
Hoewel er nog Maya-Indianen mijlen van de Maya's verwij- zien' e ge e e sene moe rou" leze opstellenschrijvers hebben
even trots, waardig en zinde- derd, leefden in het Zuidoostazi- wens een uitzonderlijke bijgedragen,
lijk als hun voorvaders in Mid- atische Cambodja. Kregen beide ^worden van Bouw- Dit is imi
den-Amerika leven, hebben zij volkeren gelijke ideeën zonder uns !t T, hoort te staan. De aard van Ach-
van eikaars bestaan or> de hoogte Pa®" ca' o os, 45 tekeningen, terbergs poëzie brengt dit mee.
te zijn of was er een rela- ^tate1 en bibliografie, ƒ32,50). Bij Bloem, zelfs bij Nijhoff, bij
tie? Dit raadsel is niet de enige TON HYDRA
oudere dichters zoals Boutens en
Leopold, behoeft dit niet, althans
zeker niet in de mate als het bij
Achterberg toch eigenlijk wel no-
plaatsen en er zijn nog duizen
den onder bergjes en oerwoud be
dolven bouwsels, waar geen enke- achttiende eeuw
le geleerde ooit een voet heeft zichten nog
collega beschreven beschaving en de Maya's aanzien
de hedendaagse ar- jjj^ minder bekend is dan van d«
toch vele eeuwen oudere Egyp
tische bouwstijl.
hoofdlijnen van de bouwkunst Den Haag, leidt het deel
begrijpelijk te maken, wordt stel- Egypte in. Na een schat aan in- raadseld schrift heeft nagelaten.
lig verwezenlijkt. In niet geringe
mate dragen hiertoe bij de wer
kelijk sublieme, haarscherp gere-
lichtingen over geschiedenis en
beschaving te hebben verstrekt,
Maya-mysterie
reeks over de gehele wereld wer
den uitgestuurd. Met de tiental
len situatieschetsen, plattegron
den, doorsneden en andere teke
ningen maken de illustraties de-
re boeken alleen al als platenal-
bums fascinerend en bijzonder
waardevol.
Een afwijkend element
Louis de Cenival, uitvoerig in
op de doelstellingen van de Egyp
tische bouwkunst, waarvan overi
gens nog veel raadsels nog altijd
niet ziin opgelost.
Omstreeks 900 van onze jaartel
ling verdween de Maya-cultuur
plotseling, alsof zij op mysterieu
ze wijze van de aarde werd weg
gevaagd. De Maya's werden nie'
Achter De Cenival aan is het door indringers overweldigd
n biologerende verken- maar toch verdwenen zij zonder
de ningstocht langs kunstige en met overdracht van hun rijke cultuur
serie is voorts, dqt vooraanstaan- symbolen en fabels beladen pira- erfenis aan andere autochtone
mjdeSi tempels en paleizen. Hier volkeren. Toen Spanjaarden tus
wordt een ideeënwereld ontslo- sen 1525 en 1541 grote delen var
ten, die in al haar aspecten naar Midden-Amcrika in bezit namen
de verwondering voert. vonden zij slechts restanten dir
al meer dan vijf eeuwen finaa'
overwoekerd waren door niet t
stuiten oerwouden.
Hoewel de natuur enorme ver
woestingen heeft aangericht, zij»
ie technische problemen toe- aj]e oorspronkelijke materialei
komt. Uit talloze segmenten van de Maya-bouwwerken nor
voegt De Cenival de „legpuzzel" *er plaatse aanwezig en niet. zo-
•an drieduizend iaar Egvpte bii- als bi' Grieken. Romeinen er
K Egvptenaren gewoonte was, von
den tot een levendig panorama. njeuWe scheppingen gebruikt. O'
vaarin de mensen, hun ideeën en dit punt behoeven de archeolo
iun vermogens schakels gaan ?en, die hier een onvoorstelbaar
•nrmen met ome tijd. dorado ™nden- nlet te S15
Het meest gefascineerd heeft
Stierhn beschrnft boeiend d'
ns het Maya-deel van Hans veje wonderbaarlijke aspecten
"Uierlin, ingeleid door de Mexi- van de Maya. Dit volk. dat niet
"anse architect Pedro Ramirez *en groot rijk vormde, maar
ï,_„jx „„„„,„riJtnij 'eefde in stedenbonden, te verge-
hzouez. Dit houdt ongetwijfeld |jjken dl0 van dE oude Grfe_
nede verband met het feit dat ^en. kende niet het wiel dus
over deze pre-Columbiaanse bezat geen wagens maar had
Open
Zelden is de houding van een
dichter bij het schrijven van zijn
poëzie zo open geweest als bij
Achterberg; zelden ook is het
resultaat zo gesloten, althans
raadselachtig geweest.
Dit soort dichtwerk is een uit
daging voor de lezer, en dat is de
criticus toch in de eerste plaats.
