Gemeenschappelijk centrum
zal Tel-Aviv en Jaffa tot
één gemeenschap vormen
ZONDAGSBLAD
Nieuwe Lei dse Courant
Boeiend project van Rotterdamse architecten
ZATERDAG 24 OKTOBER 1964
In het project-Van den Broek en Bakema voor het nieuwe stadscentrum van Tel-Aviv
en Jaffa spreekt vooral een lang en naar de kust tot hoog oplopend gebouwencomplex,
dat in een boeiende lijn door het ontwerp loopt tot om de havenmonding. In de plat
tegrond doet dit complex sterk denken aan het spiegelbeeld van de Hebreeuwse letter L.
Die is de eerste letter van de Israëlische heilwens „lechajiem". Letterlijk betekent die
„aan het leven", wij zouden zeggen: „cheerio". Hebben de Rotterdamse ontwerpers deze
heilwens niet duidelijk in hun gehele plan weerspiegeld?
Wij hebben hem opgenomen in de kop van ons artikel, gericht tot beide steden, die
j zo lang waren verdeeld, elkander naar het leven hebben gestaan. Men moet hem van
I rechts naar links lezen: „Cheerio, Tel-Aviv en Jaffa." Het leven van beide steden moet
in de toekomst samengaan. Via het ontworpen centrum kunnen beide elkander de hand
reiken en te zamen één gemeenschap vormen.
^JjAAN DE KUST van het
roegere Palestina lag de
j euwenoude Arabische
Jaffa. De naar
'alestina uitwijkende Jo-
ov|en hebben ten noorden
aan de Middel-
gndse Zee een nieuwe,
J igen stad gesticht: Tel-
Wiv. Die poëtische naam
rp «tekent „Lente-heuvel".
erJr is in die poëzie een
lichterlijke vrijheid: Tel-
3e toiv is even vlak als een
Nederlandse stad. In de
imgeving bevinden zich
vieuvels.
Jaffa is wel heuvelach-
ig en dat is de reden, dat
Ie fiets in Tel-Aviv een
.diejopulairder- vervoermid-
lel is dan in Jaffa.
gen-
wer- vanze|fSprej<end be-
er tussen het Joodse
Tel-Aviv en het Arabische
vrij. affa geen enkel contact.
Joden hebben gewor-
Iteld om hun vrijheid;
rij wonnen onafhanke-
ijkheid en hun eigen
and Israël. Tel-Aviv en
|Q affa de Israëliërs
ipreken van „Jafo"
verden twee Israëlische
iteden en het is begrij-
lijk dat er nu, jaren
a het tot stand komen
[an de onafhankelijkheid
[an Israël, eindelijk een
irug tussen beide dient
worden geslagen.
De meest voor de hand lig-
{ende brug is een gemeenschap-
ïelijk stadscentrum. Dat werd
w^inderwerp van een internationa-
„Vn* prijsvraag. De eerste prijs
___jverd toegekend aan de Duitse
nrchitect V. Branca uit Mün-
:hen. Maar het staat helemaal
i breiOog niet vast dat het ontwerp
- t.Dfan deze eerste-prijswinnaar zal
zworden uitgevoerd.
Een zeer belangrijke inzen
ding is die van het Rotterdamse
Irchitectenbureau Van den
Broek en Bakema. Voorlopig is
die als derde beoordeeld, teza
men met de inzendingen van
vier anderen. Een tweede-prijs
winnaar is er niet.
Vooral in vakkringen heeft de
inzending van deze Rotterdamse
architecten en stedebouwers bij
zonder de aandacht getrokken
en het is nog altijd de bedoeling,
dat de prijswinnaars, óók de
Rotterdamse architecten dus,
naar Israël zullen komen voor
een conferentie over hetgeen er
tussen Jaffa en Tel-Aviv zal
worden gebouwd.
Eigenlijk is de Rotterdamse
inzending een internationale
aangelegenheid. Want niet alleen
prof. ir. J. H. van den Broek en
prof. J. B. Bakema hebben er
aan gewerkt, maar ook de Lu
xemburgse architect J. Weber en
de Zwitser H. Huber uit Zürich.
