TWEE TEMPELS
Pony's zonder mopperen, hele winter buiten
T 1
l
uit de Romeinse tijd
onder de kerk van Eist
Paardrijden niet kostbaar meer
ZATERDAG 29 DECEMBER 1962
Oudst bekende stenen
bouwwerk van ons land
Rondom de eeuwenoude kerk
staan nieuwe woningen. Bij na
der inzien heeft het godshuis
ook iets van deze tijd, hoewel
i het gebouw al-
de conclusie kunnen
Inhouden, dat onze voorouders
eeuwen geleden, zo omstreeks
1450 de kerk hebben gebouwd.
De Hervormde kerk van Eist
In de Over-Betuwe is in de laat
ste jaren van de oorlog prak
tisch geheel verwoest, zodat
een restauratie van de funda
menten tot aan de nok nood
zakelijk was. Op zichzelf is dit
niets bijzonders, omdat zovele
kerken op het ogenblik worden
gerestaureerd en in oude glorie
worden hersteld. De verrassing
van dit kerkgebouw betreft iets
geheel anders en... ligt enkele
meters onder de vloer!
Tijdens de restauratie heeft men
daar zeer belangwekkende zaken
ontdekt. Tussen de fundamenten
vond de Rijksdienst voor het Oud
heidkundig Bodemonderzoek te
Amersfoort flinke overblijfselen
van twee tempels uit de Romein
se tijd. Met deze vondst had men
o.a. overblijfselen van het oudste
in ons land bekende stenen bouw
werk gevonden. Binnenkomend in
de kerk ademt men de eeuwen
oude rustige sfeer. Zelfs de front-
pijpen van het orgel heeft men
in deze sfeer betrokken, door hen
een tint te geven, die zich aan
past aan de overheersende bruine
houtkleur van het kerkinterieur.
In een muur van een van de zij
beuken zit een klein deurtje, waar
achter zich een trapje van een
kleine 20 treden 'bevindt, dat naar
beneden gaat. Aan het eind van
de trap bevindt zich weer een
deur. Als men deze deur doorgaat
en de schakelaar van het elec-
trische licht heeft omgedraaid,
staat men imidden in de eerste
«euw na Christus.
Eigen geschiedenis
Men dwaalt tussen de muren
van de door de Romeinen en Ba
taven gebouwde tempels, waar
tussen men overblijfselen uit die
tijd heeft geëtaleerd, zoals bouw-
fragmenten, stukken geprofileerde
kalksteen en zelfs een middel
eeuwse sarcophaag. Men heeft uit
een zeer groot aantal vondsten,
waaronder prachtige muurschil
deringen, een volledige recon
structie kunnen maken van deze
heidense heiligdommen.
De 'bouwresten onder de kerk
vloer van Eist hebben een geheel
eigen geschiedenis te vertellen,
een geschiedenis van overheer-
ling en vrijwording der Bataven.
soort militair bondgenootschap
gesloten. De inheemse bevolking
leverde al kort na het begin van
onze jaartelling hulptroepen ter
versterking van de Romeinse le
gers. Volgens het met de Romei
nen gesloten verdrag behoefden
de Bataven geen enkele belasting
te betalen, als zij maar voldoen
de manschappen ter beschikking
stelden.
Dit bondgenootschap bracht de
Bataven ook nog iets anders, zon
der dat dit nader was bepaald
of omschreven. De inheemse
stammen stonden open voor de
nieuwe cultuur, die de Romeinen
vanuit Gallië met hun legers mee
naar het westen brachten. Vele
vooraanstaande Bataven, de adel,
ontving het Romeinse burgerrecht
en zij namen zelfs Romeinse na
men aan. De bekendste van hen
is wel Julius Civilis. De verbin
ding tussen de Romeinen en de
Bataven werd gevormd door deze
edelen en het is wel vanzelfspre
kend, dat ae Romeinen met deze
adel vriend moesten zien te blij
ven. wilde men permanent vat
houden op de inheemse bevolking.
De eerste tempel de oudste
dus onder de vloer van de
Hervormde kerk van Eist kan
men dan ook niet anders zien,
dan als een resultaat van het
nauwe contact van de Romeinen
en de Gallo-Romeinse cultuur met
De fundamenten tan de zwaar
getroffen kerk norden aan een
nader onderzoek onderworpen,
VERRASSING LAG ONDER DE VLOER
Romeinse steenmateriaal, dan had
men deze kerk vermoedelijk be
ter naast de tempelruïne kunnen
optrekken. De ligging van de fun
damenten van de grote tempel
is om technische redenen zeker
niet doorslaggevend geweest, bij
de keuze van de plaats voor de
kerk.
