Triest en doods land
DRUKKER HANS HOSSFELD
tuóóen cJ-lelmótedt en
onoverbrugbare
Ook bij Lübeck staat'n Brandenburger poort
ZATERDAG 25 NOVEMBER 1961
PER TREIN DOOR HET IJZEREN GORDIJN
Wegen zonder doel
Iet IJzeren Gordijn, dat dwars
door het vroegere onbedeelde
Duitsland vanaf Lüberk in het
noorden tot Hof bij de Tsjechi
sche grens loopt, beeft op liet
gebied van bet verkeer nog al
wat moeilijkheden veroorzankt.
lo zijn er spoorlijnen, die geheel
zijn opgeheven en ook nog, die
West-Duitsland en 0<
Op het gebied van het wegve
keer moesten in West-Duitsland
ook diverse voorzieningen wor
den getroffen, want door het
IJzeren Gordijn werden drie
Autobahnen, 30 rijkswegen en
belangrijke
nderbrokei
m nog
de tal-
Dui
nkeli
land in gebruik zijn, dorh Het zijn „wegen zonder doel", zo
ic grens over- als men die in de Weetduitse
definitief de an- grensgebieden noemt
vele toonaarden en in meer dan één taal hadden de luidsprekers op het
perron van Helmstedt verkondigd, dat het laatste station van het vrije Westen
was bereikt. Het volgende zou Marienborn in Oost-Duitsland zijn en het was
daarheen, dat de trein enkele minuten later opstoomde. Een ondefinieerbare,
doch enigszins beklemmende atmosfeer ontstond in de coupé, toen enkele
kilometers buiten Helmstedt het IJzeren Gordijn in zicht kwam. Grenzen mogen
dan denkbeeldige lijnen zijn, de grens tussen West- en Oost-Durtsland is dat
beslist niet.
0000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000000^
liggen tussen Kleinensee en Grossensee
*41
Bodesruh is de symbolische
naam voor het jachthuis, niet
ver van de stad Kassei in Mid
den Duitsland, vlak bij het IJze
ren Gordijn. Heel wat Oostduitse
vluchtelingen zijn er in de loop
van de jaren aangekomen en kre
gen er de rust, die zij op com
munistische bodem niet vonden.
Vanuit Bodesruh kijkt men het
brede dal in, waar de grens tus
sen vrijheid en concentratiekamp
loopt. Achter die grens ziet men
bij helder weer de contouren van
I de stad Eisenach, waar Luther
I als scholier heeft gewoond, waar
Johann Sebastian Bach is gebo
ren en waar op een 411 meter
hoge rots de bekende Wartburg
staat. Deze burcht, waar Luther
in 1521 en 1522 verbleef, is in
grijpend gerestaureerd. De Oost
duitsers hebben er een .nationaal
cultureel monument" van ge-
Twee dorpjes
In het dal liggen twee kleine
I dorpjes: Kleinensee en Grossen-
I see Ze liggen slechts honderd
I meter van elkaar verwijderd,
iaar het IJzeren Gordijn heeft
wreed van elkaar gescheiden.
Bij de-enige boom, die langs het
I korte stukje weg tussen beide
I dorpjes staat, houden thans
IOostduitse Vopo's de wacht.
Vroeger beschouwde men Klei-
nensee en Grossensee als één ge-
meente. Jonge echtparen vestig-
den zich waar het toevallig uit-
kwam. Men maaktp geen onder-
■j scheid tussen Kleinensee en Gros-
sensee. De burgers bewerkten de
vruchtbare akkers in het dal en
waren gelukkig. Iedereen in Klei
nensee had verwanten in Grossen
see en er was geen enkele inwo-
Grossensee, die geen fa-
Kleinensee had.
Hermetisch
Toen werd het IJzeren Gordijn
uitgevonden". Zij, die zich toe
vallig in Kleinensee hadden geves-
e' tigd, hadden geluk. Kleinensee
werd West Duitsland en Grossen
see kwam onder communistisch
la bewind. De families werden uit
elkaar gerukt. In de eerste jaren
kon men nog wel eens bij elkaar
op bezoek komen, doch allengs
werd de controle scherper. Van
Oostduitse zijde werd de grens
i langzaam maar zeker hermetisch
gesloten.
