HET POOLSE GIFGAS
r
HOLLANDS HUIS AL GEREED
De Chinese affaire
s
DINSDAG 30 AUGUSTUS 1966
n
DOOR
LINK VAN BRUGGEN
HARRY VAN SEUMEREN
FRITS DE BLAUW
HSU TSU-TSAI
omstreden dode
N Zyrzyn, niet al te ver van de Bug, die de na-oorlogse grens tussen Polen
en Rusland vormt, ontwikkelt de uit Poznan afkomstige chemicus prof. dr.
Stanislaw Rutkowski na zeven lange jaren van studie een dodelijk zenuwgas,
waarvan een kleine hoeveelheid in staat is een gebied totaal te ontvolken.
In Langley, aan de oever van de langs Washington stromende Potomac,
breekt de Amerikaanse inlichtingendienst, de CIA, zich het hoofd over de
likwidatie of de aankoop van het in Polen gewrochte geheime wapen, dat ge
acht wordt van grote strategische betekenis te zijn.
In Bern, in de Chinese ambassade aan de Kalcheggweg, die als het spio-
nagecentrum van Rood China in We6t-Europa moet worden gezien, gaat een
koerier naar België onderweg.
In Delft wordt een internationaal lascongres gehouden, dat door topdeskun
digen uit de hele wereld wordt bezocht, en waarvan een groot aantal deelnemers
nauwe banden met leger-, marine- en luchtvaartkringen onderhoudt.
In Amsterdam merkt een agent van de CIA dat hij geschaduwd wordt door
een V-man van de GRU, de Russische inlichtingendienst.
In Den Haag, voor een door de Chinese legatie gehuurd pand aan de Prins
Mauritslaan, wordt de 42-jarige ingenieur Hsu Tsu-tsai in ernstig gewonde toe
stand op het trottoir aangetroffen.
In Rotterdam ligt het Chinese vrachtschip Li Ming, dat zwaar door de ri
vierpolitie wordt bewaakt, en ten slotte na een oponthoud van dagen het zeegat
kiest. In Den Haag wordt de Chinese zaakgelastigde Li En-chiu tot persona
non grata verklaard en binnen 24 uur uitgewezen in verband met de ontvoe
ring van Hsu Tsu-tai uit het Rode Kruis Ziekenhuis, en dietos daarop volgende
dood in het legatiegebouw.
In Peking gijzelen de Chinezen tegen elke regel van het volkerenrecht in
de Nederlandse zaakgelastigde aldaar, de heer G. J. Jongejans.
In Antwerpen stapt een Belgische zeeman op de trein, die hem over de
Nederlandse grens voert.
In Warschau verkeert de Poolse geheime dienst in staat van alarm, nadat
gebleken is dat er iets heel belangrijks is misgegaan.
In Den Haag begint een wekenlang durend beleg van het Chinese legatie
gebouw aan de Adriaan Goekooplaan, waarin zich acht lastechnici verborgen
houden, die op last van de officier van justitie moeten worden gehoord.
In Karatsji boekt een Chinese knokploeg passage op een KLM-toestel, dat
via Rome naar Amsterdam vliegt.
In Den Haag wordt het hoofdkwartier van de BVD, de binnenlandse vei
ligheidsdienst, na ampele overwegingen ingeschakeld.
In New York nemen twee CIA-agenten een PANAM-vliegtuig met bestem
ming Lissabon.
In Den Haag laat het ministerie van buitenlandse zaken de tanden zien
zonder merkbaar succes overigens als het, na een verlenging van de visa
van de acht lasdeskundigen, tot de conclusie komt dat de heren niet van zins
zijn het exterritoriale terrein van hun legatiegebouw te verlaten.
In Beiroet lekt uit dat een Chinees, die met de grootste geheimzinnigheid
wordt omhuld, hij de Amerikaanse ambassade in Damascus politiek asiel heeft
aangevraagd.
In Nederland passen drie journalisten de legpuzzel in elkaar, en komen
tot de ontdekking dat al deze feiten en bewegingen met een grimmige en zelfs
dodelijke spionage-operatie hebben te doen.
DE MAN achter het grote bureau in het
?ebouw van de Poolse geheime dienst in
Warschau slaat met een hoorbare klap
het voor hem liggende dossier dicht.
„Een verschrikkelijk wapen',' zegt hij,
terwijl hij de wenkbrauwen fronst. „Hoe
lang heeft Rutkowski er precies over gedaan?"
