Joods-Duitse
symbiose
Een theologie van het
<zDe (§idó in zijn 125e jaar3
Maximum aan bombast
ZONDAGSBLAD
ZATERDAG 17 FEBRUARI 1962
■naim—
Christelijke theologen hebben zich altijd opmerkelijk wei
nig met het TRAGISCHE beziggehouden. Is dit verwonderlijk?
Och nee. Er zyn zelfs zwaarwegende argumenten voor aan
te voeren. Zowel historische als principiële.
Toen het jonge Christendom met de cultuurwereld van zjjn
dagen geconfronteerd werd, waren de grote Griekse tragici
reeds lang ad patres. In het Rome van de eerste christenheid
was het toneel in handen gevallen van de z.g. mimoi, actuele
„musicals", zonder enige tragische notie, vol obsceniteit en ba
nale toespelingen op de dingen van de dag, een soort „politiek
cabaret" der klassieke Oudheid. Men hoeft bepaalde passages
van de apologeten Tertullianus en Cyprianus er maar op na tc
lezen om te weten van welk allooi deze „schouwspelen" waren.
i het christenen
doopt, gemarteld c
Een succesnummer
In de tijd van de christenvervol- antwoorden betreffende het „goe-
gingen werden de mimoi als wa- de leven" en het falen, betref-
de leut ge- fende tragiek en haar overwin-
gekruisigd. ning. betreffende de goedheid en
D u ----- voor de de almacht van God. Bij het
lachers. Bekend is de legende van kruis wordt niets verdoezeld wat
uenesius, de mimus. die op deze betreft het lijden van de recht-
manier voor christen moest spe- vaardige het gaat tot
len. maar na zijn toneeldoop op in de verlatenheid van God
een ontroerende wijze Paulus ging en mensen Doch dit is de
°Jiri?J*n *\erd wijze, waarop de Heer zijn
gekruisigd. Bij deze bevrijdende krachten inzet
"k,en. 1S. h«t niet ver- Moest de Christus niet Üjden....?
wonderlijk dat de kerkvaders het in dit moeten is voor Chfistus
toneel, dat zij jMMW
slechts kenden in zijn meest ge
degenereerde vorm, onvoorwaar
delijk afwezen Trouwens als zij „«auuccv v««ii
de werken der Griekse tragici zelf niet onderbroken. Het
de__ praktijk geen andere overmacht i
werk dan die van Gods trouw. Het
tweegesprek, het verbond wordt
de noodkreet vanaf het kruis
f i het n
gekend hadden, zouden
de ..oudwijfse fabelen'
opgeborgen. baard
Maar niet alleen historisch, ook ken va..
principieel is het tragische door ter bovenal daar.
de theologen afgewezen. ..Christe- kruis nog slechts
f150!1. H H heeft men blijkt te zijn, het vóórlopige
-- - liefde, die tragische niet intrinsiek met het
Christus kruis wordt geopen- menselijke is verweven. Hij be-
Het doorbré- ziet dit on.-
Ich suche allerlanden erne Stadt
Die einen Engel von der Pforte hat.
Ich trage seinen grossen Flügel
Gebrochen schwer
Und in der Stirne
Ti Schu-lterblatt
■irren Stern als Sieget.
Else Lasker-Schüler: Gebet.
de wereld
Ihr kennt ja All' die Liebe
Die in mir glüht. die in mir
sturmt
Wie unerfüllte Weltenpflicht.
Portretten
'n v®|bracht. Hetdoorbré- zjet dR onder het aspect
de^ tragiek geschiedt e«jh- anthropologische (karakter, situa-
ook het tie, beginsel en hun onderlinge
interim verwikkelingen); van het
met ten onrechte steeds als twee vtórlaatste^Nietdat daarmee ie^s Sh^Uld^l0iZ'.scJjuld") wuieu
?"u!:r:7;?enlijke «roodheden gezien", van de ernst van het kruis is af- onder og°en'Swo^rgerièn of asp-e-ct
Bnllenburg gedaan. Zoveel kost het om de het trag"scL
gegeven geen rekenschap heeft
willen geven van het tragische I
I "Hii ver- 1
demonische",
zijnswijze (het
niet ter zake doende
fel te vegen. Daarvoor is het al
het menselijke ver-
daarvoor zijn er In de
1 tragl-
bonden en
Bijbel zelf
sche elementen voorhanden.