Welbewust
Welbewust moet men de plaats
van de tempel hebben gekozen
om er de kerk te bouwen. Daar
bij heeft men enerzijds recht
streeks gebruik gemaakt van de
tempelfundamenten, doch ander
zijds heeft men verschillende
technische moeilijkheden moeten
overwinnen, moeilijkheden, die
werden veroorzaakt door de tem-
pelresten. Men heeft de indruk,
dat de kerk te midden van en op
de resten van het heidense heilig
dom is gebouwd om zo in bouw
kundige opzicht de kerstening tot
uitdrukking te brengen van een
plaats, die weliswaar bij de komst
van het Christendom niet meer
SS
H
De maquette ran de tweede Romeinse tempel in Eist. De resten van deze ter
onder de kerkvloer van de Nederlandse Hervormde ker)
npel zijn te bewonderen
werd gebruikt voor een heidense Christendom op het heldendom,
tempel- en eredienst, maar nog Het Christendom heeft in Eist be-
wel volgens de opvatting van de slag gelegd op ..de" heidense cul-
inheemse bevolking van bijzonder usplaatsen, niet alleen uit prak-
groot belang was als een oude tlsche, maar ook uit propagandis-
.heilige" plek. tlsche overwegingen. Later heeft
men deze eerste kerk afgebroken.
De kerk is dus gebouwd op een Onder de huidige kerkvloer kan
plaats, waar ze een symbool kon men nog enkele
zijn van de overwinning
i het bouwwerk zien. Een nieuwe kerk
werd gebouwd en ook die werd
weer verbouwd en uitgebreid. De
laatste kerk werd in 1944 geheel
verwoest, doch weer op dezelfde
plaats en in oude stijl opgebouwd.
Zo hebben de Romeinen en Ba a-
ven in Eist de eerste fundamen-
een van de eerste Christelijke
ten in letterlijke zin gelegd voor
kerken in ons land.
rmde kerk in Eist. De oorlogsteonden
een grondige restauratie praktisch
r. Onder de vloer van deze kerk lig-
Hen van tuee Romeins-Bataafse tempel-
Zo zag de kerk er na de beschieting in 1944 uit.
Weinig kon men toen vermoeden nat voor be
langwekkende ontdekkingen men nog zou doen.
speciaal de bovenlaag van de Ba
taafse bevolking, de edelen, die
tevens militaire leiders en groot
grondbezitters waren.
Politieke redenen
Deze tempel is om politieke re
denen door de Romeinen voor de
Bataven gebouwd als een centraal
en ook nationaal heiligdom voor
een inheemse Germaanse bevol
king, die zelf het tempelgebouw
pas door de Gallo-Rome'inse cultuur
heeft leren kennen. Doch deze
tempel is waarschijnlijk nog meer
geweest. Men kan vermoeden, dat
het gebouw het symbool is ge
weest van de vriendschap tussen
de Romeinen en de Bataafse ede
len. Als zodanig kan de tempel
zeer goed een nationaal Bataafs
heiligdom zijn geweest. Uit de
onderzoekingen is wel gebleken,
dat de tempel te Eist een centrale
plaats heeft ingenomen in de cul
tus der Bataven. Onder dit tem
pelgebouw heeft men tijdens de
onderzoekingen vondsten gedaan,
die er namelijk op wijzen, dat op
dezelfde plaats een ouder, zuivere
inheemse, d.w.z. Bataafse, cultus
plaats, heeft gelegen.
Het paard, dat op de boerde
rijen steeds meer verdrongen
wordt door tractoren, is op een
ander front, als rijdier, stevig In
opmars. Op de Veluwe, in Dren
the en Brabant, maar ook in
het Amsterdamse bos worden ma
neges gesticht voor de recreatie-
zoekende mens en bovendien vin
den tientallen pony's hun weg
naar boerderijen en buitenhuizen.
De pony's die bij het herove
ren van het voor het paard ver
loren gegane terrein een grote
rol spelen, zijn rechtstreeks af
stammelingen van de oerpaarden,
Sobere en
makke paardjes
veroveren
Nederland
Welshpony, die in ons land is ge-
introduceerd door de secretaris
van het Noordnederlandse Warm
bloed Paardenstamboek, de heer
J. K. Wiersema. Mozartstraat 7
in Groningen. Deze deskundige
meent dat geen enkel ponyras de
eeuwen geleden vanuit het Welsh zijn drie 'bewegingen, de
Verre Oosten naar Europa kwa
men en in afgesloten delen van
het toen nog met het continent
verbonden Engeland, op de Shet-
land-eilanden en op IJsland voor
een indrukwekkend nakomeling
schap zorgden.
