HANS
MOSER
DE 119 GEZANGEN
*Qen plaat met de beóte liedjeó van
r
TWEE FIGUREN UIT DE
BERLIJNSE ROMANTIEK
EB
AUTOMATEN CONTRA MALTHUS
ZONDAGSBLAD
VRIJDAG 2 OKTOBER 1964
rondscharrelen.
QNVERGETELUK zal hij zolang^ Wenen be.<
blijven: de kleine man uit J
Wenen, die daar op 1 augustus
1880 ter wereld kwam en op
19 juni van dit jaar na 67
jaren op het toneel gestaan te 'aii verschijning^zó
hebben in i
films te hebben meegespeeld
voorgoed de ogen sloot
Hans Moser, zoals zijn toneel
naam luidde, anders gezegd
Dat had voor de historische
Hans Moser ook een nadeel, want
hij was zo gewoon, hij hoorde er
als verschijning zo vanzelfspre-
dan honderd kend bij, dat men lange tijd zijn
bijzondere artistieke talenten
niet heeft opgemerkt. Eerst toen
hij 75 jaar was, werd hij offi
cieel tot lid van het Wiener
Burgtheater benóemd. Dit bete-
Jean Juliet, zoals hij voor de kent niet, dat hij voordien onbe-
kend was, maar officieel had
men zijn waardering nog niet
eerder publiekelijk uitgespro-
burgerlijke stand heette. On
vergetelijk zal hij blijven om-
dat hij meer was dan een ken"^Inmiddelshad Hans' Moser
goede acteur alleen, meer dan
een goede cabaretier,
r Wenen gedaan, dan
neer andere acteur met beroem-
de naam. Maar alles wat hij
dan een goede circusman, deed ging hem gemakktlij£
wat hij allemaal in zijn lange
leven van 84 jaren geweest is bij;
hij zal onvergetelijk blij
ven omdat hij dit alles was,
maar daarin of daarbovenuit
tuurlijk af, dat
dere van zijn prestatie
niet de officiële eer gaf, die het
erdiende
In 1954 kwam Hans Moser
ook alt,jd de verpersoonlij- „SSaJ™ ILüv.'Tde'Sf
king van een gehele cultuur,
van een volk, van een levens
houding, want hij was Wenen,
Wenen zelf.
Vader Wayring te spelen
Schnitzlers „LiebeleiNog steeds hobeïtTalles gleich. De
gMj jfjjf ogen te anTli de ander veel
staat deze prestatie
als het beste, wat de Weners ooit
in ons land hebben gebracht. Hans dood
Moser was toen door zijn films al
een wereldberoemde man. maar
dit belette hem niet, zoals het heeft op tijd
nieuwe programma van de Ko
ninklijke Schouwburg vermeldt.
een uur voor de tweede voorstel-
ling van „Liebelei". staande naast iemand voor de
de piano, die zich achter de zijn sokken tc
schermen bevond, met zijn hoed heeft niemand
ichter op het hoofd, enkel en al- het liedje
het personeel
Schouwburg zijn
liedjes te zingen ,,op een
als alleen hij dit kon".
