DOCUMENTA
KASSEL VOOR HONDERD DAGEN WERELDWIJD MUSEUM
gigantische kunstspiegel van de tijd
NACHTELIJK
HUZARENSTUK
VAN KAREL APPEL
ZONDAGSBLAD
ZATERDAG 11 JULI 1961 l
ftE „VOLKSDEMOCRATISCHE" muur en het
prikkeldraad van de Moskouvazal Walter
Ulbricht hebben de Westduitse stad Kassei als
knooppunt van handel en verkeer drastisch gekort
wiekt. Treinen vinden er hun eindpunt en van het
eens zo diepe achterland resten oostwaarts slechts
enkele tientallen kilometers. Toch zijn de Kasse
iers erin geslaagd, hun nieuwe en voorbeeldig zin
delijke stad te maken tot een centrum van een
wereldwijde betekenis die de oude, voor negentig
procent verwoeste stad nimmer heeft gehad. Naar
Kassei leiden alle wegen van de beeldende kunst.
De stad herbergt de documentatie van de kunst
onzer eeuw in een gigantische tentoonstelling:
Documenta.
De knutselaars met licht en be
wogen beweging hebben, als weer
een ander facet van Documenta,
de zolders van het Fridericianum
toegewezen gekregen. Het is een
nogal duistere, benauwde en wei
nig interessante affaire. Ze zul»
len nog wel niet met hun meren-
Raum" preludiërende kunstenaars deels^ geestlo;^ spullen^ tegen de
is vertegenwoordigd
Orangerie-ruïne; in de achttien
de eeuw het heerlijk lustoord van
landgraaf Karl, later ook ver
blijfplaats voor koning Jerome
Napoleon.
Toch schotjesgeest
,,Nul tot Niks".
Getekende top
aaf Wilhelm VIII
u, go»»». Europese
De door de tijd gepatineerde Cultuurstichting onder voorzitter-
Aschap van prins Bernhard een
resten van deze zomerresidentie
vormen zonder meer een subliem
décor voor beeldhouwwerken in
de open lucht. In plaats van te
beseffen, dat deze achtergrond
geen kunstmatige ondersteuning
nodig heeft om ruimtelijk te_
schenking van D.M.
kan in een niet eerder gekende
omvang worden getoond hoe de
moderne expressie sedert 1880
zijn weerslag heeft gekregen in
de tekenkunst. Er zijn maar
liefst vijf honderd bladen bijeen
gebracht van ruim honderd gro
te persoonlijkheden wier invloed
op de contemporaine kunst on-
Roman van Piet Heil
miskenbaar
ken. hebben de tentoonstellings
architecten ook hier hun schotten
en baldakijncomplexen uitgeleefd.
Het meest fnuikend heeft deze
drang gevolgen gehad voor de
Britse beeldhouwer Henry Moore.
Zijn massale monumenten, die Dit unieke overzicht, dat waar-
het zonder wijdse ruimte niet kun- schijnlijk in deze omvang voor on-
nen stellen, zijn ODeengehoopt in ze generatie niet is te herhalen,
het kleine ronde hart van de maakt op zichzelf al de reis
Orangerie en men heeft deze fa- naar Kassei (per trein ongeveer
tale omkadering nog erger ge
maakt door
j viucni n
Duitse classicisme, Jo- muziek.
aanvaard de indus-
jgers (uitga veK
Em. Querido N.V.. Amsterdam).
Gemakshalve citeer ;1*
uur) dubbel lonend!8 Hier hann Joachim Winckelmann, triële en technische werkelijkheid uit de korte Inhoud, rt»rinü. j
'vele meters zijn vele, vele verrassingen; hier J755 naar Rome trok, hield
scheppend ""(mie.""de"'öoisp'róng hij de raampjes van zijn koets ders en volksmeisjes werden
bij de bronnen
de stofomslag. „Bij een vrijwel
verlaten stadje in de woestijni
wordt een experimentele atoom-I
Na de exposities van 1955 Hessische vorstenhuis e
mm c i k-ioorlog nog niet geheel
en 1959 en nu tot 5 oktober bouwd zijn kabinett
met 670 schilderijen en sculp- richt voor 29 kunstenaars
1AO j wordt aangenomen, dat zij
turen van 148 kunstenaars bliivende reDresentanten van
gaf de eerste Documenta een
overzicht van vijftig jaren
blijvende representanten
ze tijd zullen zijn. Om voorlopig
slechts enkele vaj\ de meest be
faamde kunstenaars
effect onthouc
deze bronzen gigant t
gesteld.