het duisternis en de zonde te
winnen. Maar dan ook: door dit
offer breekt God de eigen-gerech- schrijver
wel geen der dichters of wijsge
ren aan het tragische het laatste
woord laat. Op een of andere wij-
bijna steeds een uitklin-
andere sfeer.
pan-tragisme) dan wel
wijze is. In dit verband wijst de tragische *ni
«Phriivor ar aJ* iragiscne ni
tigheid. de weerstanden binnen
en buiten de mens; langs deze
weg gaat het naar de opstanding;
op deze wijze ontsluit God zijn ko
ningschap...", tot zover dr. Hee- ken
■^■HHBhet levenviPHB
meldt daarbij, dat in de theolo
gische encyclopaedic ..Religion in
Geschichte und Gegenwart" het
behandeld wordt.
Wat is tragisch
j uügiscue mei oenanaeia wo
het ook niet voorkomt
het Begriffsregister van Barths
..Kirchliche Dogmatik".
Terecht acht hij dit een ernstig
verzuim. ,,De tragiek kreeg daar
door in theater en werkelijkheid
een eigen doordringende sfeer, die
geen wisselwerking met de sfeer
van de godsdienst kende. Erger
was. dat door dit gebrek aan re
kenschap het christendom zelf on
bewust en ongemerkt al te veel
tragische trekken aannam. Zo kre
gen de feiten de overhand op de
beloften..."
Men moet de vijand onderken
nen, wil men hem bestrijden. Dit
boek van dr. Heering is het dap-
uitzicht en ont- 5ere «htaigenis van een christen,
wézenliik traeisch die waakzaam wil zijn ui deze we-
orden" lraglscQ reld, die weet heeft van het mach-
dr Heering i. 5óo7 V'RenaissaTe" De'Oriekén kenden 'het begrip tige tragische levensbesef van on-
haar arKJwsHaL't
stilling of een onthevenheid. een
Tragisch levensbesef ger„ ikv,"sSS"?:
Het spreekt vanzelf, dat zolang weest, die het eerst hiervoor de
dit Evangelie krachtig werkte er Lerm "bet meta-tragische" bezig-
voor het tragische geen plaats ae„- misschien zelfs in de men-
--- Wél voor het dramatische, selijke goedheid waarmee m Sar-
ligt een onderscheid. De tre s Les mains sales Hoede-
Middeleeuwen hebben dan ook tot rers £atste woorden de motieven
ver in de Renaissance wél het Y?1} Hugo's moord camoufleren...
dramatische toneel gekend waar- Vol8ens Van Senden behoort dit
de strijd van zonde en gena- meta-tragische zozeer tot de tra-
duivel, - *,plr Hp
..Het Oude Testament
tragische noties", zegt de Haagse Daar ligt
Remonstrantse predikant dr. H. Middeleeu
J Heering in zijn eminente boek
..TRAGIEK". Hij vervolgt ech
ter: ,,Toch is zijn verkondiging
één voortdurend gevecht met en
overwinning op de tragiek. De tra
gische noties komen niet tot ont- Hj t
Het boek van dr. Heering is door de Renaissance pn de met Grieken kenden 1
éen doorlopende, felbewogen af- haar gegeven herontdekking ^er der katharsis. Tegen hc.
weging van het voor en tegen klassieVn kTmt het traSe l" «i»me komt de mens telkens
weer boven. °Pstand- Het
i God i
i kwaad werd uitgebeeld," maar }?et e\ement
*ït het tragische, waarin de_held
goed ^iek. dat de Pure tragiek, zonder
In 1945 werd op de Olijfberg haar toekomt, zonder a
(toen nog Israëlisch bezit) waarheid te kort te doen.
de dichteres Else Lasker- Onbegrepen ging
Schüler begraven, die na een
onrustig leven eindelijk in
het land van haar volk een te
huis heeft gevonden, voor zo
ver dit althans voor de eeuwig
rusteloze mogelijk was. Ze is
in 1876 als kleindochter van
een opperrabbijn in Elber-
feld geboren; haar liefde voor
haar geboortestreek blijkt uit
het toneelstuk Die Wupper,
maar zoals zovele Joden lijdt
ze aan de tweespalt, èn Jodin
èn Duitse te zijn. „Ich bin
eine Hebraerin." Oosterse
gloed straalt uit haar bizarre
bundel geschiedenissen Der
Prinz von Theben. In Die
Nachte Tino von Bagdads
vertelt ze, dat ze van de Oos
terlingen afstamt, ,,'s Nachts
vergaderen zich al mijn voor
vaderen in mijn tent, kalifen
en derwischen en paschas met
hoge turbans. En ook een
hoofdman, die mij het dansen &fhEir,feï5„„d'Sr„nMart^-„^u;
hiihi-iphi JL ,i.i.ber heeft Thilo Koch een tiental
aÏ i d Beamen geschreven portretten (met bij-
der ongelovigen, dreigt mij nu gevoegde foto's) samengebracht
met Allah s toorn. van culturele leiders van Jood
se afkomst Portrats zur deutseh-
Achter de tastbare realiteit judischen Gelstesgeschichte 2).