Waar hij opdook, drukte hij het
stempel van Wenen op. In meer
dan honderd films heeft hij mee
gespeeld. Altijd was hij erin het
kleine, nijvere, mopperende, maar
toch gewillige mannetje. Bijna
nooit had hij een hoofdrol, maar
al deze films, al stak hij er alleen
maar even zijn hoofd om de deur
als kapper of als witkiel of zomaar j®en
als een mannetje, al die films £on
kregen van hem hun stempel en
wekten waar ter wereld ook een
heimwee naar Wenen. Heimwee
naar de stad. waar zulke manne
tjes leven, want vandaag nog en
morgen en tot wellicht in verre
toekomst kan het je gebeuren, dat
als je in Wenen aankomt en roept:
Hallo. Dlenstmann!" Hans Moser
naar voren komt en je koffer
optilt, en je een kapperszaak
binnengaat Hans Moser al klaar MoierïiTde film"
staat om je onder het mes te Hans Mose,.^ de echte de
nemen, en J® een wijnlokaal ]jjke. de levende en le
bezoekt Huls Moser aan je taleltje stond de pla„ken of het
men: „Das war Hans Moser" ode op Wenen, die op de eerste
£83719 33 toeren i. Daar hoort zijde staat: „Ich trag im Herzen
men de man in zijn element. De drin ein Stückerl altes Wien", „in
plaat begint met het „Hobellied" jeder Gasse liegt .;in kleines Mar-
uit „Der Verschwender" van Ferdi- chen drin". Uit de film ••P.ie
nand Raimund. Het beroemde lied Deutschmeister" is een vrolijk
over de Hobel <de schaaf» Das drinklied opgenomen: „Mir ists
Schicksal seizt den Hobel an und gleich ob mein Wem an der Donau
veel wachst Oder am Rhein"
maar Moser besluit zijn plaat met een
het lot. of de tijd of anders wel de duet met Renate Holm uit ..Der
dood schaaft alles weer gelijk. Bauer als Millionar" van Ferdina
Vervolgens het liedje over „Der Raimund Het is verrukkelijk
altc Herr Kanzleirat". d e verzuimd
vertelt, dat hij
vroeger leven beslist een druifluis
cine Reblaus) geweest moet zijn,
omdat hij nu nog zoveel van de
wijn houdt. Het kan je gebeuren,
dat Hans Moser je je plaats in het
Wiener Burgtheater aanwijst of je
in het toilet minzaam aanbiedt
oor een Schilling of twee je jasje
te borstelen; ja, waar niet overal,
want Hans Moser was Wenen en
hoe de fraaie gepolijste
van Renate Holm prachtig
daarom maar een «amenklinkl met het rasperige
ra drinkt Hij heeft Weens van Hans Moser.
et eten-koken en
was en iemand om CaOSehoilk
stoppen, maar hij
voor het hart In Aanvankelijk moet men, als
de.r Ellergass n men bekend is met het
zingt Moser zijn leed uit omdat
Miui. - juin d'. lieve Mitzi. - Weense dialect wennen aan de
hem in de steek gelaten heeft: „In taavan Moser, maar na een due
der Kellergass'n sitz' ich jetzt ganz of vier keer proberen lukt dat
verlass'n. mit den Augen nass'n best en verstaat men hem bijna
und ich weinVervolgens zingt woord voor woord, althans vol-
ode op Grinzing: „A bisserl doende om te beseffen dat hier
bisserl Sievering", om het cabarel „og ,eeft ah ee„
een TSSn'JS2
Dienstmann"H.ns Moser als klemkumt. Moser heeft het nog
Weense witkiel, die met zijn ge- begrepen, dat het cabaret niet
klets en zijn gestuntel de mensen .,De Muze metde zure tong''
zijn films. Maar zegt men. de Hans de trein laat verspelen, de -koffer hoejt te cio'n en [niet altijd hoeft,
.confectie- aan diggelen laat vallen en tot slot te barsten van klein- en haar-
ie werke- nog betaling vraagt, omdat je zo- geestige zure kritiek op mensen
dingen, maar gewoon kan
De keerzijde begint met het be
an „Die Reblaus".
früheren Leben ein
Het Reblaus gewesen se n" Na het „Geh
Vaterl. krank dich net' teen
troostlied voor wat men in zijn
jeugd verkeerd heeft gedaan
de kleine grote man zijn
beroemde: ..Mein Herz 1st ein Bil-
pracht ge derbuch vom alten Wien". een
loen uitko- waardige pendant van de andere
Uniek
Men heeft wel eens gezegd:
„Hans Moser spreekt het Weens Grinzing.
niet. hij zingt het ook niet. maar
hij proeft het met zijn gehemelte
en laat het smelten op zijn tong".