Slechts de sculpturen die recht-
streeks in relatie zijn gebracht
met de eeuwenoude muren, ma
ken iets gaande van de thema
tische dialoog. Dit geldt o.a. voor
het werk van de in ons land wo
nende Amerikaan uit Japanse ou
ders. Shinkichi Tajiri. Maar op
het immense, door fraaie beplan
ting omgrensde, gazon belemme-
Grote invloed """"Tf '7'" IZZ "sten'
eeuw later waren diezelfde en zijn kameraden.
Ongetwijfeld zal deze tachtig Alpen vanwege hun grootse, dichters van na die oorlog besef
jaren omspannende reeks teke- ongerepte schoonheid de toea
dit gevraagd gesprek".
gazon oeienmie- uc^ii.-aio^.bNang^he^dfepste v^uc^lt voor romantisch ge-
hinderlijke schotjes wezen van kunstenaars en het Stemde (en vermogende) zie-
oerbeginsel
ten dat verstedelijking en indus
trialisering de wachtwoorden,
de machten van de toekomst
ren. Zij zagen in, dat al deze
nieuwe dingen in hun wereldbeeld
wordt opnieuw bevolkt door i
sen, die bij dit project werken.
De meesten van hen trekken ini
de leeggekomen woningen. Een
De jonge kleine groep vestigt zich in de lo-f
ef- kalen en kantoren van een verval-..
js- len spoorwegstation. De stations-r.
ja bewoners zijn de „dwarsliggers",!1
'a- Als zodanig worden ze althans be-°
schouwd door de ,,stadsbewo-gl
Die vinden het misplaatst
de beeldende len, die tijdelijk wegvluchtten moesten worden geïntegreerd. Ik en excentriek dat een groep
ïn,^Want V0°r ie oppende Mus- herinner
beeldende kunst 1905met de Nederlander Piet Mondri-
behoren hiertoe Bonnard, Bra-
que, Kandinsky, Klee, Matisse,
1955. In 1959 werd de kunst
na '45 getoond met 1770 wer
ken van 326 kunstenaars. De
ze exposities trokken elk ruim
ïp.QOO bezoekers.
Moore en Picasso.
Met reputatie
Veertig kunstenaars die
kiende belichting
aan de sculpturale afdeling van
Documenta in de avonduren, zo-
hangt hij in een doodsgrauwe wel kunstzinnig als recreatief tot
soort catacombe. een belevenis hebben kunnen ma
ken. Echter, vele zware schijn-
ln het Fridericianum wordt werpers zijn
„ofc het tweede thema aan de steld, dat ze
orde gesteld, t.w. de relatie tus- fn aan menig stuk sfeer- en ruim» dampen,
sen een kunstwerk en de omae- tewerking^ onthouden. Metstrijk- f
(kenmerk van onze Tabieie brieken, rook en snelheid (ge-
eeuw) kunnen hier suggestief schilderd 4oor Turner) heb
Hoewel voor Documenta III nog niet tot de klassieken rekent, vn„r
doch wier reputatie wel reeds
vaststaat, hebben ieder
kunstwerk en de omge-
vende ruimte; tussen kunste-
ter de sculpturen,
bedding trialisatie. Spoorwegen, fa- machien" opdook. Een tijdlang
i.-_77. ,71,„.ij heeft een gedicht van Albert Bes-
nard (geb. 1887) opgang ge-
-- maakt, een sonnet, getiteld
tot hun voordeel bespeuren, fjen onqetwijfeld weréldont- Straat, dat eindigt met de
ctrrwmor. roMc t,7ti afpe mens heeft zjjn ellende
heeft de straat." Sindsdien is
de doorbraak van industrie, Ver-
tech-
de literaire kunst evident
ook
nog de kunst in de hand gewerkt,
de twee catalogussen die sa
men enige kilo's wegen)
„slechts" 1200 werken van deriefanum
250 kunstenaars vermelden
zal de belangstelling waar- HrivvTïi^^nr0^
schijnlijk nog groter zijn.
beschouwer. Voor deze gericht, zouden bijv. de sculpturen De geïnteresseerde lezer
maoucu leuer i:eu visuele dialoog hebben verschei-
het bij het prachtige dene kunstenaars speciale stuk- ben
:k gelegen Museum Fri- ken gemaakt. Misschien is het
dericianum. Deze pompeuze bouw- dichtbouwen van de doolhof er
kolos werd in de jaren 1769-^1799 mede oorzaak van, dat het
thema voor de kijker niet zo Het Fridericianum
best uit de verf komt. Behalve |eri® bevatten
vooral bij hen die er toch al stedeiijking massificati.