De bleke figuur, die tegenover hem zit, en die
zijn hoogste chef verwachtingsvol gadeslaat, ant
woordt snel:
„Ja, ik had al zoiets gehoord. Ik vind het maar
een lange tijd voor het vinden van één chemische
formule. Het feit, dat ik net zoveel afweet van
gas als een huisvrouw zal hier wel niet vreemd
aan zijn. In orde, Wechsel. De hele zaak verhuist
voorlopig naar de kluis. En wat die stalen capsule
betreft met een starende blik in de ogen kijkt
hij naar het metaal-blauwe buisje, dat voor hem
op het schrijfblad ligt weet je zeker dat dat
ding zo goed afgesloten is dat er niets mee kan
gebeuren?"
„Zeker, heel zeker. Ik heb het door onze we
tenschappelijke afdeling laten testen. Zelfs als er
een bom op dit gebouw zou vallen, zou die capsu
le nog in tact blijven."
„Dat moet ook. Dat spul is mij veel te gevaar
lijk. Laat het ook maar in de kluis opbergen."
Wechsel staat op, maar zijn chef gebaart hem
nog even te blijven zitten.
„Nog iets", begint hij. „Een zaak, die van het
grootste belang is. Jij, Wechsel, hebt de leiding
gehad bij de afscherming van de professor en
diens werk. Ik ben ervan overtuigd dat je me zult
kunnen bezweren dat het geheim van de uitvin
ding zorgvuldig bewaard gebleven is. En ook dat
Rutkowski nooit iets aan de buitenwacht heeft
laten blijken van de belangrijke onderzoekingen
en proeven, waarmee hij bezig was. Maar is de
man, ofschoon hij partijlid is, echt helemaal te
vertrouwen? Heb je in je contacten met hem ooit
wel eens iets gemerkt wat erop zou kunnen dui
den dat zijn basiskennis van dit vreselijke gaswa-
pen niet veilig bij hem is?"
„Rutkowski is een bijzonder gesloten en zwijg
zaam mens", antwoordt Wechsel. „Hij is het type
van een kamergeleerde, die al die jaren slechts
bezeten is geweest van één idee, namelijk de for
mule voor dit gifgas te vinden. Ik heb nooit ge
merkt dat hij over de morele kant van de zaak
nadacht. Wacht eens ja, toch een keer. Hij zei
toen dat een chemische of een mechanische oor
log hem lood om oud ijzer was. De A-bom en de
H-bom zijn er al, voegde hij er nog aan toe. Waar
om dan niet een nieuw wapen, de C-bom, zo
als hij het schertsenderwijs noemde, gevuld met
gifgas, dat eenzelfde vernietigende uitwerking
heeft? Bovendien was hy ervan overtuigd dat men
op het gebied van de chemische oorlogsvoering
in het Westen ook niet stilzit Van deze uitla
tingen heb ik indertijd nauwkeurig rapport uitge
bracht. U kunt ze zeker laten opvragen in het
archief."
De chef van de afdeling technologie van de
Poolse geheime dienst lijkt tevreden te zijn
gesteld. Toch heeft hij nog een vraag.
„Weet je pertinent zeker", zegt hij, „dat in deze
capsule hier het enige gas van dit soort zit, dat er
op de wereld bestaat? Kan er misschien op een
andere plaats, het laboratorium van Rutkowski
bijvoorbeeld, niet een tweede, gevulde capsule
rondzwerven?"
„Het produktieproces is bijzonder ingewikkeld",
brengt Wechsel naar voren. „Het neemt boven
dien maanden in beslag. De installatie is constant
door deskundigen bewaakt. Behalve dit gifgas
hier is er niets."
Ruim acht maanden voor de ope
ning van de Wereldtentoonstelling
1967 in Montreal is het exterieur
van het Nederlandse paviljoen al
gereed gekomen. Links op de foto
(van de maquette) zien we het ten
toonstellingsgebouw. Rechts is het
marktpleintje, waar Nederland zich
nog eens extra kan etaleren.
Voor de Nederlandse deelneming
aan de Expo is een bedrag van 12
miljoen gulden uitgetrokken door
de regering. Het is duidelijk, dat
ons land op deze wereldtentoonstel
ling zo goed mogelijk voor de dag
wil komen, temeer omdat ons land
bijzondere banden met Canada
heeft.
