Zoltan Kodaly
De held
van Temesa
op 16 december tachtig jaar
Oude meesters van de propaganda
STIFWOBBEL, kluifje voor de fijnproevers
HET TONEEL DOOR DE EEUWEN
ZONDAGSBLAD
ZATERDAG 15 DECEMBER 1962
Belichaming van muzikale
herleving in Hongarije
„Aan Nederland heb ik de
mooiste herinneringen. Daar,
in Amsterdam, heeft men mijn
Psalmus Hungaricus in foneti
sche transcriptie in het Hon
gaars ingestudeerd en zo voor
treffelijk uitgevoerd als nergens
ter wereld", zo vertelde Zoltan
Kodaly mij. toen ik hem in Salz
burg ontmoette, waar in het
Neue Festspielhaus juist deze
compositie uitgevoerd werd
door de Wiener Philharmoniker
en het koor van de Weense
Staatsopera onder de leiding van
Paul Klecki. „En dan ben ik
juist door Holland dirigent ge
worden! Want na de opvoering
van mijn Psalmus in Boedapest
kreeg ik een uitnodiging van
Anton Tieri om in Amsterdam
zelf de Psalmus te dirigeren.
Ik antwoordde, dat ik nog nooit
gedirigeerd had. Maar Anton
Tieri, de bekende koordirigent,
bleef aandringen: „komt u maar
en probeer het. Als het niet
gaat. dat zal ik het van u
overnemen..." En zo ging ik in
1927 naar Amsterdam en ik
dirigeerde. Het ging wonder
baarlijk goed en sindsdien ben
ik dirigent". Kodaly raakt niet
uitgepraat over zijn vele goede
herinneringen aan ons land.
„Hoe gaat het met de voor
treffelijke zanger Louis van
Tulder? Hij moet nog gezond en
wel zijn. En ik ben altijd nog
erg dankbaar voor de prachti
ge uitvoeringen van de Psalmus
onder Mengelberg."
„Wanneer komt u weer eens
naar Nederland" vroeg ik Ko
daly, die nog steeds slank en
lenig, kaarsrecht loopt en met
frisse, heldere stem spreekt.
„Voorlopig niet", antwoordde
hij, „want dit jaar heb ik al
vijf buitenlandse reizen ge
maakt en ik ben een poos ge
leden ook ziek geweest. Nu
moet ik mij een beetje in acht
nemen. Dirigeren is een heel
inspannende bezigheid".
dor Veress in Bern hebben elk
een variatie op het thema van de
laatste satz van het Eerste Strijk
kwartet van Kodaly geschreven
die door Dorati geredigeerd, op
de 80ste verjaardag in Londen of
in Parijs door een kwartet zal
worden uitgevoerd. In zijn intro
ductie citeert Dorati ook de twee
jaar geleden in Zuid-Afrika plot
seling overleden Mètyas Seiber
uit Londen, die ook meegedaan
zou hebben. Dan volgt een the
ma op Kodaly van Dorati en ko
men de variaties van Tibor Ser-
ly, Odön Partos, Géza Fr id, San-
dor Veress. Dorati besluit met
citaten uit een thema van Kodé-
ly, een volkslied „Elindultan szép
hazèmból, Hires kis Magyarors-
zagról, Visszanézek féliitamról,
Szememböl a könny kicsordul
waarvan de tekst ongeveer luidt
„Ik vertrok uit mijn mooi vader
land. uit het kleine, beroemde
Hongarije. Halverwege kijk ik
om en er komen tranen in mijn
Deze compositie zal door een
Engelse of Italiaanse uitgever
worden gepubliceerd en heeft een
6peelduur van circa 15 minuten.
Al de vijf componisten hebben af-
«tand gedaan van hun auteurs
rechten ten bate van een -op te
richten Zoltan Kodaly-fonds.
Maar ook in Hongarije hebben
vijftien oud-leerlingen elk een va
riatie op een Kodaly-thema ge
schreven als huldeblijk.
Zo wordt de oude meester over
de gehele wereld geëerd. Van
ganser harte wensen wij Zoltón
Kodóly nog vele gelukkige en
productieve jaren toe.
PAL BALAZS
Vestdijks jongste roman, D e
held van Temesa
een uitgave van Nijgh Van
Ditmar, 's-Gravenhage-Rotter-
dam speelt vóór en in het
jaar 484 voor Christus. Plaats
der handeling is Temesa (of Te-
mese), een stad van Griekse
kolonisten in Zuid-Italië. Men
onderhoudt daar een eredienst
voor de held Polites, die vol
gens Homerus een metgezel is
geweest van Odysseus. Volgens
de legende is Polites in Temesa
gestenigd, omdat hij een meis
je had aangerand. Het orakel
van Delphi gelastte toen dat ter
verzoening van deze bloed
schuld elk jaar een meisje aan
Polites moest worden geofferd.