ziet u soms een andere werke- (voor Nederland fa. W P. van
lijkheid, die op een paranorma- Stoekum en Zoon. Den Haag).
Ie begaafdheid wijst. Zo vertelt Wie bij een reis door Israël
haar vriend Heinrich Fischer: heeft geconstateerd, hoe velen
,,Ze las in 1930 in Hannover uit daar Duits verstaan en spreken,
eigen werk voor. Toen ze terug- hoe b.v. in Haifa aan de voet
kwam vroeg ik haar: Hoe was van de.Karmel een hele wijk
het, mevrouw Lasker? Zij ant- door Duitse emigranten is ge-
woordde: Vreselijk.Stelt zich sticht, die bij het begin van de
voor, ik kom op het podium, Hitlerterreur zijn uitgeweken,
kijk naar het publiek, de hele wordt rechtstreeks geconfron-
zaal is vol van driehonderd sla- teerd met het probleem van de
gersknechts, ieder met een assimilatie tussen de Joodse en
blankgeslepen mes in de hand. de Duitse geest. Deze i£ twee
Het volgende ogenblik stormen eeuwen geleden begonnen. Les-
ze het podium op, om mij te sings vriend Mozes Mendels-
vermoorden. „Maar waarom sohn, die wortelde in het Ratio-
dan?" Ze kijkt me een ogenblik nalisme en vervuld was van de
aan en zegt slechts één woord, geest der humaniteit, wilde als
..Antisemitisme". Dat scheen een Joodse Socrates deze filoso-
toen een amusante fantasie, en- fische ideeën populariseren, te-
kele jaren later werd het bloedi- gen de wens van vele rabbijnen,
ge werkelijkheid. Daardoor heeft hij veel bijge-
Ondanks alles bleef ze geeste- dragen tot de assimilatie van de
lijk gebonden aan Duitsland, en Duitse Joden met de cultuur
tegelijk klaagde ze: „Und meine van hun geboorteland. De groep
Seele verglüht in den Abend- die streng vasthield aan de or-
farben Jerusalems." Toen ze in thodoxe sabbatsviering en de
1937 daar werkelijk kwam, ge- spijswetten werd steeds kleiner;
raakte haar dichterlijke ver- Heine trad toe tot het Christen-
beeldingskracht telkens in con- dom, niet uit godsdienstige over-
fljet met de harde realiteit, tuiging, maar omdat hij zijn
waarin de pioniers van de nieu- doop beschouwde als entréebil-
we staat moesten leven. Deze jet tot de Westeuropese samen-
vrouw van 70 jaar kon nu niet leving. Toch blijft de rastegen-
meer, zoals in haar jeugd, het stelling bestaan; wie de Duitse
vorstelijk gewaad van „Der literatuur bestudeert, kan bijna
Thebe" aantrekken: nergens een objectieve, dus niet
verschijning affectief geladen bespreking
a Heine vinden. Voor de
iiiiniiDiiiiiiiiiiiniiiuiiii
Walter Rathenau. die in 1922 Franz Kafka een wereldnaam
door nationalistische horden ver- gekregen; Walter Jens wijdt
moord is. aan hem een voortreffelijk es-
De Rijksdag zorgde voor een say. Tegelijk kan ik hierbij een
staatsbegrafenis voor deze za- boek aankondigen, dat reeds zo
kenman, politicus en wijsgeer lang gewenst was: alle vertel-
van groot formaat. Rathenaus lingen van Kafka in een deel.