7 j 7 ni&k in «e literaire kunsi. evi
toe neigden, zoals de Lngelse geworden. Op het voetspoor
Pre-Rafaëlieten en de Duitse Jules Verne'
Sey„Mwë°Së,„asotaerend heb- SVflP». da.V,le NZaZcn Ook in ie Neier- ÏÏT™
T oekomstverwachting
en de vele facetten van Dn-
profetische
onder deze bi
genre ontstaan. Toe-
landse literatuur bespeurt komstromans (die
afzondert terwijl het gevaar heir
allen bedreigt. De mogelijkheid'11
dat de installatie en daarmeefr
zowel stad als station explo-d
deert is namelijk elk ogenblik^;
getiteld De aanwezig."... v
De lezer van dit stukje voelt!1
terstond de toespitsing in het pro
ces. Niet slechts de natuur is ht
gevaar, maar het leven zelf. Dat
is onze situatie vandaag. Hoé
kan men onder deze dreiging le
ven? Een auteur die over dit pro-;
deze benaming bleem een grote roman schrijft,}
heeft wel vraagstuk no. 1 te pak-,
ken. Wat kan ontstaan is een
boek waarin het menselijk leven
Frie-
diens kunstverza-
bibliotheek. Slechts de
cumenta III niet in één arti- Nn'tvvr ser waren) trekken consequen- Boek waarni net menselipk lever
kei ziin te beschriiven laat iets iergellJKS. natuur- tieg uit actuele verschijnselen, tot zijn grondformules wordt her.
ivtri zyii te ueacuijj ven, id<n /iio*\ioovTinTrim.n tdonb nnrt leid. Alles moet daarin van svm-
verheerlijking denk
want de opzet is qevarieer- gevels hebben het bombardement
j t - - op Kassei, zij het ook °°-
der. In plaats van een mott.o - -
hebben de organisatoren
smoorheet doordat ^^fVV'ahtwSoS k'g ÜjdstluUr d" cultus (Perk, de Tachtigers,
de toevoer van frisse lucht is zoekT°te°géven6op^e^vrTa^wal gigantische tentoonstelling Boutens Leopold) staan
n in net be- v.uriou tmn, h» +noirr,mc» felpppnhpin in vnl-ffpnnp af Ip- r
scheidene thema's gekozen.
havend, overleefd. De Kasseiers afgegrendeld. Om in het be- van het heden voor de toekomst gelegenheid, in volgende afle-
hebben er een ruw betonskelet nauw de isolement toch nog de yan waarde zal blijken te zijn. veringen van het Zondags-
De beschouwe
gebouwd, dat e
positieruimte bleek voor de mo
derne Documenta. Een bezwaar
deze derde tentoonstelling
suggestie van spel met de ruim- Uit de opkomende generatie van - -
te te ondergaan, is wel teveel ge- schilders en beeldhouwers selee- klad op de onderdelen afzon-
vergd. teerden de inrichters een groep derlijk dieper in te gaan.
confronteerd met argumentatie of echter dat er met losse wanden
manifest!ieden, noch met groepen
teerden de inrichters
vari ruim tachtig kunstenaars.
Een deel van de 59 op het der wie de jonge Nederlander
vermoeiend labyrint is gescha- thema ,3ild und Skulptur im Martin Engelman, die op de jong-
TON HYDRA
ker niet los van de afkeer en
afweer der scheppende kun- wieV
stenaars van de toen reeds
opdringende industrie.
In de hierbov
De 34-jarige Gorter koos voor tourage dient m
vaktermen.
Sybren Pólet schrijft, behalve
science fiction-verhalen. zijn Ma-
ze- chinale Gedichten. Hij is, zegt
een koperling, een jonge trot-
robot, met een zilveren vlieg-
iciu. mies iiiuei uudiiu
SS™®" holische kracht zijn. In
zou het element van science nc-i,
tion uiteraard van secundaire be-|.
tekenis wezen. Ook in geconden-i
seerde vorm zou zo'n werk het
epos van de hedendaagse mens-
extase in zijn hoofd
en wat daar verder volgt in
ganon (Amsterdam 1958).