Hans Moser te horen is uniek. Er ;s
nog veel van hem bewa.
grote schouwburg, dan wel
in een klein zaaltje. Daar ontmoet
te men de man eerst geheel per
soonlijk. geheel zoals hij w—
zijn zijn liedjes, die hem
vensecht laten voortbestaan
zingen van het leven zelf, lat bi.
al zijn weemoed en zijn tegen
slagen. toch zo verrukkelijk
mooi en goed kan zijn.
Zo'n plaat van Hans Moser is
een geschenk voor het leven van
iemand die dankbaar heeft kun
nen zijn voor het leven, dat God
hem gaf.
EV. GROLLE.
Bettina von Arnim Heinrich von Kleist
nE BRANDEN-
BURGSE bodem
was geen bijzonder
geschikte grond voor
de blauwe bloem
van de Romantiek.
het koele geestes-
klimaat van de Avf-
klarung (het iic'if,
dat geen warmte
geeft) in Berlijn om
streeks 1800 niet ge
schikt voor tropische
romantische gewas
sen of gloeiende ro
mantische fantasie-
en. Toch kan er ivel
van een Berlijnse
romantiek (vgl. Jo
zef Nadler: Die Ber
liner Romantiek
18001814) gespro
ken worden en in de
serie „Berlinische
Reminiszenzen" be
gint de uitgever met
twee belangrijke fi
guren der BerUjnse
romantiek. Het z>jn
Bettine von Arnim
geb. von Brentano
en Heinrich von
Kleist.
Bettine behoort ongetwijfeld tot
dc prominente vrouwenfiguren uit
die periode. Haar broer Clemens
noemt haar ..het meest grootse.
oegaafdste. eenvoudigste en wreed
ste schepsel". Een in menig op
zicht begenadigde vroüw met tiseerd
laaiend enthousiasme en veelzijdi- sel mit
broeders Grimm,
Niebuhr en Ranke, waagt in die
eens een stormloop op
maar diens belangstel
ling voor haar is reeds lang ver
vlogen: hij beantwoordt haar brie-
Goethe.
we'.d aandoen komt
een luttel goeds
J.H. LEOPOLD.
meerde deputaten zonder zwem
diploma te water. Ook het zoe
ken van samenwerking met an
dere kerken werd niet voorge
schreven. Toen de deputaten ken
nis kregen van het bestaan der
Hervormde Gezangencommissie,
R WAS EENS een klei- hebben zij daarmee contact ge-
zocht. Het is immers van emi-
jongen die veel van nent belang dat op scholen en bij
zijn vader hield. Op een interkerkelijke samenkomsten
li,. u;„r liederen kunnen worden gezon-
keer lukte het hem hier- gen die vocr hervormden |n ge_
voor met Kracht inspan- reformeerden gelijkluidend zijn.
ning ivoorden te vinden. °e55,.fk°ïr«de dTs.reve'" v","dê
Pappa IS Jiell en deputaten niet alleen goed. maar
ggOOt." maakte er zelfs een opdracht
De vader keek koel-ver-
baasd van zijn krant op. ter aantal, door deputaten aange-
is lief en groot. Zeg het bundel
oorlopig
twintigtal
de bestaande
29 kon worden
heeft. De Engelse hvmn Thi
Church's one foundation
men in twee verschillende verta
lingen zingen. Dit geeft voor
predikanten de mogelijkheid een
of meer verzen te kiezen die
genuanceerder uitdrukken wat
zij in de preek hebben gezegd.
De overige vijf gevallen betref
fen. zoals gezegd, de melodie.
Musicologisch onderzoek heeft
namelijk aangetoond, dat ver
scheidene bekende, geliefde en
ingeburgerde melodieën in de
loop van de tijd min of meer
ingrijpend veranderd zijn. Men
heeft die melodieën in de oudst
bekende vorm hersteld. Waar dit
tot grote moeilijkheden aanlei
ding zou kunnen geven, is bij
wijze van concessie de bekende
en ingeburgerde vorm als a-lied
toegevoegd Bij gezang 10 (Hoe
zal ik U ontvangen» en bij ge-
toegevoegd. In het voorbericht zang 91 (Beveel gerust
.vieff
ivullende bundeltje
staat duidelijk te lezen dat de
arbeid van deputaten niet was
voltooid.