5 Ca:
AUTOWEG
Het uitgangspunt van het Rot
terdamse ontwerp waren de gro
te verbindingen, de verkeerswe
gen dus. Een daarvan is heel
oud: de Middellandse zee. Even
wijdig aan de kust loopt een
grote autoweg, die zorgt voor de
samenhang van Jaffa en Tel-
Aviv met de andere steden in
Israël.
Voorts meenden de ontwer
pers, dat een centrum alleen
reëel kan zijn, door de bewoners
van dat centrum en van hetgeen
dat centrum omringt alleen als
zodanig kan worden beleefd, als
alle dingen in dat centrum ook
visuele betekenis hebben voor
hen die daar wat hebben te
doen.
Het contact tussen water en
land biedt een bijzonder aspect
en het ligt dus voor de hand dat
het nieuwe centrum een haven
gebied moet worden.
De ontwerpers beseften, dat
het centrum een harmonisch ge
heel moet worden, waarin woon
huizen, kantoren en haven met
al wat daarbij behoort samen
gaan. Dat betekende het zoeken,
naar een harmonie tussen totaal
verschillende schalen: de im
mense schaal van de zee, de
kleine schaal van de nederige
woning.
Het centrum diende bovendien
te harmoniëren zowel met het
oude Jaffa als met het moderne
Tel-Aviv.
De ontwerpers hebben dus ge
zocht naar een eerste contact
met het kleinere, dat er al is.
Daarna hebben zij hun project
weten op te voeren tot een cli
max: de grote schaal van de
enorme gebouwen, de uitge
strektheid van de zee, de verte,
waarnaar de grote verkeerswe
gen leiden
Het uitgangspunt van dat alles
moest de mens zijn. In de klein
ste schaal zowel als in de aller
grootste blijft de mens dezelfde,
niet alleen met betrekking tot
zijn lichaamslengte en lichaams
omvang maar ook voor wat be
treft zijn gedachten, zijn leven,
zijn ziel.
Het centrum mocht geen con
centratie worden van dode ge
bouwen maar van levende acti
viteiten. Gebouwen zijn ten
hoogste dingen waarin en waar
omheen die activiteiten zich af
spelen. Zij geven ook gestalte
aan die dingen.
Een tweede zeer zakelijk uit
gangspunt was, dat het het
geen voor ons Nederlanders
uiteraard niet onbekend is
goedkoper is in zee iets uit te
bouwen dan op het land wat af
te breken en dan havens uit te
graven.
Een stad ontslaat van nature
altijd op een knooppunt. Israël
is een land met weinig water en
het is vanzelfsprekend, dat de
mens daar zijn activiteiten op
zee zoekt. De zee is een natuur
lijk communicatiemiddeL
Een centrum van een stad is
een plaats, waar ieder, niet al
leen de bewoner van die stad
maar ook degene, die in de
omgeving woont of van elders
komt, bijzondere dingen ver
wacht, zoals een groot theater,
het stadhuis, een grote verga
derhal.
Daarin gebeuren dingen en de
ontwerpers moesten zich dus
niet de vraag stellen hoe zij
daar de mooiste en grootste ge
bouwen konden neerzetten, maar
wel wat de mens van zijn stads
centrum verlangt. Als men zou
uitgaan van het plaatsen van
mooie gebouwen komt er slechts
een steriele stad. Er zijn velen,
die het nieuwe Rotterdam een
steriele stad vinden. Misschien is
bij de opbouw daarvan te wei
nig van de mens en de menselij
ke verlangens uitgegaan.
In een stad is een raadhuis het
belangrijkste centrum. Ieder
gaat daar wel eens heen. Maar
er zit aan zo'n raadhuis een om
vangrijk administratief apparaat
vast, wat de burger niet inte
resseert.
Van den Broek en Bakema
projecteerden hun raadhuis op
een groot plein en in dat raad
huis zagen zij slechts plaats voor
het representatieve deel van het
stedelijke overheidsapparaat en
voor dat gedeelte, dat het pu
bliek intensief bezoekt.