i de moeder getiteld Franz Kafka: Die Er-
moeder schreef
l de vertellingen
„In nameloze smart reik ik uitgangspunt dan de
U, ongelukkigste
en, de hand. Zeg
dat ik i
alle Das Schloss, Der Prozess en
Uw Amerika. Ze zijn alle drie on-
de voltooid, de volgorde van de
geest van de vermoorde hem hoofdstukken staat niet vast
vergeef, zoals God hem moge (vgl. Herman Uyttersprott:
vergeven, wanneer hij voor de Zur Struktur von Kafkas Roma-
aardse gerechtigheid zijn volle, men), het einde is onzeker, en de
openhartige bekentenis aflegt uitleg is te sterk door de pro-
en voor de goddelijke berouw en contrastroming ten opzichte
toont. Had hij mijn zoon gekend, van Max Brod beïnvloed. Van I
de edelste mens, die de aarde de vertellingen bezitten we een
droeg, dan had hij eerder het over het geheel betrouwbare
wapen op zichzelf gerioht dan op tekst.
hem. Mogen deze woorden aan De bundel bestaat uit twee af-
Uw ziel vrede geven." delingen: het nog door de auteur
Deze Techow kwam na tal van gepubliceerde proza (o.m. Das
omzwervingen terecht in het Urteil. Die Verwandlung. In der
vreemdelingenlegioen in Marseil- Strafkolonie. Vor dem Gesetz. i
le en redde in 1940 meer dan Ein Hungerkünstler. Josefine, I
zevenhonderd vervolgde Joden die Sangerin, om slechts enkele
in Frankrijk. Oorzaak van die van de bekendste te noemen) en
veranderde gezindheid was bo- een tweede afdeling met vertel- I
vengenoemde brief, waarvan hij lingen en schetsen uit de nala-
zeide: Die opende voor mij een tenschap, waarvan we moeten
nieuwe wereld. bedenken, dat de auteur die ge-
Naast de politicus Rathenau heel wilde vernietigen. Voor de
staat de schilder Max Lieber- eerste maal zijn de vertellingen
mann, de psychiater Freud, ter- in chronologische volgorde ge- I
wijl in het hoofdstuk: „Het Duit- bracht, terwijl, voor zover mo-
se idealisme van de Joodse fi- gelijk, de tekst met de manu- I
losofen" we een karakteristiek scripten vergeleken werd; ter
vinden van Martin Buber, Her- datering werden de brieven en
mann Cohen, Wittgenstein, Hus- dagboeken gebruikt. De filologi- I
serl. Cassirer, Walter Benjamin sche acribrie van Klaus Wagen-
en Ernst Bloeh; in de bijdrage bach is voldoende waarborg, dat
over Joodse componisten worden hier het maximum van betrouw- I
Arnold Schönberg en Gus- baarheid is bereikt. Een bespre- I
king van deze vertellingen en
stukken is binnen het kader van I
een beknopt artikel natuurlijk I
een onmogelijkheid.
J. H. SCHOUTEN
tav Mahler besproken.
In de tijd van het Duitse ex
pressionisme heeft de assimila
tie, mede in verband met de
Berlijnse literatuur- en theater
kritiek die bijna geheel in Jood
se handen was, bijna haar hoog
tepunt bereikt een van de
sprekendste voorbeelden was El-
se Lasker-Schüler, die vele ja- j7g "bjz
Berlijn heeft gewoond en 2). Portrats
1) Else Lasker-Schüler: Ver-
se und Prosa aus dem Nach- I
lass. Kösel-Verlag, München.
het tragische. Het is naar vensbesëfwëër" boven in opstand. Het tragische,
mijn mening het waardevolste Dr Heering behandelt in Hit vor daarmee knoopt dr. Heering
boek. dat in 1961 in de Neder- band Shakespeare fbsen Sar- aan bi* het christendom - be-
,a «e-«e*e"»n Zi]n bo(?k is hoort tot het voorlaatste, tot deze.
het theater, anders
heeft kunnen c
landse taal is verschenen. Eigen
lijk kom ik wel wat laat uw aan-
dacht vragen voor deze bewonde- ónmtiÜfelTgë^m hebben
rcnsvaard.ee stud.e maar het ia Vondel» worsteling met hït traeü ga5' de schrijver hier nog
een zo kolossaal goed boek. dat ik sche. vanuit het besef dat r.nH ,nader °P m- In deze hoofdstuk-
het meer dan één keer gelezenen alles ten goede leidt (vel het komen achtereenvolgens het
herlezen heb. voor ik mijn be- prachtige Vondelboek van rn-of VldenLvan Christus aan de beurt
durfd% presen- dr. W. A. Smit Van Pascha tot (de christologische vraag)
2. "M"* lul Ovenirirmina ven li.J,
een verblijdend teken,
..w» ,ov.,antaie vut. 2o kundig theoloog als
aardse bedeling. iA de twee dr- H- J- Heering deze confronta-
laatste hoofdstukken van zijn boek
als extravagante
dwaalde ze door de straten
Jerusalem, en meende b.v. in
ernst, dat ze het Arabisch-Israë-
lische conflict door een gemeen
schappelijke jaarmarkt zou kun
nen oplossen. Was het een won
der, dat ze door een jongere ge
neratie niet meer au sérieux ge-
martelaar, de stam
vader van alle Joods-Duitse
emigranten (zo bij Max Brod),
ander (het was prof. dr.