De roman nu is de autobiogra
fie van de laatste priester van
Polites. Plexippos. De bokser
Euthymos, overwinnaar bij de
Olympische spelen en afkom
stig uit Lokroi, een andere
Griekse stad in Zuid-Italië,
biedt zich terwille van de roem
aan om de schim van Polites,
die In de jaarlijkse offernacht
in het heiligdom van de tempel
zich aan zijn prooi komt ver
grijpen, te verslaan en te verja
gen, zodat aan deze barbaarse
eredienst een einde kan worden
gemaakt. Dit tot grote opluch
ting van alle ouders van in aan
merking komende jonge doch
ters en tot voldoening van de
meer verlichte Grieken.
Het verhaal komt ongeveer
neer op de ontmaskering van de
priester, want wie er in de of
fernacht verschijnt, geen schim.
Maar wanneer Euthymos de
priester met een aanklacht be
dreigt (want al jarenlang zijn
de geofferde meisjes werkelijk
verkracht en gewurgd), weet deze
zijn belager met behulp van zijn
eigen dochtertje, dat door Euthy
mos als afkoopsom is opgeëist,
om te brengen. De sporen van de
moord worden uitgewist, het lijk
in de tempel achtergelaten en de
Zoltan Kodaly wordt op 16 december 80 jaar en over de
gehele wereld wordt deze gebeurtenis herdacht. Want Zoltan
Kodaiy is de belichaming geworden van de grote muzikale
herleving in Hongarije een herleving, die zich bezonnen
heeft op de eigen nationale muziek. Zijn composities dragen
dit Hongaarse volkseigen uit, zijn leerlingen zijn er mee
vergroeid. Zo is hij het symbool geworden van de Hongaarse
ziel. van het Hongarije, dat eeuwen van dwang trotseerde
en dat altijd zich staande heeft gehouden.
Pal Balazs had met Kodaly een gesprek, toen deze in
Salzburg vertoefde.
Nu pas
ZOLTAN KODALY
rM0Mm0mrwr0wm0mmw0mr
Er is niets nieuws onder de' zon.
Propaganda Is echt niet lets van
j j de twintigste eeuw. Dr. Hans Her-
altijd geroemd worden
pedagogische werkzaam- mans- d'® W'J a' hebben leren
heid. Ontelbaar vele leerlingen kennen van het boeiende verhaal die
heeft hij^ opgeleid en deze zijn ju boekvorm over de Amerikaan-
daly ook altijd
pa het Christendom had gepre
dikt; paus Urbanus II (van 1088
—1099), die opriep tot de eerste
kruistocht; en Savonarola <1452—
1498), de Italiaanse Dominica;
Men zou hem overigens zijn ho
ge leeftijd niet gegeven hebben,
toen men hem na afloof van hel
concert zo lenig over het voet
licht op het podium zag klimmen
Ja. de Psalmus Hungaricus, nu
pas voor het eerst in Salzburg uit
gevoerd (sic.), wekte ook hier het
grootste enthousiasme. Toch vond 'n Boedapest
Kodaly het erg jammer (zoals hij Hongaars er
tegen me zei), dat zijn oud-leer- Hij ljet zich
ling en goede vriend Ferenc Fric-
say er niet was. Maar Fricsay,
herstellend van een zware ziekte,
had verstek moeten laten gaan
ook tot zijn spijt.
De dag na de triomfantelijke ten uitgevoerd,
première van de Psalmus Hunga
ricus reed de intendant van Radio
Salzburg, dr Paul Becker, met
Kodaly en zijn jonge vrouw door
het mooie Salzburger land naar de
Wolfgangsee. en zoals dr. Becker
me later vertelde genoot Kodaly.
die een charmant causeur is, bui
tengewoon van deze tocht.