Er stierf een oude vrouw in
Grossensee. Zij had veel kinde
ren. waarvan het merendeel in
Kleinensee woonde. Ook die hoor
den van de dood van hun moeder
en wilden naar het ouderlijk huis
gaan. Voor dit speciale geval zou
den de Vopo's toch wel toestem
ming willen verlenen. Het waren
immers óók Duitsers!
Zo dachten zij, die in Kleinen
see woonden, doch zij dachten
verkeerd. De Vopo's gaven geen
toestemming. De kinderen van
de overleden vrouw moesten maar
I zorgen voor officiële papieren om
Oostduits grondgebied te mogen
1 betreden. Zelfs met die papieren
J was dat alleen nog maar mogelijk
I via Helmstedt, een omweg, die
een dag reizen noodzakelijk maak
te. En dat voor een afstand van
slechts 100 meter....
Diepe kloof
De papieren werden niet ver
leend. De communistische bureau
cratie gedoogde niet een zo snelle
werkwijze en bovendien strookte
het verzoek niet met de Oostduit
se opvattingen. Toestemming om
de begrafenis in Grossensee bij te
wonen, werd dus niet gegeven.
Het deel van de familie in Klei-
i nensee moest maar in West Duits-
i land blijven. De Oostduitse fami
lieleden zouden de begrafenis wel
zonder hulp kunnen, regelen. Dat
hebben zij dan ook gedaan. Zij
lieten zelfs luidsprekers op het
kerkhof vlak bij de grens aan-
brengen. Daarvoor wilde de Oost
duitse burgemeester van Grossen
see nog wel toestemming geven.
Vanaf hel jachthuis Bodesruh heeft men een goed uitzicht over
brede dal, waardoor het IJzeren Gordijn loopt. Op de bergen aan
andere zijde ligt Eisenach. Het IJzeren Gordijn loopt tussen Grossen
en Kleinensee, de dorpjes die op de voorgrond liggen. De grens passt
de ene boom, die tussen Kleinensee rechtsen Grossensee (lin
staat. Kleinensee bleef Westduits territoir: Grossensee is thans comr
nistisch gebied.
En op de middag van de be- aan de geopende groeve sprak,
grafenis stonden de Westduitse De kloof tussen West en Oost
familieleden uit Kleinensee aan Duitsland, tussen Grossensee en
het IJzeren Gordijn en luisterden Kleinensee, gaapte diep. Alleen
naar de woorden, die de Oost- luidsprekers vermochten die te
duitse predikant uit Grossensee overbruggen
De langzaam rijdende trein pas
seerde eerst een klein, groen
hokje, dat de Westduitse grens
posten tegen regen en wind moet
beschermen. Het staat vlak naast
de spoorbaan. Duidelijk was waar
te nemen, dat de man, die er in
zat, rustig een geïllustreerd blad
zat te lezen. Voor hem geen werk.
Zou iemand op de ongelukkige ge
dachte komen het vrije Westen
om te ruilen voor het grote con
centratiekamp. dat Oost-Duits
land heet, de Westduitse grenspost
zou hem laten gaan. Zelfs die
vrijheid bezitten de westerlingen.
En zouden enkele vluchtelingen
uit het Oosten kans zien over de
zwaar bewaakte grensversperring
tussen Oost en West te komen, de
Westduitse grensbeambte zou zijn
blad dicht slaan en de mensen
„herzlich willkommen" heten.
Denkbeeldige lijn
Maar de Westduitse douanier
was en bleef in zijn lectuur ver
diept. Het passeren van de trein
stoorde hem niet. Evenmin schonk
hij aandacht aan de bedrijvigheid
van de Oostduitse militairen, par
don Volkspolizisten, enkele tiental
len meters verderop.
De grens een denkbeeldige lijn?
Hier niet! Prikkeldraad markeert
haar loop. Op geregelde afstan
den staan bovendien hoge wacht
torens en deze werden zeker niet
gebouwd ter versiering van het
landschap. Hoog op het bemande
platform zijn schijnwerpers en
zoeklichten te onderscheiden...
Langzaam stoomde de trein
verder. Velen stonden voor de
raampjes om het IJzeren Gordijn,
een onbehaaglijk begrip, te zien.