Dat uitdagend karakter spreekt
des te sterker, omdat ieder op
zijn klompen aanvoelt hier te
doen te hebben met een niet zo
zeer „gaaf" als wel door en door
echt dichterschap. Zijdelings
wordt dit ook bewezen door het
totalitair karakter ervan, d.w.z.
het feit dat Achterberg zich pu
bliekelijk nooit anders dan in
verzen heeft geuit
Poëzie leeft voort niet alleen
door lectuur, maar evenzeer door
commentaar. Het vers dat aan de
dichter geschonken is heeft de ne
venfunctie het bewustzijn van de
lezer te verrijken. De reikwijdte
van het Nederlands als taal
wordt uitgezet. Achterbergs
werk is een stimulerende bijdra
ge tot de Nederlandse cultuur.
Dit alles is winst.
Grenzen
Maar toch... bespiegelingen
over poëzie hebben hun grenzen.
Het moet niet te gek worden. Zo
als voor de theoloog de bijbel al
iind8 bijna tweeduizend jaar
werwoekerd is door commen-
'aar, zodat het grote inspanning
'lost de heilige geschriften te Ie
ren zoals ze geschreven zijn. zo
Ireigt het overvloedig, veelstem-
nig en nogal uiteenlopend com
mentaar op Achterberg het uit-
icht op de berg (het werk) door
acn te groot vertoon van
oitsheid. belezenheid en combi-
atievermogen te belemmeren.
In mijn literaire jeugd heb ik
/el eens (in Opwaartsche We
en) geschreven: „de essays
narsen van spijt dat ze geen ge-
'ichten zijn." Ik kan het niet
'.oed hebben dat de kunst altijd
veer ten prooi valt aan de we-
enschap, alsof die daarover hel
matste woord zou kunnen spre-
Gelukkig laat in deze nieuwe
indel opstellen de kritiek, laat
Mfs Rodenko. de zaak duidelijV
oen. Maar toch. als men zich
en poos lang in deze opsteller
eeft verdiept, krijgt men een on
angename smaak in de mond
het turen door een microscoop.
Hoe kan ik in vredesnaam al die
bespiegelingen vergeten en nog
openstaan voor de verzen zelf?
Ik voel me tot poëtische leek ge
degradeerd. Het werk wordt heili
ge schrift, toevertrouwd aan een
literaire clerus die mij omslach
tig uitlegt wat hij ervan begrijpt
of erin ziet
Nu stil
Ik durf het bijna niet te schrij
ven, maar laten we oppassen dat
we tegenover een latere genera
tie niet een beetje belachelijk
worden door een literair „getheo-
logiseer" dat een stolp van com
mentaar over het dichtwerk zet
Het boek moest er komen, is
zelfs in zekere zin onmisbaar,
maar laat het asjeblieft nu voor
lopig eens stil worden vóór de
berg. Vergeet niet dat daarachter
de dichter ligt
DR. C. RIJNSDORP
De twintig meter hoge standbeelden van farao Ramses II en diens vrouw Mefertari (1328—1304 e. ChrJ voor de
grote, uit de rots gehouwen graftempel van de koning in Aboe Simbel. Een legertje specialisten werkt sinds 1964
aan het in stukken sagen en hoger op de rots reconstrueren van de reusachtige tempelcomplexen die door het
Wassende water van de Njjl (als gevolg van de Aswan-stuwdam) worden bedreigd.
Men is zijn onbevangenheid te
.jenover dit oeuvre verloren. Het
blanke lezen is vervangen door
(Van onze kunstredactie)
In ons Zondagsblad van 5 no
vember bespraken wij de eerste
aflevering van het tijdschrift
„Klavier", een uitgave van de
Publiciteits- en Uitgeversmaat
schappij „De Where" te Pur-
merend.
Waren er toen nogal wat „kin
derziekten", het tweede nummer
blijkt in vele opzichten aanzien
lijk te hebben gewonnen. Het
taalgebruik is beter en er zijn
ook veel minder zetfouten.
Van de interessante artikelen
op alle gebied van het JClavier
noemen we de vraaggespreken
met de beiaardierster Ria van
Vlieqen-Pieffers, pianist Theo
Bruins en orgelbouwer D. A.
Flentrop en de bijdrage van Aat
C. Swart over pianorevisie, die
•eer de moeite waard is.
Grondiger zijn deze keer de
irammofoonplatenrecensies ver
zorgd. De humor ontbreekt ook
in dit nummer niet, al hebben
•sommige mopjes wel een baard
ie. Tot slot zij nog vermeld dat
dit blad, dat ongetivijfeld zijn
•neg zal vinden, kritische
beschouwingen van gegeven con
certen, maar ook een uitvoerig
->verztcht biedt van komende kla-
•;ermnnifestnties.
Voor kennismaking richte
~>en rich tot ..Klavier". Postbus
30. Pnrmerend of tot de abonne-
mentennfdelinq, Sarphatikadg
20, Purmerend.