Het kon ook niet anders. Want
Kodaly heeft zijn leven lang van
het echte, het onvervalste gehou
den, van de natuur, van de een
voudige melodieën, die de kinde
ren zingen op zomeravonden on
der de moerbeibomen en 's win
ters bij het afpellen van de mais
van de kolven rondom de blauw-
geverfde bakoven. Kodaly zelf
komt van het platteland en door
zijn vader's functie bij de spoor
wegen is hij heel wat keren
steeds dankbaar gebleven vooi
zijn beeldend en duidelijk onder
wijs. Vijftien van deze leerlingen k®4 ons z'en 'n z'Jn
waren kort voor de 23de oktober beschrijving van wat hij n<
1956 bijeen gekomen om aan de vijf propaganda-campagnes
grijze meester tijdens het Bartók
Festival in Budapest iets bijten- versehlllei.de tijdperken
ders aan te bieden, nl. een vari
atiewerk op een Kodalythema.
oude stadje. Kodaly groeide op in geschreven ter ere van Boedapest waaraan allen zouden meecompo-
een muzikaal milieu, er werd op de verzen van de dichter Bers- neren- Maar hiervan kwam niets
het thuis veel aan muziek gedaan en zenyi uit de 16de eeuw „Niet de door de gebeurtenissen in Honga-
zijn buitengewone aanleg werd al veelheid, maar de ziel en het vrije rÜe en geen van deze leerlingen
heel gauw opgemerkt. Hij kreeg volk verrichten wonderbaarlijke kon er ook maar aan denken om
muziekles, begon te componeren, dingen", kort daarna de opera de 7oste verjaardag var. de Mees
maar blonk op school toch ook zo Hary Janos, waaruit later de be- ter> zoals ZÜ Kodaly alles noe-
dat hij een beurs kreeg om kende orkestsuite getrokken is, de men- in Boedapest te vieren,
aan de universiteit Marosszéker Dansen, de Dansen
Duits te studeren. uit Galanta, de Orkestvariaties ter VprWPTPnliilct
u a o a )en ®ok »nschrijven ere van het 50ste jubileum van het V erwezeniIJKr
het Boedapcstcr Conservato: Concertgebouworkest, het Concert Maar dit mooie plan wordt nu
orkest, het Te Deum. dat op ter gelegenheid van Kodaly'
Duitse muziek beïnvloede compo-
Maar behalve om deze composi- Londen. Géza Frid in Amster- heerschappij; Paulus, die
ties en om zijn onderzoek en pu- dam, Odon Partos in Tel Aviv, 100 jaar
blicatie van het volkslied zal Ko- Tibor Serly in New York
Florence ijverde voor her
van het godsdienstige leven
uitroeiing van misdrijven op
krantenmagnaat Hearst, Iaat kerkelijk en staatkundig gebied.
levendige Hij werd geëxcommuniceerd en
stierf op de brandstapel.
Deze vijf „propagandisten"
maakten in hun tijd al gebruik
van middelen, waarvan velen aan
nemen, dat zij eerst in deze
eeuw werden ontdekt. Propa
ganda, zo concludeert de schrij
ver, is niets anders dan wer
ving. voor een belang of voor
een idee. Voor een algemeen of
een particulier belang; voor een
goed of een kwaad idee. De mid-
De oude meesters, waarop de delen mogen niet altijd aan-
dit vaardbaar zijn propaganda op
zichzelf is niet iets slechts,
de drukpers
ijfde eeuw voor Christus
en de vijftiende eeuw na Chris
tus. Het werk, getiteld „Oude
meesters van de propaganda"
werd uitgegeven door H. P. Leo
pold's uitg.mlj. te Den Haag.
oud-journalist dr. Hermans
knappe werk de aandacht vestigt,
zijn Aristophanes (445385 v C), evenmin als bij
de grootste Griekse blijspeldich
ter, die grote invloed heeft ge
had op de wereldliteratuur; Cice-
(10643 v C) staatsman
rium en studeerde compositie bij vuui lieL 1
DuPtLKmuz!ek beïnvloede comDo- 2d,e Kerstmiddag in Amsterdam ste verjaardag" verwezenlijkt." Vijf denaar, die ten onder ging
sitieswTrdenopstudentenconcer- zal khnken- zijn Missa Brevis oud-leerlingen, Antal Dorati in strijd tegen de_keizerüjke alleen-
De schrijver is er in geslaagd,
een bijzonder boeiende schets te
geven van het leven en streven
genoemde vijf figuren J-
Oude volkslied
In deze tijd, 1905, begon Koda-
ly zich bijzonder te Interesseren I
voor de eigen nationale muziek en
in zijn onderzoek kwam hij te- I
recht bij de bron, nl. het oude
volkslied. Hij vond toen spoedig
Bela Bartók naast zich en samen i
stroopten zij het platteland af,
luisterend, noterend, wetenschap- I
pelijk analyserend, wat z,lj von
den. En zo ontdekten zij het een
voudige, harde, zeer vaak op de
pentatonische scala gebouwde Hon
gaarse volkslied. De belde ver-
zamelaars noemden deze grond-
melodieën, die zij in de monumen-
talc volksliederenverzameling sa-
brachten, hun „muzikale i
uióte woord op juióte plaató
jeugd verhuisd. Hij werd op 16 dertaai" en deze grondmelodieën
december 1882 geboren in Kees-
kemét. woonde een paar jaar in
Galanta en toen zijn vader sta
tionchef werd in Nagyszombat.
bleef de familie langere tijd in dil
iiiiiiiiMiimiiiiiimiiiiiiimnm
Een vreemde expeditie
Een vreemde expeditie, door
Jan Stolk. Uitgave G. F. Cal-
lenbach N.V., Nijkcrk.