Immers, niet minder dan 13.060
Canadezen sneuvelden voor de vrij
heid van ons land. Verder onder
vond het koninklijk gezin tijdens de
oorlogsjaren gastvrijheid in Canada.
Tenslotte vonden ruim 500.000 Ne-
Rotterdamse architectenbureau Eii-
kelboom en Middelhoek. Dat de
bouw 7.o snel is verlopen is een mee
vallertje: de lonen van de bouwvak
arbeiders in Canada zijn de laatste
Terwijl nu op St Helen's eiland in
de St Laurens-rivier koortsachtig
wordt gewerkt om de 73 landenpa-
vlljoens op tijd gereed te krijgen,
staat het „Hollands Huis" (18 meter
hoog, 2.300 vierk.meter bebouwd op
een terrein van 3.523 vierk.meter) al
te pronken tussen twee waterfron-
Voor het Nederlands paviljoen
stroomt de rivier. Naast de entree is
een kunstmatig meer gemaakt, waar
op een drijvend restaurant wordt
gemaakt.
Het paviljoen bestaat uit een ,spa-
ceframe", waarbinnen de expositie
ruimten (wanden, vloeren en daken)
als dozen vrij zijn opgehangen. Wan
neer het terrein na de tentoonstel
ling moet worden opgeleverd, kan
het paviljoen eenvoudig worden ge
demonteerd om elders weer te wor
den opgebouwd.
In de kille, horde wereld van spionage en contra-splonage
is de „doublecrosser", de man, dia uit geldgewin, af als
ondergeschoven figuur een dubbelrol speelt, een geduchte
vijand. Hij zorgt voor ontknopingen, die de inlichtingen
diensten voor de grootste verrassingen kunnen plaatsen.
Hij kan, zoals in politiek Den Haag wel gebleken is, een
gespannen sfeer veroorzaken tussen grote en kleine
mogendheden.
In DE CHINESE AFFAIRE boekt de CIA, de Amerikaanse
inlichtingendienst, een duidelijke overwinning, zij 't ten
koste van miljoenen dollars. De Nederlandse BVD (binnen
landse veiligheidsdienst) verricht ter verkrijging van dit
succes waardevolle hand- en spandiensten.
De inzet is een vernietigingswapen van de eerste orde,
dat in verband met de oorlog in Vietnam en de betrek
kingen tussen Warschau, Peking en Hanoi voor de Amert-
kanen van 't grootste belang is.
gen opnieuw moet maken om slechts één stapje
vooruit te komen.
Als hij eindelijk de formule vindt, begint hij
aan het produktieproces. Daarna experimenteert
en experimenteert hij, waarbij hij muizen en
honden als proefdieren gebruikt.
Zes jaar en zeven maanden de beste jaren
van zijn leven. Rutkowski denkt erover na, als
hij ontspannen in zijn tuin ligt te zonnen. Voor
zijn geestesoog trekt de geschiedenis vEin de che
mische oorlog voorbij, waarvan hij alle data, allo
hoogtepunten en elk detail op een rijtje kan zet
ten.
De Spartanen kennen de gasoorlog al. Bij hun
belegeringen maken ze van zwaveldioxyde ge
bruik: een strijdmiddel, dat totaal afhankelijk is
van de windrichting. Zwaveldioxyde wordt ook
tijdens de Kruistochten en de Tachtigjarige oor
log toegepast. Als wapen betekent dit gas echter
weinig. De zwaarden, de lansen, de bijlen, de
pekpotten, de pijlen en bogen en de musketten
zijn in die eeuwen veel doeltreffender. Bij het
beleg van Sebastopol in 1855 stelt Lord Dundo-
nald voor het verzet van de vijand te breken door
met zwavel geladen granaten op de stad af to
vuren. En in 1862, tijdens de Amerikaanse Bur
geroorlog, overwegen de Unietroepen de Geconfe-
dereerden met verstikkende chloorgranaten te
bestoken.
Door de snelle opmars van de chemie achten do
grote mogendheden het in het laatste decennium
van de vorige eeuw noodzakelijk het gebruik van
gifgas tijdens een oorlog aan banden te leggen.
Op de Haagse Conferentie van 1899 wordt dit
onderwerp aan de orde gesteld. Met uitzondering
van de Verenigde Staten verbinden de deelnemen
de landen zich geen verstikkende of andere voor
het lichaam schadelijke gassen tegen het mens
dom te gebruiken.
Hoe hebben ze zich eraan gehouden, overdenkt
Rutkowski, terwijl de bitterheid, die verstande
lijk bij hem opkomt door zijn gevoel voor de
eigen triomf wordt weerhouden.