- - deutsch-jüdi- I
gewerkt. scher Geistesgeschichte. 281 biz. I
Kafka Uits- M- Du Mont Schauberg. 1
Köln. Voor Nederland W.P. van
In onze dagen heeft de stille Stoekum en Zoon N.V. Den
en bescheiden Praagse jurist Haag.
3). Franz Kafka: Die Erzah- I
lungen 419 biz. Uitg. S. Fischer
Martin Beter V"lae'
de moderne cultuur
Christus' wille niet uit de weg is
gegaan. Zo'n boek is een boek
voor het Leven.
EV. GROLLE.
Het Kruis
Dr. H. J. Heering. Tragiek, -
van Aeshylus tot Sartre. Uitgave
L. J. C. Boucher, Den Haag,
MCMDXI.
alles ten goede leidt (vgl.
u j #j - prachtige Vondelboek van Drof
schouwing erover durfdt* presen- dr. W. A. Smit „Van Pascha tot
Cr\Heering begint uiteraard ïnpater »dSS5Sn,ei,S
van
AesctoluS' Jophocles cn Euripi- dit nieuwgewonnen,6na-chr"ïstelifke ..In Mare Conelly's negerfilm
inn-riV^ v,d? trag'sche besef een andere sigha- -The green pastures" doet de
ffóede üch Ten kwarip kS Hp tuur.» draa*t; pcrder een zienswij- Lord na vele vergeefse pogingen
verborgen samenhang tiissen ZC can een zii"swiJze. totdat het tenslotte de ontdekking, dat de
i«amenhang tussen ,n Sartre inderdaad weer een in- mensenwereld alleen gered kan
val H» nnh.!rInD^ metegrale zijnswijze wordt, maar worden „though suffering"; en
■bii«v e Sartre (en dr. Heering wijdt aan reeds draagt Jezus Zijn kruis op
maakt- de frustratie van hem een voortreffelijk hoofdstuk), aarde". „Pas in het kruis gaat de
de frustratievan de op- Sartre is het slachtoffer van een gesloten hemel open en wordt de
zeer eenzijdige visie: Het valf goddelijke verzoening met de
op, dat er in Sartre's drama's en naens tot een levende werkelijk-
romans nergens vaders en moe- heid. Eerst op de weg van het
ders optreden, nergens ook kin- kruis is het mogelijk, dat de
Tragiek in O.T.
Lijnrecht tegenover dit Athene Sartre's werk ooft^nrake3 is van Het meta-tragische vindt eerst r"* "5 'J*
der tragici stelt dr Heering in het genieten, van het feest, zomin in de eschatologische verwachting ;fl™he'd denoopizijn dan dat het kans krijgt op vurig leider-
de menseljjke verhoudin. 2ijn uiteindelijke oplossing. „In schap dan nog blijft het een noodzakelijk en onmisbaar orgaan
- Christus het voor bijhouden van de algemene cultuur."
-t. wijrt hen ook niet ascetisch dn nkb a a rheid. van^ dêblik, die schi'jnr het meta-tragische' aller
eerst en bovenal als vergiffenis"
Adolf Bartels) zou die schurk
wel naar de keel willen sprin
gen. En dan zwijgen we nog van
werd? Van de engel had de politiek verwrongen natio-
zij een vleugel ontvangen, maar na al-socialistische literatuurkri-
die was gebroken. tiek!