Met dit jongensboek (voor 14 jong
lar en ouder) is het tiende „Fle-
•jeugdpocket" verschenen. Het
erden het ABC van de nieuwe
Hongaarse muziek, van een her
leving, die van onschatbare waar-
de is geworden. Dorpsonderwij- 1
zers. organisten van de kerken be
gonnen deze oorspronkelijke moe- I
dertaai opnieuw te onderwijzen, en
kersvers opgerichte kinderkoren
onder de naam „Zingende Jeugd" i
droegen deze liederen uit naar
steden en dorpen in het land en
ook naar het buitenland. En door
met de jeugd tc beginnen bereikte
Kodaly wat htf zich tot doel ge- I
steld had een vernieuwd, eigen
nationaal muziekleven, waaraan i
hoog en laag deel-
iu nog deel hebben.
Als we niet uitkijken, hebben
straks een land, waarin niet
(met het Fries
sampling oscillosco- ligt de verleiding op de loer div.
^jrvan als in het oog term dan ook maar in het eigen
springend voordeel wordt aange- taalgebruik op te
merkt, dat men hier „in één het zoeken
dat
hoogstens twee talen worden ge- compact geheel een compleet woord bij voorbaat te staken
bevat de belevenissen
zo succesvolle h.b.s.-er, die di
rect na zijn eind-examen dank
zij de bekende relatie als leer
ling-journalist bij een krant te
recht komt. waar hij al heel gauw
promotie maakt dank zij z'n spit
se geest en en dosis doorzet
tingsvermogen om van te water
tanden. Na een korte tijd wordl
hij in een heel soannende en .ge
heimzinnige zaak betrokken.
Heel wat jongensharten zullen
sneller gaan kloppen bij het le
zen van al deze avonturen!
Ook Bartólc
Evenals Bartók gebruikte ook
Kodaly deze volksmuziek als bron
van inspiratie, ieder op zijn eigen
wijze natuurlijk. Hij kreeg zijn
eigen uitdrukkingswijze, die. beïn
vloed door het Franse impressio
nisme. geënt is op de nationale
muziek, en in deze taal. levendig
en rijk van coloriet, maar geens
zins baanbrekend als die van Bar
tók. schiep hij zijn meesterwerken
de Psalmus Hungaricus uit 1923,
sproken, maar een stuk of
zes. Want in de kringen van de
wetenschap, vooral van de tech
nische, is er bezig een Idioom
mengsel
van germanismen en anglicis
men, dat jan-en-alleman ver bo
ven de pet gaat. Natuurlijk: in
de loop van de tijd zijn er al
tijd wei vreemde woorden onze
taal binnengedrongen en hebben
er burgerrecht gekregen; voor
beelden te over: democratie,
machine, balpen, chloroform, te
lefoon, kostuum, auto, arbiter,
maar de ontwikkeling gaat te
genwoordig zo snel, dat
impuls-af tastsysteem (stijgtijd
0.35 Nsec)" kan bezitten, dat
„externe of interne triggering op
zowel A- als B-kanaal" mogelijk
maakt waarbij „door interne
In dit verband is Interessant
op te merken, hoe al vijfentwin
tig jaar nu bij Philips in Eind
hoven een commissie bezig is
orde en eenheid van technls
termen tot stand te brengen
jkt wel wat. „Heb je de
arming in werking gesteld?"
goed eigen kan aldus gevoeglijk vervangen
„orden d~~.: „Heo je de kachel
getrekkerd?"
Goed Nederl .r te vinden
voor buitenlandse techr.!:che ter
men is geen eenvoudige zaak.