Tijdens de eerstvolgende grote oorlog, die van
1914-1918, gaat het al mis. Als er in 1915 geen
beweging meer in het front zit door de verstarren
de, doch veel slachtoffers vergende loopgravenoor
log in Vlaanderen, voeren de Duitsers met chloor
gas gevulde cilinders aan. Deze hebben weliswaar
een kort bereik, maar ze zijn niettemin in staat
dood en verderf te zaaien.
Op 22 april van dat jaar, als er een gunstige
wind waait, worden de geallieerden, die zich bij
de Ypres hebben ingegraven, voor 't eerst met dit
nieuwe strijdmiddel geconfronteerd. Als gevolg
hiervan komen alleen aan Britse kant niet minder
dan 6.000 militairen om.
Een jaar later wordt aan beide zijden veelvul
dig de gasgranaat afgeschoten. En nog een jaar
later wordt het gevreesde mosterdgas geïntrodu
ceerd, dat ernstige, slechts langzaam helende
bz-andwonden veroorzaakt.
Na de Eerste Wereldoorlog wordt gifgas als
strijdmiddel zowel in Spanje als in China ge
bruikt. De snelle opmars van de Italianen in
Ethiopië wordt mede toegeschreven aan een va
riant op het klassieke mosterdgas, dat op uitge
breide schaal wordt toegepast.
Rutkowski denkt in chemische termen en for
mules. Chloor C12, fosgeen CCC12, dichloor-
aethylarsine C2H5AsC12, chloorpikrine
C13CN02, mosterdgas (C1CH2CH2)2S, lewisiet
C1CH C H A 8 C 1 2, adamsiet
C6H4NHAsClC8H4.
Hij overweegt ook dat in de Tweede Wereldoor
log gifgas praktisch geen rol speelt Geen wonder.
Tussen de Asmogendheden en de Geallieerden
bestaat een chemisch evenwicht. Aan beide kan
ten worden vergeldingsmaatregelen gevreesd.
Aan beide kanten is men voorts in staat zich met
tegengif in de vorm van andere chemicaliën te
wapenen.
Zijn pas ontdekt vloeibaar gifgas is niet zo
maar een nieuwe, organische arsenicumverbin-
ding. Het is uniek en revolutionair; in andere
laboratoria op de aarde bestaat het nog niet Het
heeft, indien op de juiste wijze toegepast, ten
minste dezelfde uitwerking als een A-bom. Hele
gebieden kunnen er door ontvolkt worden. Het
tast het centrale zenuwstelsel aan en veroorzaakt
krankzinnigheid, de dood ten gevolge hebbende.
Rutkowski gaat opnieuw bij zijn geweten te
raad. Hij heeft dit al vaker gedaan en hij kan
zelfs verklaren waarom. Schuldgevoelens bekrui
pen elk mens, die aan een uitvinding werkt, waar
van hij weet dat er een vernietigende uitwerking
op het mensdom van kan uitgaan. Voor de zo
veelste keer stelt de chemicus zich gerust. Hij
heeft tenslotte hetzelfde gedaan als alle andere
mensen, die zich voor hem met wapentuig in de
ruimste zin van het woord hebben beziggehouden.
Hij acht zich niet verantwoordelijk voor de wed
loop, die vooral na de Tweede Wereldoorlog is
ontstaan. Op het spanningsveld tussen Oost en
West wil men elkaar uit strategische en psycholo
gische overwegingen nu eenmaal op elk gebied
voor blijven.
Wie zegt hem dat er In Engeland, Frankrijk of
de Verenigde Staten niet geleerden met de ontwik
keling van hetzelfde gifgas doende zijn? Of mis
schien wel met nog dodelijker strijdmiddelen?
Het kruit werd uitgevonden, het dynamiet, het
kanon, de automatische karabijn, de superso
nische straaljager, de A-bom, de H-bom en de in
militair opzicht bijzonder belangrijke aardsatel-
liet. In de loop der eeuwen, der decennia en der
jaren is een veelheid van perfecties gevolgd, en
het proces van vervolmaking is nog lang niet ten
einde.
En wat te denken van de auto, grimlacht Rut
kowski Dit moderne massavcrvoermiddel moet
ledereen een reeks van overpeinzingen waard
zijn. Vredelievend? Een statussymbool en een te
ken van welvaart? In de misschien zeventig jaar
van zijn bestaan heeft de auto zich een groter
moordenaar getoond dan alle oorlogswapens te
zamen.