Vlak langs de spoorbaan lagen
Vopo's languit op de grond achter
hun machinegeweren. De mensen
stootten elkaar aan. Het was dui
delijk. dat het IJzeren Gordijn
was overschreden, dat ..de wel
vaartsstaat voor arbeiders, waar
alles vrede predikt" was bereikt..
Voor 50 Oostmarken
Even later stopte de trein langs
het armzalige perron van Marien
born. Ook hier vele luidsprekers,
die eerst de reizigers een welkom
in de Deutsche Demokratische Re-
publik toeriepen en daarna aller-
Waar „Hef Gordijn" in hef noorden eindigt
In het noorden eindigt het IJzeren Gordijn
bij Lübeck. De meest noordelijke weg, die
de scheidslijn tussen vrijheid en concentratie
kamp kruist, loopt van deze oude Hanzestad
naar het huidige Oostduitse territoir van
Mecklenburg-Schwerin. De weg kan echter
niet meer als verbindingsweg worden ge
bruikt, want slechts enkele kilometers ten
oosten van Lübeck versperren rood-witte
grensbomen de doortocht. Grensbomen en....
een Brandenburger Poort. De Duitse douane
beambten hebben hier van hout het bekende
gebouw uit Berlijn nagebootst, kleiner maar
niettemin nauwkeurig. Zij hadden geen be
ter symbool kunnen kiezen om aan te dui
den, waar Oost Duitsland begint. Bij deze
Brandenburger Poort stonden we te kijken
naar het langzaam oplopende land daarach
ter, naar Oost Duitsland. Het was er rustig,
doch ook hier bedroog de schijn. Dat ervoe
ren we even later
Van gevangenis naar
concentratiekamp
Er kwam een Westduitse douanier op ons
toe: „We brengen straks twee mannen naar
de grens. Als U even wacht, kunt U mee
gaan".
De jongens, zo hoorden we, waren des mor
gens uit de gevangenis ontslagen en wilden
naar Leipzig. Ze hadden nog wat Westduitse
marken, maar moesten die bij de grens af
staan, omdat niemand Westduitse marken
naar Oost Duitsland mag meenemen zonder
speciale toestemming. De jongens vroegen, of
ze er nog wat bier voor mochten kopen. Dat
werd natuurlijk toegestaan en nu zaten ze in
de Bierstube aan de grens.
„Kan men dan zonder meer van West- naar
Oost Duitsland gaan?"
.Ja", antwoordde de douanier. Natuurlijk
brengen we de mensen op de hoogte, dat te
rugkeer dan uiterst moeilijk wordt, maar als
ze beslist willen, houden we ze niet tegen. Be
halve Westduitse marken mogen ze nog mee
nemen, wat ze bij zich hebben".
We keken zwijgend een tijdje in de richting
van Oost Duitsland. „Het is er rustig", von
den we. „Dat lijkt maar zo", antwoordde de
douanebeambte. „Reken maar. dat ze ons in
de gaten houden". Hij wees naar een hoge
uitkijktoren vlak bij de grens: „Daar staan
ze met verrekijkers de hele dag te loeren..."
„Todesstreife"
We stonden bij de eerste slagboom, onge
veer honderd meter verwijderd van de zone-
grens, waar, nog op Westduits grondgebied,
een tweede slagboom staat. Honderd meter,
die door Westduitsers niet worden betreden
anders dan om het land te bewerken. Ach
ter de tweede slagboom een sloot en daar
achter op Oostduits territoir de ..Todesstrei
fe", een strook grond van enkele meters
breed, die geëgd is, zodat iedere voetstap
op deze „Todesstreife" duidelijk zichtbaar
wordt. En achter deze „Todesstreife" en
evenwijdig er aan een pad, waarop de Oost
duitse Vopo's regelmatig patrouilleren. De
weg is er zelfs opgebroken, om eventuele
sporen in het zand te kunnen waarnemen
en aangezien de grens hier wordt gevormd
door een klein riviertje, is zelfs ook zand
gestrooid op het wegdek over de brug.
„Daar komen ze", zei de douanier even
later en inderdaad verlieten twee mannen
van naar schatting tussen de 25 en 30 jaar
de Wirtschaft en begaven zich naar het hou
ten kantoortje van de Westduitse douane.