Het administratieve apparaat
wilden zij elders in het stads
centrum onderbrengen, maar zo
danig dat het van het raadhuis
uit is te zien in de vorm van een
bouwwerk, dat een optisch
scherm vormt. Dat administra
tieve apparaat is geprojecteerd
in een gedeelte van een scherm
van hoge gebouwen dat van het
binnenland uit naar de kust
loopt, om het raadhuisplein
heen. Aan de kust buigt het om
de haven, de havenkom als het
ware beschuttend.
Dat gebouwenscherm, dat in
het binnenland laag begint,
loopt omhoog tot een climax in
het eigenlijke stadscentrum. Het
hoogste punt ligt vlak aan zee
bij de havenmond.
Ter hoogte van het raadhuis
plein is het scherm onderbroken
om van het plein zuidwaarts uit
zicht te bieden op een veel ver
der gelegen gebouwencomplex
dat een soort noordelijke poort
vormt waardoor men in het cen
trum kom t.
Het scherm beheerst de plat
tegrond en ook het silhouet van
de nieuwe stad. Het vormt een
spiegelbeeld van de Hebreeuwse
letter L. Die letter is de eerste
letter van de, Israëlische heil
wens „lechajiem" letterlijk:
„aan het leven". Als men het
GESCHENK
De naam Tel-Aviv betekent
„Lente-heuvel". Erg poëtisch,
(lichterlijke vryheid: zoals op dc
foto is te zien is Tel-Aviv even
vlak als een Nederlandse stad.
Merkwaardig is, dat deze vrij
nieuwe stad weinig parken bevat.
Op de foto de enige boulevard.
Van den Broek en Bakema heb
ben deze boulevard doen doorlo
pen tot in het nieuwe centrum,
waar zy uitmondt in een ontwor
pen park. Dat park is tevens een
cultureel centrum met bibliothe
ken, scholen en andere openbare
voorzieningen.
Merkwaardig is, dat Tel-Aviv
geen parken heeft. Er is slechts
een brede boulevard, waar zich
thans alle recreatieve vertier af
speelt. De ontwerpers van het
nieuwe stadscentrum hebben die
boulevard zuidwaarts verlengd
en haar doen uitlopen in een
groengebied pal benoorden het
centrale plein, In dat groenge
bied komen bibliotheken en
sèholen: men krijgt de rust vlak
naast de stadsdrukte.
Ten slotte: er is geen enkele
stad, die ineens is ontstaan, die
plotseling uit het niets is opge
bouwd. Een stad is een levend
organisme met een historie. Da
stedebouwer met zijn nieuwe
stad moet midden in dat leven
komen, hij moet er van uit gaan.
Dat leven wordt bepaald door
de mens. Een stad kan alleen
een wezenlijk hart hebben, als
de ontwerpers van die mens uit
gaan.
En dat uitgangspunt heeft het
Rotterdamse architectenbureau
Van den Broek en Bakema bi#
het opzetten en uitwerken van
het project voor een nieuw
stadscentrum tussen Tel-Aviv en
Jaffa nooit losgelaten.
veau bieden de mogelijkheid op
dezelfde plaats snel te rijden,
langzaam te rijden en zelfs te
wandelen.
Ook kreeg men mogelijkheden
tot differentiatie in het wonen.
De ontwerpers wilden de mens
in het stadscentrum geen be
stemming opleggen. Zij meenden
dat de gebouwen zodanig moe
ten zijn, dat de mens er een
bestemming aan kan geven en
die bestemming er ook aan zal
geven.
En voor wat betreft het wo
nen zelf, de binnenhuiscultuur:
in Israël is door het klimaat de
patio van groot belang.
Belangrijk zijn ook de verbin
dingen met de buitenwijken ten
behoeve van de mens, die hele
maal buiten de stad wil wonen.
Waar die verbindingen het
stadscentrum bereiken, ontstaat
vanzelf een accent in de vorm
van een verkeersplein. Er zijn in
het project twee punten die voor
zo'n accent in aanmerking kwa
men, één in het zuiden, de ande
re in het noord-oosten. Beide
werden geaccentueerd met grote
gebouwen, die het verkeersplein
ten dele omsluiten en die een
poort over de invalsweg
vormen.