Werner Kraft 1) heeft nauwge- Het ligt voor de hand, dat de
zet en deskundig uit haar nala- waarde van bovengenoemde
tenschap verzameld, wat nu „portretten", waarvan de beste
nog van belang is en in een bui- zeker de naam van essay ver-
tengewoon sympathiek en eer- dienen, verschillend is. Heinrich
lijk „Nachwort" aan „de zwarte Böll geeft een voortreffelijke
zwaan van Israël, een Sappho, karakteristiek van Karl Marx,
voor wie de wereld is stukge- Mitscherlioh over Sigmund
gaan", alle eer bewezen, die Freud, Rudolf Hagelstange over
„De Gids
oud als de eerste spoorweg in ons land. Pot
deren... Komt zelfs de liefde tus- eenzaamde. verongelijkte, vastge- gieter heeft nooit met Busken Huet getelefoneerd en nooit ge-
ergens verder lopen mens zich verzoent met Wie fietst. Het is misschien aan hun nalatenschap te merken... (Maar)
Zelfs 'al zou het moderne maandschrift meer tot aandachtige volg-
prachtig hoofdstuk het Jeru-
ziet 3
die ook de geest en het gebod
de mens gaf. Daarmee komt in
het Oude Testament pas een
waarlijk anti-tragische levensinter-
pretatie aan het woord".
Het Oude Testament denkt niet
(zoals Grieken) substantieel-thc-
tisch, maar relationeel-historisch:
het heeft
^renspositie
de
Hel meta-tragische
Toch is het tragische al te
iet het leven verbonden om
open oog voor de ogen voor te sluiten,
rt de mens. Hier is hct tragische levensbesef
voortdurend in aanvech- tijd^uit. En zo dicht staat het to-
ais veremenis Aldus Anton van Duinkerken in zijn betoog, uit inspanning van al-
Vanuit deze versriffenis weet 2ljn artlkel Honderdvijfentwintig le krachten niet die algemene
vanuit deze vergiffenis weet Jaar m het jongsle nummer van houding kunnen ontstaan, die de
pDe Gids, die met januari zijn 125e mensheid kans zou geven te blij-
jaar is ingegaan. Het bespreken ven leven in het atoomtijdperk?
van tijdschriften is vaak een wei
nig zinnig werk en ontaardt ge
makkelijk in een opsomming van
de inhoud, met een beoordelings
cijfertje hier en daar. Nu de ou
de Gids evenwel vernieuwd
schijnt (omslag.
j is met zijn geloof neel toch wel bij het leven, dat van
en zijn God niet klaar' Tragische wc er mens in herkennen, die k
motieven zijn in de Bijbel dan W|) z,in- de do°r oorlogsgeweld.
ook niet moeilijk te vindenEn politieke spanningen, maatschap-
dan passeren de revue: Jacob tc- Pehjke levensstijl, mensen volte en
Jephta en zijn lawaai bedreigde mens. die pro-
beert nog iets van zijn eigen men-
die leidt tot een nieuw begin. Het
heden is verleden tijd geworden,
de mens mag leven vanuit de be
lofte. „Het evangelie is méér dan
getrooste tragiek het is ook
doorbroken tragiek. Het verkon-
rjdigt Gods koninkrijk als werke-
Zo mondt iijkheid voor deze aarde".
«nfle. illustraties, uitgever
wingen gesteld onder het woord dacti. va„ ;erand
Vraag
een wriemlende, wroetende
massa
van met vel overtrokken ske
letten.
Slierten vochtig papierverband
hangen af van de knokige be
nen.
Een knie is zo groot als een I
hoofd.
Een arm steekt opzij als een
stok. I
Gedachten aan dood en God
drijven de dichter tot een wanho
pig vragen.
Wat is God?
Saul en David, en dan Job
vooral Jesaja: het lijden van de
rechtvaardige („een van de hoofd
thema's van de Bijbel").
Maar al deze ..tragische no
ties" houden geen stand. Dr. Hee
ring vat de anti-tragische elemen
ten in het Oude Testament als
volgt samen:
„1. Tragiek ls een beschouwings
wijze der dingen, en Israël is niet
beschouwelijk: het vertrouwen
heeft het steeds gewonnen van
het beschouwen, de gehoorzaam
heid van het begrijpen, de ethiek
van de dogmatiek, de praktijk
van de godsdienst gaat vóór de
theorie...
2. Aan Israël is de Tora, de le
vensweg gewezen en dat is ge
noeg. De mens behóeft niet alles
te begrijpen. Hij mag de levens
weg volgen en de rest aan Jahwe
overlaten...
3. Er is het Bijbels geloof in
het nimmer onderbroken tweege
sprek. Er is altijd het beroep op
de Ander. (vgl. Job. Jesaia 63>
4. Er is de emunah. de trouw
van de levende God. wiens kracht
niet in het verleden of heden uit
geput is: het leven, ook het
meest geteisterde, mag uitzien
naar de toekomst..."