"technisch" Hel ,Want "Het iuis,e
Heeft achtennegentig procent
van ons er ook maar in de ver
ste verte een idee van, wat dit
woord" geeft
passant de verworvenheden kenmachine,
de moedertaal telkens
op te poetsen. De Interne -
commissie doet dit door regel- produktie,
vuui een apparaat is? Waartoe matig nieuwe drukken uit tc ge
het ook maar bij benadering ven van cen boekje voor
zou kunnen dienen? Of: Wat gebruik, dat toepasselijk
voor beden ermee werken? Tien juiste WOOrd" heet. maar dat ii
't niet weet zjjn latere drukken meer is dar
jfi§gc alleen maar lechnisch woorden
lijstje. Het Is ook een schrijf-
- computer:
drum: bus,
Toch ziji
land, voor wie dit geheimtaal
tje gesneden koek is. anders zou kunstje in het klein,
dit jargon niet te lezen vallen leiding
De Interne Taal- gummi: lubber, voor output
produktie, voor pick-u... platen
speler, voor pende!; hanger,
voor ruimte, kamer, lokaal;
Het vertrek, zaal. -Ismen worden
met kracht bestreden: deeln'
word', deelneming, door-
agina.
laatsl
komen alles T.N.O.n:
wordt
onverstaanbaar.
afleveringen van
Een hele pagina,
iedereen volledig
Men stelle zich voor, dat men
een apparaat krijgt aangeboden,
dat wordt beschreven als een
Ondanks popularisering
ie°ïn belbedrijf'r
en opschriften te maken hebben, baai
Ter gelegenheid van haar 25-ja-
rig jubileum onderneemt de com
missie niets bijzonders; de laat
ste herdruk van het boekje is
trouwens ook nog maar een jaar
Dr. ir. N. A. J. Voorfaoe'
spreken: bespreken, geëigen
doelmatig, geschikt, passend;
hand- hopelijk: naar ij hopen, lens:
objectief en reincultuur: zuivere
kweek. Maar soms kan het blijk-
Wai
Zo bar is het met een groot schr'j^ )n de inleiding: „De ^oor „dunslief". „isochroon"
6 ortmrrv.RdP macr niet verwachten.
Het toneel door de eeuwen,
door A. L. Broer. Uitgave Ser-
vire Den Haag.
De Doopsgezinde piedikant as
A. L. Broer is een fervent toneel
liefhebber. In woord en geschrift
legt hij daar altijd getuigenis van
af.
Hij neett deze
thans in een voortreffelijk
jicht vastgelegd in een rijk geïl
lustreerde luxepocket: „Het toneel
door de eeuwen' nadere gepreci
seerd: van Aes:hylus tol Anouilh
In korte kenschetsen behandelt
hij daarin achtereenvolgens: de
Griekse tragedie, de Griekse
negentiende eeuws allerlei, de
eeuwkentering. Herman Heyer-
mans, vooroorlogs Nederlands to
neel, modern Nederlands toneel,
het moderne versdrama, buiten
lands toneel van heden en expe
rimenteel toneel.
Het originele van Broers boek
dat hij zijn (uiteraard
stromingen, die de Westerse cul
tuur bepaald hebben.
Uiteraard interesseert ons het
meeste hoofdstuk 10: De Hervor
mers en het toneel Luther en Cal-
vljn komen hierin zelf aan het
woord Luther: „Christenen moe-
1S ten het toneel niet geheel en al
a.at.e) ontvluchten omdat er soms on-
t kor- kiesheden
farS:h^™b^Ei'L™euVUwtTn"; ..si^ën"'
popularisering van technische stemming zullen hebben; wij" -
begrippen. Men kan aldus mee- niet z?nd€r reden
maken, dat ..bandspreiding" En hij voegt er persoonlijk
I voor veel radiotoestelbezitters -toe: - u er- bewust
een vrij normale term is; ,.oxi-
Idatie" evenzo en vervolg
maar met: corrosie, isolator,
liconen. synchroni!
'wijkt, stel dan de c
Uw motieven op de hoogte",
er dan veel lezers, die -kr
hebben? De waardering
met de techniek te werK, v?n d® con^?lissil„,,
maken heeft al is 't slechts PT^
cis televisiekijker, moet er wel hee£t f de Belgische PT.
een pear kennen om r'n huis-, een aantal exemplaren v»n
tuin- en keukeninstalialies draal. ,u£te„V^rd.., aangevraagd
ende te kunnen houden. Maar ""Tr,rr""
neem eens een handje van deze
termen op en draag ze mee
.krataen"
door „kretsen". In het boekje
niet. Daar vinden we overigens
nog wel het voorschrift. dat
..gramophoon" als „gramofoon"
moet worden geschreven. Dat te
genwoordig iedereen „grammo-
overspel in voorko-
wcigchuici. W®nt om die reden zou men
Llht menten. Bovendien laten de prach- °°k Eï!2den'
tige foto's van Lemaire en Wen-
nink zien, hoe Nederlandse toneel- -
gezelschappen tal van wereldbe- dfj??er®
roemde werken hebben gereali
seerd.