Vadi is
ggoot."
Hoofdschuddend zei de
vader: „Jongen, je moet De*e beperkte keuze van de
synode (niet van deputaten)
met dergelijke genegen- heeft veel kritiek ontmoet. Een
heidsbetuigingen wachten boze organist heeft zelfs een
tot je het zonder fouten is ïfSSt uu'Sïïi
kunt zeggen." En hij her- gen. zodat men nu wel kan zeg-
vatte zijn lectuur. f^/e'onS
Zo n vader IS (jod niet. derdnegentien Gezangen; in ge-
De kerk hoeft niet te wach- !)rilik,biude. Gereformeerde Her
ten, en mag niet wachten,
de oorspronkelijke melodie geeft, altijd gepi
terwijl 10a, respectievelijk 91a,
de bekende wijs aangeven. De
bedoeling van een en ander is,
dat de verbeterde lezing rustig
haar kans krijgt om op haar
beurt in te burgeren, zonder dat
de zingende gemeente plotseling
voor onoplosbare moeilijkheden
wórdt geplaatst. Waar de ver
beteringen niet ingrijpend zijn
en geen verwarring bij het zin
gen kunnen veroorzaken, is van
een a-lied afgezien. Men mag
dat predikanten
daar immers ook niet bij Een
uitzondering is gemaakt voor het
Wilhelmus, waarmee de bundel
sluit; bij dit volkslied is uitdruk
kelijk vermeld „ten gebruike bij
nationale feest- en gedenkda
gen". Toch zou de derde strofe:
Oorlof, mijn arme schapen ook
nog wel bij andere gelegenheden
passen.
Voor men aan het Wilhelmus
toe is 'waarvan 3 strofen zijn
opgenomen, omdat de overige
coupletten zeker wel nooit ge
zongen zullen worden», treft men
onder de laatste rubriek: Bijzon
dere Gelegenheden drie avond-
maalsliederen aan (een reeds be
staand gezang en twee nieuwe)
en het bekende huwelijkslied U
zeegne God.
Geen gentleman
Een van onze hedendaagse
auteurs heeft gezegd dat hij God
wel geen gentleman vond. omdat Hij
tot zij hierboven het vol
maakte lied kan aanhef
fen. Naast de psalmen
hebben de nieuw-testamen-
tische liederen in de ere
dienst een wettige plaats.
Ook de Gereformeerde
Kerken in Nederland heb-
f kerkkorei
Gelijkluidendheid
worden tegemoetgezien,
treedt nu in de plaats van de 59
bestaande liederen.
De bundel opent met de on
berijmde Twaalf Artikelen, het
Klein Gloria en een Nazang tot
Hoeveel gezangen de in de tien geboden (Och, of wij
voorbereiding zijnde hervorm- uw geboön volbrachten)Men
de bundel zal bevatten, is mij heeft gemeend dat ook de beste
onbekend, maar zeker zal dit berijming van de decaloog aan
ben dit ingezien, toen zij veel meer zijn dan 119. Gelijik- de majesteit daarvan afbreuk
een goed»1 derti° jaar Pe- luidendheid betekent dus niet, doet. Dan volgt een aantal
leden hun gezangen dat beide kerken evenveel en ouds bekende aezanaende
breidden tot 29.
dezelfde gezangen zullen bezit
ten. Het betekent zelfs niet, dat
de gemeenschappelijke gezan-
Rot- gen onder alle omstandigheden
hetzelfde aantal strofen of
De generale synode v«
terdam 1953 benoemde i
sluiting h erop deputaten
bundel van 29. genaamd Enige
Gezangen (enig niet bedoeld in
de zin van uniek) aan een gron
dige herziening tc onderwerpen
en het getal van deze gezangen
uit te breiden, speciaal voor de
christelijke feestdagen en voor
bijzondere diensten. Voor de ur-
gentie van deze zaak had de speeld. Wanneer
node meer oog dan
ouds bekende gezangen: de lof-
angen van Maria en Si-
aeon, het Gebed des He-
de Morgen- en de Avond-
wil worden. De
vergat bij deze uitspraak,
als men zich zo mag uitdrukken,
de medicinale betekenis van de
lofprijzing voor dc mens. God
heeft onze lofprijzing niet nodig,
maar wij kunnen niet zonder.