Hef Nieuwe
Testament
Het Nieuwe Testament ziet dr.
Heering geheel in het verlengde
van het Oude gelegen: „Alles
concentreert zich in het kruis Al
les wat wij In de joodse Bijbel
opmerkten. En alle vragen cn
celijken, terwijl de objectieve
waarden en waarheden mateloos
aan overtuigingskracht hebben in-
feboet. Ook de christelijke waar-
en en waarheden!" De vragen
der tragiek gaan elkeen aan.
In een drietal hoofdstukken
vraagt dr. Heering zich af of het wekkend boek met de verzuchting.
Dietrich Bonhoeffer: „Men
mag het laatste woord
niet voor het vóórlaatste spreken.
Wij leven in het vóórlaatste, en
geloven in het laatste". Hierbij
sluit uitnemend de gedachte aan.
die Rilke uitdrukte aan het eind
van zijn leven: „Unser vorletztes
Wort mag ein Word des Elends
sein. aber... dat allerletzte sei
Ons getuigenis
Dr. Heering besluit zijn indruk-
dactie getuigen van verandering) zick
menselijke zwakheden
n mensen openbarende de-
zouden zijn buitengesloten.
minder volstaan dan
tikel.
Blindheid
Prof. dr. B. V. A. Röling (geb.
1906), hoogleraar te Groningen in
strafrecht, strafprocesrecht en
volkenrecht, opent het nummer
^^'riornffcS; -éndr't'^hVd':
Kiir^H momming schrijft Albert Helman
algemene, blind- „en oriEineel eeconcioieerd onstel
i de inhoud bovendien belang-
kan dp rpepnspnt met nipt ''lu,'ue iuuue" zlJn ouuengesioien.
i ™L ïr- z«" ™'.V"Ste wetenschap
blijft de mens immers mens.
Leo Vromen draagt een gedicht
van twee bladzijden bij met de
opgewekte titel: Voor het verdam
pen (door een atoombom nl.).
Het is een typisch hedendaags
vers met zijn galgenhumor, zijn
lichamelijkheid
de rouwdienst bij.
Het hoofd van Johannes de Do-
consta teert Iw
heid voor de werkelijkheid
menselijke situatie.
origineel geconcipieerd opstel
naar aanleiding van de dood van
Ernest Hemingway, die hij niet
bij name noemt om des te helder
der aan deze figuur te demonstre-
I, hoe in veal moderne litera-
per
In het hoge gotische raam
zakt langzaam weg in het don
ker.
Nu gaan ook de man en de
vrouw.
Ik wil dat ze van elkaar hou
den,
want ik weet dat er tijden ko-
zo koud, zo verschrikkelijk
koud
als de aarde nog niet heeft ge
kend.
Tweede druk gereedgekomen
Christelijke encyclopedie geeft
unieke informatie
Ruim dertig jaar
cyclopedie, uitgave
de Christelijke En- derzijds
het christelijk leven vitale
De in Nederland verblijvende
Fransman Felix Leon heeft een
twintigtal proeven van zijn
dichtkunst bijeengebracht in een
bundeltje, dat hij de schone ti
tel A la source gaf. Men moet
aannemen, dat de maker dezer
verzen, na zijn terugkeer uit
Egypte, aan welk land de helft
van zijn bundeltje is gewijd,
over veel vrije tijd beschikt,
die hij nu vult met letterkun
dige oefeningen. Blijkens een
aankondiging op de omslag staat
nog heel wat op stapel, zowel
proza als poezië. Laten zijn
vrienden hem raden zich te
concentreren op proza-arbeid.
Alleen reeds zelfkennis moest
hem daartoe brengen.
Het bovengenoemd bundeltje
getuigt zeer zeker van goede
wil en ijver. De regels der
klassieke versleer zijn stipt ge
ëerbiedigd en rjjm en metrum
wel verzorgd. Dat de dichters
van deze tijd tevergeefs voor
hem geschreven hebben, sluit
op zichzelf poëtische waardt
zijn de voorwaarden
de? De verandering in de wapen
techniek maakt het ons vertrouw
de patroon van volkenrelatie on
houdbaar. Het wapen werd van
krachtmetingsmiddel een weder
zijds verdelgingsmiddel en deze
situatie werd zelf tot een van de iciiu
gevaarlijkste oorzaken van oorlog. tjjd>
lijkheid worden geforceerd door in
wezen teerhartige dichterlijke
mensen, die met deze geweldple
ging op hun innerlijkst wezen bij
de wezenlijk harden en ruwen
groot succes en fortuin oogsten.