In glorie hersteld
Tijdens de opstand van de Ba
taven onder leiding van Julius
Civilis in de jaren 69 en 70 na
Christus, werd de tempel tijdens
het oorlogsgeweld met de grond
gelijk gemaakt. Bij de vredeson
derhandelingen wisten de Bataven
zeer gunstige voorwaarden te
verkrijgen en de band met de
Romeinse overheerser
weer in volle glorie hersteld.
Ook onder de kerkvloer
is dit te zien: er werd op de diepe trap,
plaats van de eerste een t\
tempel gebouwd. Het werd
bouwwerk, groter en mooier dan
het eerste. Het blijkt te toehoren
tot de meest imposante gebou-
t men onder de kerkvloer alzo
an de eerste tempelrechts ee,
n de achtergrond uordt gevormd door
Christelijke kerk. (De foto's bij dit
teerden welwillend afgestaan door de Rijksdienst voor
Oudheidkundig Bodemonderzoek te Amersfoort.)
Dit is een fragment van u
krijgt. Links een gedeelte
van het tweede heiligdom
plaats moet hebben i
genomen. Hoe heeft deze tempel buiten gebruik geraakt
er uit gezien? vervallen toestand terecht geko
men. Een van de redenen, waarom
Beschrijving de eerste kerk van Eist op het heJ-
De dieren danken hun plotselin
ge populariteit aan hun beschei
den afmetingen, hun makheid
hun soberheid, waardoc
bij temperaturen tot
het vriespunt, ook wanni
de weilanden bedekt, buiten kun
nen blijven. Ze krabben de sneeuw
dan weg en voeden zich, zonder
te mopperen, met diepvriesgras.
Wanneer ze in hun domein door
middel van een kleine overkap
ping of een sterke begroeiing wat
luwte kunnen vinden, staan ze de
ruimte in de stal graag af aan
Christus is de tempel hun grotere, door menselijke be-
draf, de stap en de galop kan
benaderen, laat staan overtreffen.
En de heer Wiersema staat in
z'n oordeel niet alleen. Grote aan
tallen Welsh-pony's zijn al naar de
Verenigde Staten en Canada ge
ëxporteerd en nog geregeld wor
den nieuwe dieren over de oceaan
gebracht. Het grootste Duitse vak
tijdschrift op hippologisch gebied,
dat een reporter naar de dit na-
zelfs ^aar te Utrecht gehouden Welsh-
nnHpr pony-keuring zond, prees de die-
ren om hun rijkwaliteiten en
noemde ze enthousiast „Arabie
ren in klein-formaat". De Welsh-
pony's komen in drie groottes voor
en kunnen daardoor zowel door
kinderen als door volwassenen
worden bereden.
invloeding veel wekere familiele-
Doordat de pony's zo sober en
in onderhoud weinig kostbaar
zijn, liggen ze binnen het bereik
van een tamelijk groot publiek.
Welshpony
leinse tijd werden gebouwd.
Spoedig
de Betuwe hersteld
was men met de bouw van dit
heiligdom begonnen. Tijdens de
onderzoekingen in de jaren na de
dense tempelterrein is gebouwd,
Het met steen opgetrokken ge- ongetwijfeld gelegen in de grote
werd bouw heeft op een soort podium hoeveelheid stenen die daar be-
gelegen van ongeveer 1.20 meter schikbaar was en afkomstig van
de in verval geraakte tempel. Het
ongeveer zeven de men heeft geweten
tweede treden móet hebben gehad: vol- dat men bouwde op de plaats, waar jareniang de
gens de leinpelbouwvoorschriften eens een Romeins-Bataafs heilig- derland aanwezige pony is ge-
van de Romeinse bouwmeester Vi- dom had gelegen. Daarbij kwam weest, heeft na de oorlog gezel-
truvius, mocht men geen even aan- nog het feit, dat de plaats een- schap gekregen van de New Fo-
tal traptreden hebben. Rondom traal was gelegen ten opzichte restpony, de IJslandse pony en
de Ro- het podium hebben 40 rijk
wd. sierde kolommen gestaan. Op I
n. kleiner oppervlak van dit podium kei op het buitengewoon gunstig wordt gebruikt. En tenslotte is
Christus ket eigenlijke tempelgebouw gesitueerde tempelterrein had daar nog bij gekomen de uit het
ctpirf pn - - U1Wales afkomstige
De kleinste is de Welsh-moun-
tainpony met een schofthoogte van
1.22 m., daarop volgt de Welsh
pony tot 1,37 m. stokmaat, ge
schikt voor dames cn niet te zwa
re heren eji tenslotte is er nog
een grote maat pony met een
schofthoogte van anderhalve me- zijn genoeg boeren die een pony
ter, door niet ingewijden van een voor enkele guldens per week als
„normaal" paard nipt te onder- i" bUn Wi"m
scheiden.