Wie de lofprijzing loslaat, laat
zichzelf los. Nooit is de mens
gezonder, gelukkiger, van alles
los. groter dan in de lofprijzing.
Zelfs een niet-christelijk dichter
als Rilke noemde het „preisen"
de hoogste menselijke uiting.
Nooit is de mens meer zichzelf
dan in de extase. Buiten zichzelf
tredend, beleeft de mens zijn
hoogste zelfverwezenlijking.
In dit verband is de titel „119
Gezangen", een aardige vondst.
Niet alleen omdat het kind nu
een naam heeft, maar ook om de
associatie met psalm 119. de
psalm van de heiligmaking. En
om nog even op de geloofsexia-
se terug te komen, de Droogstop
pels dienen bij hun verstandelij
ke kritiek op sommige teksten te
worden herinnerd aan het goed
recht van de oithyrambe, het
vurige loflied waarbij de taal
bijna tot muziek geworden is. Ik
denk hier speciaal aan het ge-
ig „Jeruzalem, o stad. zo hoog
ng. Nu komt het kerkelijk gebouwd" (112». Zelfs
de i
pletten i
tellen. Men vergete niet dat i
tussen beide kerken een vr
aanzienlijk klimaatsverschil i
Voorts hebben bij het inter
kerkelijk contact individuele op
vattingen en voorkeuren meege-
kerken
liederen, 16 kerstlieder
paaslièderen. 3 hemelvaartsge-
zangen en één pinksterhymne.
bekend feit dat. hoe
nijdelijk gebrekkige
ling voelt men het hemelvcrlan-
gen, dat met recht eerst door de
prachtige melodie gestalte ver
krijgt.
De duivel haat het kerklied,
>wel de psalm als het gezang.
lied tot overeenstem-
jaar komt. des te minder liede
ren men aantreft. Gelukkig
heeft r,
geen systeem gemaakt
het kerkelijk Met de psalmen heeft hij
eel kans. tenzij via menselijke
jentimenten ten aanzien van de
deze armoede .berijming maar schriftuurlijke
draagwijdte van de lut uvclcc,iaiclI1- - -
taak. De hervormden hebben een ming komt, is het onvermijdelijk aantal kerst-
gezangentraditie: de gerefor- dat het geven en nemen, het densliederen niet besnoeid,
meerden nauwelijks. De her- compromis, niet altijd kan wor-
vormde bundel van 1938 heeft den vermeden. Het duidelijkst
een overwegend negentiende- komt dit uit in de z.g. a-liederen,-
eeuws stempel, wat na dc jongste waarover straks. Bij de gerefor-
oorlog aanleiding heeft gegeven meerden weegt de dogmatische
tot de benoeming van een Her- zuiverheid heel zwaar. Zij heb-
vormde Gezangencommissie, die ben moeten leren, dat de poëti-
in het groot moest gaan doen sche expressie haar eigen
■eel bescheidener kader matigheid kent
aan rfe' gereformeerde deputaten de geijkte en
was opgedragen. Het ging bij de drukkingsvormen om bijbelse
gereformeerden over een beperkt waarheid kan worden aangetrof-
aantal gezangen, terwijl voor de f«n. De Hervormde Gezangen-
hervormde commissie de omvang commissie wil evenzeer schrif-
van de toekomstige bundel van tuurlijk verantwoorde liederen,
secundaire betekenis is. Maar de maar zij staat vrijer tegenover
moeilijkheden zijn in beide ge- de formulering, omdat een kerk-
vallen gelijk, want die moeilijk- lied nu eenmaal meer is dan een
heden zijn van principiële aard berijmd dogmatiekje. Bij een
Indien de gereformeerde synode lang lied waren de gereformeer-
van Rotterdam dit had ingezien, de deputaten spoediger geneigd
zou zij een studiecommissie heb- bepaalde minder sterke strofen
ben ingesteld. Maar men riep om te laten vervallen (aan de voor
gezangen en het leek inderdaad geschreven beperking gedach
tig), terwijl de hervormden de
Hierna volgt de rubriek Alge
mene liederen 67 stuks, waarin
geen speciale onderverdeling is
aangebracht. Het zijn meest
oude en vertrouwde gezangen,
aangevuld met enkele reeds be-
staande kerkliederen en een
dat ook buiten enkel nieuw lied. Sommige
ertróuwde uit- oud-Nederlandse liederen, waar-
van de inhoud, zoals men dat
noemt, tijdloos is, zijn hiei ge
woon tussen in geplaatst, zo
als Here, kere van ons
66), Hoe groot, o Heer.