Een goed geschreven en onthul
lend stuk.
De encyclopedie informeert
teraard zeer uitvoerig over al-
snelle ontwikkeling le problemen van theologisch
genoopt tot het op- denken en het strekt de redactie
held dat de laatste drie decen-
zien gav
En de zee? 't Is dl licht wat
ik zie.
Poëzie. Poëzie.
overtuigende poëzie geleid,
vers is losjes geschreven,
niet Speels; met een tragisch
Het
van de encyclopedie: alles
met de mensbeschouwing en snel
de principiële opvattingen aan
gaande het leven samenhangt,
bleef.
Nu met het verschijnen
zesde deel de tweede en
herziene druk van de Christeljj
Men streeft naar wereld-ontwape-
ning, maar hoeveel problemen Lfllig QCdlCnt
doemen hier op! Talloze vragen,
t-iju »eiten uiei uu; ook in de waarop nog geen antwoord moge- Met belangstelling lees' I
periode der experimentele dicht- lijk is. Oorlog en vrede, als een- daarna het vrij lange gedicht De ten. Er ligt een zekere matigheid
kunst kunnen klassieke^ verzen traal probleem, dient benaderd vis van Ed. Hoornik. Men kan het over. Toch kan men dankbaar zijn
met het wetenschappelijke appa- zien als een derde van dit soort dat ook de meer langademige
raat van vele wetenschappen. Het na Mattheus en Geboorte. Het is poëzie blijft leven en de dicht-
is zelfs verantwoord van een apar- een reisbeschrijving, gebondener, kunst niet helemaal verkruimelt gereed is staat het protestants-
te wetenschap te spreken. Het is geconcentreerder, maar lang niet of tot scheutjes verwordt. Van de christelijke volksdeel
de taak van deze wetenschap in- zo briljant en visionair als Oscar verdere inhoud noem ik alleen nog in'nmiofiohwn in
zicht te geven in het oorlogsver- Timmers boek Stier voor Piran- een artikel van prof. dr. P. J.
schijnsel, in de krachten die tot ha's, onlangs in deze rubriek be- Bouman (geb. 1902) over zijn
de krachten sproken. Bij vergelijking wint hier kortgeleden verschenen boek In
de het proza 't van de poëzie. De ob- de ban der geschiedenis.
rubrieken over bijvoorbeeld
arbeidersbeweging, sociologie en
zending.
Dat de encyclopedie zich we
zenlijk onderscheidt van soort
gelijke werken springt reeds bij
het vluchtige kennismaking in het
geheel oog. Wat men bijvoorbeeld leest
kerk geeft
ziel geschreven worden. He
laas, Leons verzen zijn volko
men hol. er schieten exclama-
t or is che kreten uit, die de in
nerlijke leegte niet verbergen.
Nergens een verrassetd beeld
een woord dat het leven open- sluw,„v„
legt; gemeenplaats stapelt zich oorlog leiden,
op gemeenplaats. Het minst die de vrede bevorderen.
prof. dr. G. P. van Itterzon
Redactie en uitgever hebben te
recht gemeend, dat er plaats
voor een werk. dat in opbouw i
doelstelling een geheel eigen sig-
de encyclopedie aanzienlijk
verhoogt. In bijna vijf pagina's
wordt een scherp getekend por
tret gegeven
„het christelijke
g'wijd ».n de na?ed»chte,,„ bare te zeer gebonden 1» «u. de Soor de beeïden
van Dag Hammarskjoeld. Daar feiteliike situatie Weliswaar aan- heid.
wordt een maximum aan bom- vaardt ook de theorie grenzen
bast bereikt. van het mogelijke, maar waarom
v.d.P- zou, aldus besluit de schrijver
de werkelijk- dienen voor wie het boeiende en zij het eigensoortig karakter
van oorspronkelijke visie getuigen- het bestaansrecht
Om hem heen krioelt het van bcek nog °iet ken' pe4'A-
C. RIJNSDORP. schreef weliswaar een begrenzing steed.
iedere leek duidelijk
ird-
Tenslotte is de uitvoering van
de encyclo- de encyclopedie boven alle lof
verheven. Met name aan de il-
signatuur lustraties is bijzondere zorg be-