Betalende gast
Om te kunnen paardrijden kan Th °at ?V
Tien naar een manege gakn of zelf tweehonderd dieren telt.
dier aanschaffen. Voor het der e®_n tiental hengsten, groeit
laten. Doordat de pony's zo sober
zijn is een door de koeien afge
graasd stukje weiland voor hen
bijzonder geschikt. Het Welsh-
pony-3tamboek, dat al
Dit zijn Welsh-mountain-pony's,
de kleinste tan de familie, die
evenals hun grote neefs en nich
ten zelfs bij sneeuw en barre
kou buiten kunnen blijven.
opgetrokken. Tussen de buitenmu- willen bouwen, met behulp
van dit tempelgebouw was
overkapping naar de kolom-
aangebracht, zodat men een
soort wandelgang tussen de tem-
De leus van de boekenmensen
JHH er eens u't met een boek.
den op Nederlandse grond hebben De hippologen zouden er van kun-
helemaal niet
i stukje grasland beschikt, kan gezet, worden toch nog geregeld
n wel een paard houden. Er dieren uit Engeland geïmporteerd
door het oorlogsgeweld totaal
vernield, heeft men zoveel
ze tempel gevonden, dat
constructie van dit uitz>
mooie bouwwerk mogelijk
de-
leerde zuilen waren aan het bo
mt' veneinde rijk met beeldhouwwerk
dit uitzonderlijk verslerd. v'u de gevonden over-
blijfselen heeft men tevens een
de reconstructie van deze versierin
gen kunnen maken. Tegenover de
In één van de beuken vat
kerk kan men een maquette
het Romeins-Bataafse heiligdom grote trap
bewonderen. Als men na het be- de ingangspartij
kijken hiervan het trapje afgaat geflankeerd door
en onder de kerkvloer vergelijkin- rijk versierde kolommen. De
gen gaan trekken tussen maquette 1
en de overgebleven resten van de
tempelwanden, komt men ond.r
de indruk van het schone van dit
bouwwerk, dat zeer zeker in die
tijd in het geestelijke leven een
ierkante tempel z<
zich nog even boven het dak
de colonnade voort, om door
geveldak te worden afgesloten.
dak, dat met pannen werd
bedekt.
De muren aan. dc
binnenzijde van de
tempel waren rijk
met muurschilderin
gen bedekt. Deze
werden voornamelijk
in de kleuren rood
bruin, zwart en ook
in rose, geel, blauw,
bruin, groen en wit
uitgevoerd. Bij dc
opgravingen heeft
men tevens zeer gro
te hoeveelheden
scherven van aarde
werk en overblijfse
len van bronzen, zil-
voorwerpen gevon
den.
Men heeft echter
niet kunnen ontdek
ken, of deze tempel
dienst heeft gedaan
als plaats van sa
menkomst van de
eerste Christenen in
deze streek. Om
streeks de vierde
De inzegening van het tweede huwelijk,
door ds. R. Kaptein. Uitgave Boekencen
trum N.V., 's-Gravenhage.
Een tweede huwelijk na scheiding moge
een persoonlijke zaak zijn, het vraagt toch
om velerlei aanvaarding. Deze erkenningen
vloeien niet zo natuurlijk en vanzelfspre
kend uit elkaar voort als bij de eerste hu
welijksverbintenis. Ook de kerk moet haar
houding bepalen. Is bevestiging op haar
plaats? Steeds, soms? Als ze moet worden
geweigerd, welke kerkelijke figuur ontstaat
er dan. Moeilijkheden genoeg. Dit geschrift
helpt er grondig en serieus over nadenken.
Operatie Noach, door Eric Robins cn
Ronald Legge. Uitgave H. Meulenhoff.