vervaarlijk (67 O H
daar des hemels tente spreidt
'68» en Ik hoor trompetten klin
ken (69» Als de inhoud van zulk
een lied of een strofe ervan bij
een preek past. waarom zou de
gemeente het niet zingen al is er
toevallig geen vorstelijk persoon
jarig? Strikt genomen past het
De nieuwe bundel heeft
een overwegend traditio-
neel karakter. De Gere-
formeerde Kerken moeten
hun gezangentraditie nog I
vormen en hun bijdrage
leveren tot de ontwikke
ling van de begrippen
10„kerklied" en „kerkstijl".
hoé Want dit zijn geen plato- i
die nische ideeën die boven
de werkelijkheid zweven,
maar ervaringsbegrippen.
De kerk maakt haar stijl,
ook via haar gezangen.
C. RIJNSDOR
i heel eind
Knooppunt
Het kerklied is i
liederen, ook die veel strofen I
tellen, meer als een geheel be
zien en dit geheel onaangetast
willen laten.
De gereformeerden hebben be
hoefte aan liederen met wat ik
5 genoemd heb een calvi-
ieder geval is
I N
gen.
Is Schleiermacher. de Kleist uit dezelfde serie een wat
Humboldt, polier figuur. 2) Het be
handelt alleen zijn twee Ber
lijnse jaren, precieser gezegd
van 2 febr. 1810 tot 21 november
1811, toen hij aan de Wannsee
aan zijn leven een eind maakte,
34 jaar oud.
,,De waarheid is. dat ik op
aarde niet te helpen was." schrijft
hij vlak voor zijn dood aan zijn
zuster. Als we de vele boeken,
speciaal de laatste ja
VERKLARING
Als er een cholera-epidemle in
Berlijn uitbreekt, gaat zij naar
•menwijken en helpt verplc-
Ze neemt een jonge student
mee. Karl Marx, brengt hem in
de barakken met dc kanker- en
eholerapaticnten. Zij zoekt
de psalmen of andere bijbel- watA
I gedeelten (want vertalen bete- worden beticht, zingt, figuurlijk
kent verklaren). Maar wie dit gesproken, in een hogere toon-
een slaafse vrees vindt en geen soort dan de gereformeerden, die I
vreze Gods van een verlost kind jj.v. (ondanks gedeelde muzikale
van zijn ader. komt. «ven con- bezwaren) het Ere zij God heb- I
I sequent, tot een aanvaarding van ben gehandhaafd en plaats heb-
het vrij gedichte, geestelijke lied, bcn gegeven aan liederen als
want waar blijft anders de profe- SUUe nacht en Daar juicht een j
I tie? De principiële moeilijkheid toon daar klinkt een stem mede
is dan ook niet de beoordeling of met het 00g op de kjnderen in*de
I ee,n bepaajd lied al of niet een kerk. Sommigen zullen hierin I
schriftuurlijke geest ademt, maar een inconsequentie zien; ande-
ii.» de verhouding van de ren zunen van electicisme spre-
in een sfeer ken' Doc,rinair z'i" gerefor-
'an onbekommerdheid,
'rijheid, kan geschieden.