Dit boek is een uitnemende
..Tobias"
godvruchti
ge comedie. Calvijn bestreed Cop,
,n Re.. ■ii.iit-.iLii.it- ...- die het toneel verbieden wilde en
toneelkennis. Het leen. gV V.rjt d« voorstellingen
jitstekend als studieboek
medie, het Romeinse toneel, het bijv. middelbare scholen Het
middeleeuwse toneel, van Middel
eeuwen tot Renaissance, Spaans
toneel, Shakespeare en het^*lnf(tl
neel is immers een belangrijk li
terair fenomeen, waaraan in de
officiële literatuurles nog veel te
je toneel, Nederland in de Gouden weinig aandacht wordt besteed.
Eeuw, de Franse klassieken, de Met het boek
Hervormers eti het toneel. Duitse heeft men tevens een ai
lltMieken, Goldoni en Holberg, ste inleiding tot de
terwijl Beza in het Frans e
stuk over het offer van Abraham
„Toneel door de eeuwen" ver
dient de aandacht van alle toneel-
ucovccu liefhebbers en leent zich als inlei-
L^Broer din8 uitstekend als uitgangspunt
De commissie is samengesteld
uit twaalf vertegenwoordigers
van een groot aantal belangrij-
ieiaarden ke ^(^c'jisonderdelen. Het pro-
Dan blijkt, dat wat ve en van "B"' wordt ver-
de loneere eeneraties als nor- leend door de bijstand van dr
maaT febbef lëleerd te ïaS- H' E.' bcke"<>
vaarden, bij ouderen geheel on- neartaodicus.
bekend ia. Lievertrekkeren
Voornamelijk komt dat, omdat
over onze grenzen steeds op- Tussen de eerste uitgave van
nieuw woorden naar binnen slip- bet boekje (1944) en de laatste
pen, die in hun beknoptheid pre- (1961) liggen ruim vierhonderd
cies dèt weergeven, wat wij in nieuwe woorden. „Triggeren"
het Nederlands eerst kunnen dui bestond in 1944 kennelijk nog contreien
delijk maken, wanneer wij meer niet. Nu wel en het ls
Onlangs foon" schrijft met dubbel
is trouwens óók een gevolg
het feit, dat Philips op ze-
moment zijn spelling heeft
klc
eidje.
Vergeleken tenminste met het
.t is men raadt het: „stip-
wobbel".
Waaruit ..ijkt dat in weerwil
van alle ?de-bedoelingen-met-
toegevoegde-neerlandicus bij de
en gebruiken. Waar snel ontraden woord bij Philips. Ge- A]-oSrhaaH
te leren valt, wat nauw- schreven moet worden: doen om-
gevoels- slaan, exciteren, trekkeren, in woordenli-4-
term is. werking stellen, ontsteken of op maakt...
Vestdijks
g jongste
g roman
bevolking van Temesa kan nu
denken, dat Polites zich tenslotte
toch, na zogenaamd door Euthy
mos te zijn verjaagd en versla
gen, op zijn tegenstander heeft
gewroken. Met de Politesdienst is
het nu evenwel uit. De bevolking
van Temesa herademt en Plexip
pos vindt ergens anders priester
lijk emplooi.
Overleveringen
de grondslag var
overleveringen,
van het boek. Ee
man is het dus niet, hoewel de
beschrijving van de samenleving
der Zuiditaliaanse Grieken om
streeks 500 v. Chr. natuurlijk be
rust op studie en combinatiever
mogen. Vestdijk schrijft nooit
over zaken die hij maar half kent.
De vaagheid in de overlevering,
welks legenden ook op hun beurt
over iets vaags handelen: de
voorgenomen strijd tussen een
jonge man van vlees en bloed en
een jaarlijks zich manifesterende
schim uit de onderwereld, laat
behoorlijk ruimte aan de fantasie.