De gedachten van de chemicus cirkelen steeds
verder weg. Als hij langzaam Indut, houdt hij
zich voor dat hij als burger van een commu
nistische staat een waardige bijdrage geleverd
heeft tot het bewaren van het chemisch even
wicht in de wereld.
Het is zijn gas. zijn werk. Hij dient de we
tenschap. waarmee hij zich vereenzelvigt
Het onderhoud is ten einde.
„Plaats de professor onder voortdurende bewa
king", beveelt de chef nog. „Waar hij ook gaat, of
staat, al zijn bewegingen en contacten moeten
worden gevolgd en gecontroleerd. En jij blijft
verantwoordelijk, Wechsel!"
De bleke man knikt.
„Begrepen", zegt hij afgemeten. Na enige aarze
ling voegt hij eraan toe:
„Ik heb er natuurlijk niets mee te maken, maar
ik neem aan dat deze zaak naar een hoger niveau
moet worden gespeeld."
„Hoe bedoel je dat?" vraagt de chef, die overi
gens precies weet waar zijn ondergeschikte op
doelt.
„Nou, naar het kabinet, of naar de minister, die
met de staatsveiligheid is belast."
„Maak je geen zorgen, Wechsel", zegt de man
achter het bureau grimmig. „Als het over een zo
belangrijk staatsgeheim gaat als dit, weet ik best
bij wie ik moet zijn."
Prof. dr. Stanislaw Rutkowski voelt de rust als
loom makende golven door zijn aderen spoelen.
Het is eind augustus 1965. In zijn tuin. die ïan
zijn laboratorium in Zyrzyn grenst, ligt hij lui
achterover in een stoel, terwijl een milde zon z'n
huid verwarmt. Voor 't eerst sinds jaren merkt
hij hoe moe hij eigenlijk is. Hij is uitgeput, totaal
uitgeput.
Rutkowski, 53 jaar, komt uit Poznan, uit het
westelijk deel van Polen. Als hij chemie gaat
studeren, doet hij dat om z'n hobby: scheikunde,
later ook in zijn werk te kunnen uitleven. Tijdens
de oorlogsdagen trekt hij met de dappere, doch
slecht uitgeruste Poolse cavalerie tegen de over
macht van het Duitse pantserwapen op. Hij komt
er lichamelijk ongeschonden af, maar zijn land en
zijn volk worden in de lange bezettingsjaren, die
volgen, onder de laarzen der nazi's verpletterd.
Gas heeft z'n speciale belangstelling, al van het
eerste jaar van zijn universitaire scholing af. In
de oorlog wordt dit oorlogsgas; na de oorlog
uitsluitend gifgas.
In de tijd van de opkomst van het nucleaire
wapen richt zijn aandacht zich op een gifgas, dat
dezelfde vernietigende uitwerking moet hebben.
Na jaren van studie en experimenten slaagt hij in
zijn opzet. Hij ontwikkelt een zenuwgas, waarvan
de formule op een verbinding met cyaanwaterstof
berust, en dat het dodelijkste is in zijn soort.
Als vrijgezel kan hij er al zijn tijd aan geven.
Bijna zeven jaar zwoegt en ploetert hi' dag en
nacht in het laboratorium, dat de staat hem ter
beschikking stelt. Geld interesseert hem niet Wel
de wetenschap, of, beter, zijn wetenschap, en de
uitvinding die hij eraan toe wil voegen.
Dat de veiligheidsdienst hem al die tijd op de
ringers kijkt, deert hem niet. En dat hij voortdu
rend wordt bewaakt en de gang van zaken steeds
met staatsfunctionarissen moet bespreken schudi
hij als een noodzakelijk kwaad van zich af.
Wat hij presteert, kunnen zijn pottekiikers al
leen nooit waar maken. Hij bevindt zich op een
spoor, dat hem onherroepelijk naar zijn grote
vinding leidt, welke tegenslagen hem ook treffen
Die tegenslagen krijgt hij, zelfs meer dan hij
verwacht. Er zijn maanden bij dat hij als het
ware tegen een duistere muur staat aan te kijken.
Hij kent perioden, waarin hij al zijn berekenin
IN DE VOLGENDE'**
AFLEVERING:,
De machtige CIA, Je Ame-
kaanse inlichtingendienst,
neemt zijh vmaa4regclen.