NIEUW GEZICHT
Nóg een interessant punt: wij
zien in alle grote steden, dat er
aan grote gebouwen, vooral win
kelpanden, altijd wat aan de
hand is. Mode, wisselingen in
inzicht en andere beweegre
denen leiden tot telkens verbou
wen van voor publiek bestemde
ruimten. In de handel is een
„nieuw gezicht" altijd belang
rijk. De ontwerpers hebben in
hun project voor het nieuwe
centrum Tel-AvivJaffa daar
mee rekening gehouden. In de
grote gebouwen moet het moge
lijk zijn, al naar gelang de be-
hoefte, verbouwingen uit te voe
ren.
Hotels en recreatie hebben de
ontwerpers vanzelfsprekend aan
zee geprojecteerd. In dat gebied
ontmoeten bewoners en bezoe
kers elkander, daar is plaats
voor een jachthaven, voor
zwembaden, voor andere recrea-
tievormen. De Middellandse Zee
is een natuurlijk recreatieobject.
Het recreatiegebied en de daarin
opgenomen hotels kunnen een
heel mooie plaats krijgen be
noorden de haven aan de kust.
bestaan geen gescheiden func
ties. Werken, wonen, godsdienst,
recreaties vormen gezamenlijk
een levenspatroon. De menselij
ke kleinere activiteiten komen
samen, bundelen zich en berei
ken ten slotte een concentratie
punt. Dat punt is vanzelf het
stadscentrum.
Een mens heeft tegen wonen
in hoogbouw een natuurlijke
aversie. In een klein huis is hij
vrij: hij kan alle kanten op. In
een hoogbouwflat kan hij maar
één kant op: naar beneden. Toch
is in een stadscentrum hoog
bouw noodzakelijk en hier staat
iedere stedebouwkundige voor
een probleem.
Van den Broek en Bakema
menen de oplossing te hebben
gevonden door toepassing van
straten op verschillend niveau.
Een straat boven de grond biedt
de in hoogbouw wonende mens
de gelegenheid ergens anders
heen te gaan dan alleen naar
beneden.
Er kwamen daardoor ook voor
het verkeer bijzondere moge
lijkheden. Ook in het verkeer
kan men van grote en kleine
schaal spreken. Verkeerswegen
op verschillend niveau bieden
gelegenheid tot een geleidelijke
overgang van snelverkeer naar
langzamer verkeer, van langza
mer verkeer naar stadsverkeer.
SCHEIDINGEN
SPIEGELBEELD
Ontwerpers van een stadscen
trum hebben vanzelfsprekend
onmiddellijk te maken met een
parkeerprobleem. Een nieuwe
stad zonder modern vervoer is
ondenkbaar.
In het project is, net als voor
wat betreft de gebouwen, weer
uitgegaan van de mens en van
zijn verlangens. De mens wil
zijn auto niet ergens op een al
dan niet met groen omringd par-
keerplein neerzetten en dan
gaan lopen. Als hij van en naar
zijn werk gaat, of als hij in een
stadscentrum wat anders heeft
te doen interesseren parkeer
plaats en een beplanting daar
omheen hem niets. Hij wil met
zijn auto vlak bij het punt ko
men waar hij wezen wil en de
rest laat hem koud.
Met deze eisen hebben Van
project beziet, kan men zich
moeilijk aan de indruk onttrek
ken, dat de ontwerpers deze
heilwens, wellicht onbewust, in
hun gehele project hebben weer
spiegeld.
den Broek en Bakema terdege
rekening gehouden. Gebouwen
en wegen zijn zodanig opgezet,
dat dit mogelijk is.
In een menselijke samenleving
Vele moderne wegen vormen
scheidingen, terwijl een weg im
mers bedoelt een verbinding te
zijn. Wegen op verschillend ni-
Een dergelijke onbewuste
symboliek is misschien wel de
meest wezenlijke vorm van
symboliek die er kan bestaan.
Zij vormt de inhoud van vele
abstracte werken van moderne
kunstenaars.