De kern van deze roman kan
men samenvatten met de woor
den: alles verglijdt, een variatie
op de uitspraak van Heraclitus:
alles stroomt. In de eerste plaats
verglijdt de eredienst van Polites
van het bestaande in het niet-
bestaande. Hij wordt niet beëin
digd omdat hij publiek als bedrog
woldt ontmaskerd, maar hij heeft
zichzelf overleefd. Dan is
>nde tussen w
fantasie. In 484
leefde Pythagoras weliswaar niet
meer, maar hij was nog niet lang
dood. En de wijsgerige school van
de Eleaten, die abstracte en con
sequente denkers, beleefde nog
haar bloeitijd. Vestdijk verzuimt
dan ook niet verscheidene malen
op Pythagoras te zinspelen. De
ze denker had in Kroton, ook al
weer in Zuid-Italië. een bond ge
sticht voor zedelij'k-godsdienstige
levenshervorming op basis van een
getallenleer met een mystiek as
pect. Hij was zelf zozeer de over
heersende figuur in deze school,
dat voor zijn leerlingen alleen gold
wat hijzelf gezegd had: autós
épha. Heel knap van Vestdijk
vind ik dat hij die zinspelingen op
Pythagoras bij de ontwikkelden
geheel in de trant houdt van wat
ook vandaag gebeurt wanneer
iemand terloops Sartre of Teil
hard de Ohardm noemt. Die oude
Grieken praten dan over cirkels
cn driehoeken, zoals een heden
daags intellectueel over existen
tialisme of fenomenologie. Ook de
Eleaten worden terloops
vermeld. Deze lieden ontlenen hun
naam aan Elea, weer een stad in
Zuid-Italië. Hier zijn dus concre
te aanknopingspunten met de wer
kelijkheid. zodat inderdaad van
een verglijden van werkelijkheid
naar verbeelding en in omgekeer
de richting kan worden gesproken.
Voor ik verder ga nog even dit.
Vestdijk heeft, zoals gezegd, weet
van de werkelijkheid waarover
hij verbeeldend schrijft. Dat is na
drukkelijk niet de geïdealiseerde
Griekse werkelijkheid van de clas
sici en romantici. Vestdijk komt
immers voor een deel voort
uit de school van de ontluistering,
de ontmaskering van het valse
schoonheidsideaal der esthetici en
verheven moralisten. Zijn voor
keur gaat trouwens niet uit naar
de gouden eeuw van Hellas, maar
ook weer naar een verglijdend
punt: het einde van het archaï
sche tijdperk en het in zicht ko
men van de klassieke periode.
Men weet overigens dat de laat
ste jaren er een bijzondere be
langstelling is voor archaïsche
culturen, b.v. voor die van de
Etrusken, en voor de Griekse den
kers die aan Socrates zijn voor
afgegaan.
Stuivertje wisselen
Werkelijkheid en verbeelding
wisselen dus in Vestdijks roman
stuivertje op een punt in de ge
schiedenis, waar het bekende en
het onbekende in elkaar verglij
den. En zo is het ook binnen het
kader van het boek zelf. Polites
glijdt jaarlijks uit de onderwe
reld de werkelijkheid binnen. De
geofferde meisjes overschrijden
de grens in omgekeerde richting.
De bevolking van Temesa gelooft
in zoverre in Polites. dat zij jaar
lijks het door loting aangewezen
slachtoffer zonder oproer afstaat.
En de overheid? Op bl. 171 leest
men: „De raad bracht het ten
slotte zover vrijwel in één adem
het bestaan van de Held te be
twijfelen en zijn eredienst te ver
dedigen als een kostbaar goed
Bestond Polites niet, dan waren
de offers zinloos; maar misschien
waren zinloze offers altijd nog
beter dan zich in bochten te wrin
gen om aan een werkelijk be
staande Polites te ontkomen." En
wat de priesters betreft^ bl. 107
formuleert het zo: Het is (dan),
bij deze mensen alsof zij door
stipte plichtsbetrachting de plicht
hebben afgekocht om ook nog te
geloven in wat zij doen." Ook hier
dus een balanceren op de grens
van geloof en ongeloof, met ver
glijdingen naar beide zijden. Bij
Plexippos zelf is het niet anders.
Hij is te vernuftig, zowel om he
lemaal te geloven als om hele
maal niet te geloven.
Plexippos staat tegenover alles
met „de verre, koele genegenheid,
die het bespiegelen schenkt" (blz.
228). Hij is een bespiegelende na
tuur; hij redeneert graag en veel
en is daarin een echte Griek. Ge
looft hij. gelooft hij niet in wat
hij doet? Voorzover hij gelooft,
kan het zijn een doen alsof; voor
zover hij niet gelooft, blijven de
gedachtengangen die met dat ge
loof samenhangen hem zo ver
trouwd, dat hij nergens komt tot
cynisme of tot het augurenglim
lachje van de ongelovige pries
ter. die het volk willens cn wetens
bedriegt.
Bijdrage
een bijdrage tot de intieme kennis
van de twijfel bij hen, die zich
aan een bepaalde eredienst, des
noods ook de christelijke, als theo
loog of gewoon gemeentelid tezeer
verbonden gevoelen om ermee te
breken. De al te spitse en subtiele
geesten gevoelen geen behoefte
aan een banale breuk. Hun rela
tivisme is zo verfijnd, dat hun
doen-alsof bedriegelijk op geloof
en trouw aan de onvermengde
grondwaarheden kan gelijken.