De moeilijkheid lift in vrafen Maar waarop hel aankomt ia
als deze: wat is een kerklied, wat d"; datiene wat belde kerken
is kerkstijl, hoe is de verhouding
poëtische en dogmatische
deze geniale auteur verschijnen
(bv. Günter Blocker: Das absolu-
vergelijking i
koning'Friedricb Wilhelm ''eggen, dan geelt Gunther Haupt
met de opsomming van nauwe
lijks verwerkt materiaal niet veel
nieuws. We vinden geen karakter
schets of literair portret, uitslui
tend allerlei bijzonderheden, b.v.
over de vriendschap met Adam
Müller, de tegenstand van minis
ter Hardenberg. waarbij op de
a .sooi PUP van cikcii- nationale tendens van zijn werk
..De koning nodigt mij sferJe- _msterke nadruk
nleg
heeft ..volkskoning" te worden
Zonder eer voor zich te begeren
een uitnodiging voor de hofbal:
neemt ze niet aan.
als Goethes Briefwech-
em Kinde.
mm Tt met de ernstige recht
haar grenzen kende. Zelf zegt ze: schapen Pruisische edelr
..Ik heb immers niet een verstand. Achim von Arnim. de vriend
dat ik volg. ik ben een elektrische medewerker van haar broer Cle-
vonk." mens (Des Knaben Wunderhorni
Die vonk springt in 1807 over en zelf geen onbegaafd schrijver
naar Goethe, zij is dan 22. Goe- (Die Kronenwftohter)
the 58 jaar. Goethe wordt aan- groot verdriet van
vankelijk enigszins door haar ge- dooft zijn dichterschap uit; na een
boeid. misschien wel, omdat haar tiental jaren van samenleven (er
jonggestorven moeder een van zijn worden zeven kinderen geboren),
jeugdliefdes was, maar als ze pro- trekt hij zich op zijn landgoed
beert invloed op hem uit te oefe- terug om dit te exploiteren en
nen. laat hij haar zonder meer blijft verder in landelijke een-
vallen. Hier was dc grens van zaamheid. Was de vulkanische
zijn grootheid, zegt Rilke veroor- aard van zijn vrouw hem te
delend in Malte Laurids Brigge. machtig" Bettine blijft in Berlijn.
Bettine gaat raar Goethes moe- gedeeltelijk voor de opvoeding
der in Frankfurt, die haar uit dc van de kinderen maar vooral om
jeugd van Wolfgang vertelt: dc- m een cultureel inspirerend mi-
cennia later geeft zc die herinne- lieu te zijn. Ze vergadert er een
ringen gepoëtiseerd en gcroman- kring van hoogbegaafde
De verklaring die
geeft, karakteriseert
humor als haar gevoel
waarde ..De k
uit. dat hij zich
ik ga niet. opdat ik mij n
veel." Ze schrijft echter e
vol aanklachten: Pruisen
land van slavernij, de censuur
maakt elke vrije meningsuiting
onmogelijk, de ellende in de ar
menwijken is ontstellend. Ze
klaagt de koning niet aan, maar
zijn raadgevers. Hem draagt ze
haar boek op Dies Buch gehort
dem König. De studenten eren
haar met een fakkeloptocht. In
1859 stierf zij. 74 jaar oud: haar
man was op vijftigjarige leeftijd
in 1831 gestorven.