Or-
VERDIENSTE
andere landen is ook de
cie buitengesloten. Documenta III
wil de persoonlijkheid van de kun
de eerste dagen
centraal stellen. Ie- door het nog ontbreken
der oi
tentoonstellin-
niet in een bc- jen toch wel vertrouwde kunst
bent had er moeite mee. Bijvoor
beeld het werk van de gearri-
re- veerde Nederlander Corneille
vo- bleek na lange tijd speuren voor
mu- menigeen onvindbaar. Daar waar
het men geen ruimte meer vermoedt.
paald verband.
In de ..Alte Galerie" eer
naissance-bouwwerk dat in d«
rige eeuw werd ingericht tot
seum voor het kunstbezit var
STRAND VOL SCHONE SCHELPEN, MAAR OOK MONSTERS
gELAN G WEKKEN DE kern in
„Effe 'n schilderij maken"
(7*3 M.)
Dat Karei Appel nog lang niet
eelbesproken Nederlandse schil-
in Kassei bewezen. Hem was
mgd, voor Documenta lil deel
temen in de afdeling, die de
hij echter in het Frider
Milac
positie van 500 tekenin
tijdvak 1880 tot heden omspannen.
Uniek omdat een dergelijk top-
overziclit niet eerder werd geboden
en voor de huidige generatic waar
schijnlijk niet herhaalbaar is. Kunst
historisch artistiek en psychologisch
bezien, liggen h
;eling
m-tel1i
teweeg gebracht.
zelfstandig ding wordt,
als in het verleden
van liet geziene, doch
ts zichtbaar te maken
bij aanschouwen werd
expressie heeft
>-Z- -
'r
t de ontdekking, dat zijn
isachtige
i nog driftig
mndderachtige vloerverf, Karei
i hij een paneel van om en nabij
n hier en daar werden ook nog
„Maak ik effe 'n ander', zei Karei. Terwijl
gebouw een zenuwachtige bedrijvigheid heerste omdat
alles aan de inrichting ontbrak, een legertje timmerliedt
aan het spijkeren was en schilders de vloeren en nu
wanden in ijltempo met een gemeen riekende verf bt
de kolos-Appel gemoedelijk zijn gangetje
Al had het heel wat hm
kreeg een stapel vezelplaten, waarvan hq
de nodige materialen en gereedschappen opgetrommeld en 's avonds
om half elf kon het effe een schilderij maken" beginnen
De andere morgen spraken uy hem op een rijkelijk besproeide
ontvangst in de bomvolle foyers van de tropisch warme schouwburg.
Alsof hy van een ..met-melk-meer-mans'-actie wa
Makend gezond en fris beende hy er rond in eei
grijze pantalon. i
m't Ziet er niet eens gek utt. he
nachtelijke toer. Ja, 'k lag om half
me nou toch wel een beetje moe."
't H os hem beslist niet aan te zien. Hij nam er nog één. want h\j
had ten slotte in de kleine uurtjes een huzarenstukje uitgehaald, dat
(mooi is een andere zaakinderdaad niet ver van andere Appels
utu uit)gevallen.
innerlijk, o.a. in ee
(afh links onder),
ster het symbool is van
bak die onderbcwustziji
BARLACH (1870—1938) daaren
tegen paarde aan de weergave van
het persoonlijk beleefde de bedui
ding van een visionaire geest. Dc
veelzijdige christen-kunstenaar die
zozeer onder de Hitlcrterrcur te lij
den had, dat hij eraan bezweek,
schijnt daarvan reeds te getuigen in
de vóór 1912 daterende tekening „Dc
vcrlatencn" (afh. rechts onder).
MASSON (68 jaar) behoort tot de
genen die de werkelijkheid omzet
ten in mythologische beelden,
in het geraffineerde blad „Nat
van 1935 (afb. links boven).
kanen en bevingen geteisterd
vol schone schelpen zeker
ook met monsterlijkheden vi
GROTE EXPOSITIE
IN KASSEL VAN
ROTTERDAMMER
Bekenden te ontmoeten op
de gigantische expositie Docu
menta III te Kassei is voor de
internationale kunstbent een
vanzelfsprekendheid. Verras
send was het echter wel, in het
stille Kulturhaus de Rotter
damse kunstenaar George
Stahl tegen het lijf te lopen.