Zonder het misschien te willen,
schetst Vestdijk hier het gevaar
van de subtiele intelligentie in ge
loofszaken bij hen die nu een
maal een leidende positie inne
men. Men begrijpt nu zelfs ook
hoe agnostici zoals E. E. Gewin
en vroeger Allard Pierson, beiden
uit het Réveil afkomstig, zich van
hun geestelijke achtergrond nooit
volkomen hebben kunnen losma
ken. Maar in nog sterker mate
geldt de hachelijkheid van het al-
les-begrijpende en alles-beredene-
rende verstand voor de leidende
figuren in alle kerken. Er zijn lie
den die in de grond der zaak niet
meer geloven aan consequenties
voor het .handelen, te trekken uit
wat men officieel aanhangt.
elkaar over. Misschien komt deze
verdienste niet op rekening van
Vestdijks bedoeling, maar hij is
er, althans bij mij, in geslaagd
de ogen te openen voor het gevaar
van de al te zeer geoefende intel
ligentie in geloofszaken bij een on
duidelijk geloof.
Wie het boek niet gelezen heeft,
moet weten dat èn het te offeren
meisje èn de priester van de Po-
litestempel in de kritieke offer
nacht bedwelmd in de cella neer
plaats van de Griekse benaming
,,naos). Indien de lustmoord door
de priester onder de invloed van
die bedwelmende drank gepleegd
wordt, ls hij dan schuldig? Het is
of Plexippos zijn laatste en defi
nitieve waarheid vóór zich houdt.
Misschien is het zelfs zo, dat hij
bij zijn bespiegelingen telkens
over een beslissende, duidelijke
uitspraak heenglijdt. Daarom stel
de ik aan het begin, dat het cen
trale thema is: het verglijdende
in alle dingen. Zoals er een ora
torium van Hindemith bestaat, dat
tot titel heeft „Das Unaufhörli-
che". zou men deze roman „Het
Verglijdende" kunnen noemen.
Vermomde estheet
Vestdijk is een vermomde
theet, in zoverre hij het i
spel als doel in zichzelf bedrijft.
Centraal bezien is hij eigenlijk een
schrijvend componist. Maar de
toondichter bevindt zich in een
gemakkelijker positie, omdat hij
met tonen en klanken werkt, ter
wijl de romanschrijver daarente
gen voorstellingen en gedachten
hanteert. De auteur behoeft als te
genwicht tegen het al te subtiele
vormenspel een duidelijke werke
lijkheid, aan de historie ontleend.
Gezien Vestdijks agnostische en
sceptische geesteshouding is het
niet te verwonderen dat hij, als te
genwicht tegen het muzikale ele
ment in zijn werk. kiest het rauwe,
vieze en. zoals hier, het misdadi
ge element. Men verwondert zich
niet Vestdijk herhaaldelijk te ho
ren zeggen dat zijn Grieken stin
ken en hem de lustmoord, hoe dan
ook en door wie dan ook bedreven,
een centrale plaats in zijn jongste
bock te zien geven. Wie hier tegen
in wil gaan, kan niet volstaan met
op de gewone moraal steunende
kritiek Want in de eerste plaats:
Vestdijk zal met zijn schildering
van dc heidense zeden in de Griek
se steden niet ver van de waar
heid af zijn zie ook de brieven
van Paulus, al spelen die vijf eeu
wen later. De keuze van tijd en
plaats hebben het hem gemakke
lijker gemaakt, duistere zeden en
lusten (zonder bijzondere nadruk
overigens) als tegenpool tot het
subtiele, muzikale vormenspel te
Wat wil hij dan met dit boek?
Het vrije spel van de creatieve
krachten dat noch hem. noch de
lezer, tot iets verplicht. Want als
aan het eind van het boek vader
Plexippos en dochter Mekionike
elkaar als het ware gevonden heb
ben en dit met vele kussen beze
gelen. dan weet men nog niet of
hier alleen vaderliefde cn kinder
liefde aan het woord zijn. Bij zo
veel achtergronden en dubbele bo
dems zou immers ook bier iets
verzwegen kunnen wezen. Zo is
ook zelfs dit einde niet iets, waar
in de lezer uiteindelijk kan rusten.
Het boek is ook ethisch een per
petuum mobile, een griezelig-zwe-
vende ijzerdraadconstructie in de
trant van Calders Mobile van
1934.
C. RIJNSDOR?