Een nakomeling uit de wijdver-
edelman takte familie der von Arnims,
Hans von Arnim. heeft de gestal
te van deze vrouw, die in me
nig opzicht haar tijd ver vooruit
was en die door haar gedrag en
Maar tot haar boeken talloze vrouwen een
in vrouw vrijere opvatting en een wijder
iit- na a»>r> horizon heeft gegeven, op conge
niale wijze voor ons doen herle-
eelt En wordt «elegd.
boek is keurig.
g van beide boeken
J. H SCHOUTEN
zuiverheid: welke muzikale stijl
I is norm: de Duitse of de Engel-
I se? Hoe is de verhouding tussen
oud en nieuw in de taal (men
I denkt hier ook aan de buigings-
n. die, zoals de zaken nu staan,
noch consequent kan worden
toegepast, noch consequent kan —j»-
I worden weggelaten). En dan ook
deze. subtiele moeilijkheid: hoe A-I ipHprPn
kan het moderne understatement
Izich voegen tussen de Semitische,
classicistische en romantische
overdrijving? Dit laatste punt
met name is bij de nieuwe
psalmberijming in het geding.
ben, is volledig gelijkluidend, tot
op de interpunctie toe. Helaas is
het om practische redenen niet
mogelijk geweest bij de numme
ring naar die van de komende
hervormde bundel te verwijzen.
Ook in zulke kleinigheden
wreekt zich het kerkelijk
1 Het gehele complex
lijkheden kan in dit artikel UUUUP1
tuurlijk niet besproken worden, t^ee gevallen
1 maar hat nilhlialr rlat 7n oamaL- ?e gevallen
2. Gunther Haupt: Heinrich
Het is niets nieuws, dat in
gezangboeken van een lied twee
lezingen worden gegeven, hetzij
dat men een en dezelfde tekst op
twee verschillende lezingen van
een lied aanheffen kan. In dc
bundel 119 Gezangen gaat het in I
twee gevallen over verschillende I
lezingen van de tekst en in vijf
over verschillende melodieën of
•erschillende notaties
deelt, moet weten dat hier
nodig is dan gekleurde potloden. Ge
I i j bed des Heren kan men op de-
Geschiedenis zelfde wijs een bewerking zingen
Lvan de uitbreiding die Luther
Zo moesten dus de gerefor- van het Onze Vader gedicht
Automaten contra Malthus, door krachten
Anton Zischka. Uitgave Neder
lands Boekhuis. Tilburg.
de machines doen
POVER FIGUUR
Vergeleken met het warmge-
schreven levende boek over
Bettine, dat ieder, die zich voor
deze merkwaardige vrouw in
teresseert. met onverflauwde
belangstelling zal lezen, slaat ia*"nd
het werk over Heinrich
Zischka bespreekt in zijn werk
de gevolgen van robotisering en
de overvloed aan produkten voor
de samenleving en de wereldpoli
tiek. De lezer wordt geconfron
teerd met een omgekeerd Mal
thusianisme: de machines produ
ceren genoeg, maar wie zijn de
afnemers? Zelfs in de Sowjetunie
het ..paradijs van de arbeid", het
vaar geen werkloosheid zou
komen miljoenen arbeids-
De mens voelt zich bedreigd
door de overvloed scheppende ro
bots. Een citaat schildert dit pro
bleem ten voeten uit: „maximaal
27 gulden is de menselijke spier
arbeid van een heel jaar waard;
van hoogstens 7 cent per dag zou
een mens, die alleen zijn spier
kracht te bieden heeft matten kun
nen leven om even rendabel te
zijn als een machine". Om dan
maar te zwijgen van het werk dat
éën computer kan overnemen van
duizenden hoofdarbeiders.
En dan de gevolgen voor de we
reldpolitiek. Het benauwende beeld
van de computer die een kant-en-
klaar antwoord geeft op de vraag
of het voor Amerika nuttig zou
zijn een beperkte oorlog in Laos
aan te gaan. Het antwoord is na
tuurlijk mede afhankelijk van de
menselijke inbreng, maar de ge
dachte dat of mens of techniek
zou falen, is een verschrikkelijke
werkelijkheid.
Is overvloed een vloek of een
zegen? De conclusie laat Zischka
aan de lezer over. Hij geeft eer
duidelijk inzicht in dc wereld der
automatisering.