Hij inspecteerde er met zijn
echtgenote en zoon een om
vangrijke tentoonstelling van
zijn abstracte werken. Een
groot deel daarvan behoort
tot Kassels stedelijk bezit;
Stahl is nl. in 1903 te
Kassei geboren.
Hoewel hij wegens zijn poli
tieke overtuiging in 1930 voor
Hitier de wijk nam en zich in
ons land vestigde, heeft zijn ge
boortestad hem, zij het wat
laat, toch ontdekt en erkend.
Hij exposeerde er voor het
eerst in 1962.
Een goed verzorgde, geïllu
streerde catalogus met
twaalf kleurreporducties be
geleidt de huidige tentoonstel
ling die in 147 stukken een in
teressant beeld geeft van Stahls
ontwikkeling, gaande van zijn
eerste aquarel (Park Wilhelms-
höhe 1920) tot aan een reeks
titelloze olieverfschilderingen
uit 1963.
pretentie zoiets te schrijven nieti
gehad. Toch vind ik de verdien-i
ste van dit boek de durf zich in,
de buurt van dit grote thema te
begeven, vooral ook omdat de
auteur er zoveel mee riskeert. Ik
vind evenwel dat hier beneden do
maat blijven (onvermijdelijk zou;
men zeggen) veeleer een eer dan!
een schande is. Ten eerste is men
ontkomen aan die weerzinwekken
de one man show van vaak'
machteloze literaire schreeuwer
tjes. die zich tot veel drank be
geven en wandelen in slaapkame-
ren en ontuchtigheden. Ten twee-I
de wordt het oog van de lezer
op de werkelijke problematiek
gericht: de menselijke samenle
ving en haar toekomst. Piet Heil
brengt de mensen een ogenblik in
de waan dat er iets fout gegaan
is en de noodlottige straling hen!
allen zo dadelijk zal doden. Dat
komt op het moment dat de ron-
troverse tussen stad en station
onverwachterwijze in een alge
meen feest is verdwenen. Het is
een van de sterkste momenten uit
het boek. want de schildering
van de tegenstellingen zelf heeft
mij niet kunnen overtuigen. Moet
de controverse dienen als sym»!
bool van de verdeeldheid onder
de mensenDan gaat die tegen
stelling niet diep genoeg, omdat
ze niet uit 's mensen zo verschil
lende psychologisché structuur,
maar uit een topografische situa-
tie voortkomt. Bij de uitwerking!
blijkt hoe onwezenlijk die tegen
stelling is. Het gevolg is dat een
en ander meer anecdotische dan
symbolische waarde verkrijgt. Do
figuren overtuigen niet van hun
noodzakelijke aanwezigheid in het
boek, noch wat hun verscheiden-!
j. -va|. jlun individuali-
Een zwakke gooi
ENSOR (1860—1945)
.wrkeljjkheithbeleving i
fantomen die het oud
bevolken (afb. midden
PICASSO (1881) ging
teed» \elc kanten uit.
alle modernisme de kr
grote klassieken in
inon>treert het detai
rador" uit 1960 (afh
'lilde
bewustzi
Uit de honderden tekeningen op
Documenta III treden nog talloze
indere facetten naar voren. Teken-
iunstig zijn danrby vele stukken
an hoge kwaliteit. Voor wat de
teestesgesteldlieid betreft, doemt
aak bet beeld op van een door or-
heid. noch
teit betreft.
vvordt in de goede richting gedaan
Gunnar, da
David,
door de fii
mensgeworden techniek, «i uavia
het profetische warhoofd, de onge
slepen diamant, die op elkaar zou
den moeten kunnen sluiten als
twee gepaarde schelpen: techniek
en religie. De zogenaamde hoofd
figuur Mat is (en dat vind ik
knap) alleen maar waarnemer en
zegsman. Natuurlijk is zijn vrien-
f'n„ie(man,d.,uit het andere kamp
en natuurlijk is de vader van de
vriendm de voornaamste tegen- I
stander van de stationmensen.
VERSTANDIG
Dit alles verrast nu niet
bepaald door nieuwheid. Het is
jammer dat men niet tegelijk
een boek in een ruimte zetten
kan en detailkritiek bedrijven.
In de details is veel goeds. Dat
het geen groot boek is gewor
den, is de auteur niet kwalijk te
nemen. Hij pretendeert het ook
niet. Ik vind dit boek een ver
standig woord in een dazende
conversatie.
C. RIJNSDORP