Amsterdam.
Geen roman en geen oorlogsverhaal, ten
hoogste een eenvoudig stuk journalistiek,
zonder enige verdere pretentie. Maar dan
ook een uitermate goed journalistiek werk
stuk! „Operatie Noach'' is een prachtige re
portage over een vafi de meest hartver
warmende daden van een ploeg bosambte-
naren en woudlopers: het redden van een
groot aantal wilde dieren van de meest
uiteenlopende soort, dat dreigde om te ko
men in het stuwmeer, dat in 1958 in Rho
desia werd gevormd door de toen in de
Zambesi-rivier aangelegde Kariba-stuwdam
In zijn pretentieloosheid is dit boek een
getuigenis van de verantwoordelijkheid, die
do mens heeft tegenover de schepping.
Het brandoffer, door Daniel Spicehand-
ler. Uitgave N.V. De Arbeiderspers, Am
sterdam.
Het brandoffer is de titel geworden van
een oorlogsroman. Plaats van handelingen
is Palestina en tijd: april 1948. Lang zal
het niet meer duren of Engeland zal het
mandaat overdragen. Vooral de kibboets
VOOR T
J GELEZEN:
Dror zucht onder het juk van de Arabie
ren. Een Amerikaanse specialist zal de
Palmach helpen bij het wegvagen van de
blokkade. Het plan mislukt. Door een
zwaar offer te brengen: het in brand ste
ken van het bos dat de kibboets beschermt,
wordt het doel toch bereikt. Na „Exodus"
geeft ook dit boek, een duidelijk beeld van
wat de Joden voor hun vaderland overheb
ben: veel, zeer veel.
Garibaldi, door M. J. Krueck van Po-
turzyn. Uitgave W. de Haan Standaard
Boekhandel. Zeist.
Zoals we dat van de Phoenix serie ge
wend zijn, munt ook dit boekje weer uit
door een zo uitgebreid mogelijke informatie
in l et toch niet zo omvangrijke kader van
een pocket. Via deze biografie, verzorgd
door een auteur die ook over o.a. Keizer
Joseph en Maria Theresia schreef, leert
niet alleen Garibaldi, maar ook zijn
i volk kennen. En dat op een ma-
e prettig en instructief mag worden
In Staphorst groeit het geluk, door J.
van Dorsten. Uitgave J. N. Voorhoeve.
Den Haag.
De streekroman bekoort niet ten onrechte
grote groepen lezers; niet ten onrechte
als die streek niet als een zinloos decor
wordt gebruikt voor een doorgaans onwaar
achtig verhaal en dat kan men van de ro
man van Van Dorsten niet zeggen. De ge
sloten samenleving van Staphorst laat de
vluchtige bezoeker weinig gelegenheid tot
aandachtige beschouwing. Van Dorsten
heeft er kennelijk geen behoefte aan gevoeld
ongewenste nieuwsgierigheid te bevredigen.
Hij vertelt wel een zuiver verhaal over een
liefde die een aantal mislukkingen heeft ge
kend. En het aardige van zijn boek is dat
die liefde voor wie enigszins met de streek
op de hoogte is, alleen in Staphorst kan
spelen.
Boeiend is het werk, dat Alan Moorehead.
de vooral als oorlogscorrespondent bekend
seworden Britse schrijver, heeft gewijd aan
een periode uit de wereldgeschiedenis, die
van zo grote betekenis zou zijn voor de in
ternationale verhoudingen. Een periode ook,
waarover lange tijd -weinig bijzonderheden
bekend zijn geweest. Alan Moorehead is er
in geslaagd, aan de hand van authentieke
gegevens een betrouwbaar beeld te geven
van de achtergrond waartegen de Russi
sche revolutie zich heeft afgespeeld.
Mijn man en ik, door Sylvia en Peter
Duncan. Vertaling Margot Bakker. Il
lustraties Sita Jucker. Uitgave L. J.
Veens N.V.. Amsterdam.
Weer een hoek over alle problemen van
het huwelijksleven. De schrijvers zijn in
Engeland zeer bekend wegens hun mede
werking aan de radio en hun bijdragen in
kranten en tijdschriften. Zij hebben een
huwelijk van twintig jaar achter de rug.
Een gelukkig huwelijk, waaruit twee kin
deren werden geboren. De man wilde dit
zo. De schrijvers behandelen in gezellige
leesbare trant alles wat er op het punt van
het huwelijk te vertellen valt.