Het duurde daar niet lang. De formalitei
ten waren spoedig afgewikkeld en de twee
mannen begaven zich met de douanebeambte
op weg. Naar de tweede slagboom.... Naar
het IJzeren Gordijn.
,,Hou je taai"
„Ongetwijfeld zien ze ons al komen en ne
men al maatregelen", merkte de Westduitse
beambte onderweg op. Zwijgend werden de
laatste tientallen meters afgelegd. De stilte
werd eigenlijk beklemmend. Vlak voor de
tweede slagboom zei een der mannen plotse
ling: „Ik ga niet mee; ga jij alleen maar".
De tweede keek zijn vriend aan: „Waarom
niet? Daar hebben we zo werk en er zal ook
wel wat te eten zijn". „Dat is mogelijk",
zei de eerste weer, „maar ik blijf toch maar
liever aan deze kant".
We waren de grens genaderd. De beide
mannen gaven elkaar de hand en mompel
den elkaar zo iets van „hou je taai" toe.
Toen bukte de ene zich, ging onder de slag
boom door, de Oostzone in. Hij passeerde
de brug en de „Todesstreife". Zijn voetstap
pen tekenden zich duidelijk op de geëgde
strook grond af. Even later had hij weer
asfalt onder de voeten en liep de langzaam
stijgende weg op
Misschien was hij honderd meter gevorderd
naar het gebouw op een halve kilometer af
stand langs de weg, waarin kennelijk de
Vopo's zijn gehuisvest, toen plotseling enke
le van deze Vopo's uit het struikgewas te
voorschijn kwamen en zich tussen de man
en de grens posteerden. Een eventuele terug
tocht was al niet meer mogelijk! Er kwamen
nog meer Vopo's in camouflagepakken aan
hollen. Onder gewapende escorte werd de
man naar het Oostduitse douanegebouw ge
bracht. Alsof hij het niet alleen had kunnen
vinden.
Voor hoe lang
„Oost Duitsland heeft er een burger bij",
zei de man, die op het laatste moment had
afgezien van zijn tocht naar Oost Duitsland.
„Ja", zei de douanier, „voor hoe lang?"
„Hij zal de eerste niet zijn, die spoedig te
rugkomt. Dat hebben we al zo dikwijls be
leefd. Maar de terugtocht moet in het ge
heim gebeuren en daaraan zijn gevaren ver
bonden. Want de Vopo's brengen hem niet
naar de grens".
Dat is het verschil tussen de Oost- en de
Westzone. Hij zei het niet met zoveel woor
den, maar het was wel duidelijk: dat is het
verschil tussen de vrijheid van het Westen
en het concentratiekamp van het Oosten
lei aanwijzingen uitkraaiden. Ve
len moesten uitstappen; anderen
mochten blijven zitten. Reizigers
met bepaalde paspoorten werden
naar onderscheidene loketten ge
dirigeerd. Westduitsers werden op
een andere wijze gecontroleerd
dan Oostduitsers. Buitenlanders,
die alleen maar gebruik maken
van de vrije doortocht tussen
West-Duitsland en West-Berlijn
kregen tegen inlevering van tien
harde Westduitse marken (die
thans 50 Oostduitse marken waard
zijn) een vodje papier ter invul
ling: naam, adres, woonplaats,
beroep, paspoortnummer. Even la
ter werden de papiertjes weer op
gehaald. Vijftig Oostduitse mar
ken is de tol om per trein gebruik
te mogen maken van de 130 km
lange route door Oost-Duitsland,
waarvoor bovendien al op het
kaartje wordt betaald.
De controle geschiedde inten
sief.De treinen stoppen in Marien
born langer dan aan welk an
der grensstation in West-Europa
dan ook. Oost-Duitsland (lees
Rusland) heeft de klok terugge
zet. Men is immers niet gebrand
op toeristen. Opeters van toch al
schaarse rantsoenen en boven
dien: goede herinneringen nemen
ze toch niet mee....
Eindelijk zette de trein zich
weer in beweging. De restauratie
wagen was gesloten. Een doods
landschap trok langs de vensters
voorbij. Leeft Oost-Duitsland wel?
Leeft men in de Deutsche Demo
kratische Republik? In ieder ge
val: het is er noch Duits, noch
democratisch!
Maagdenburg met zijn dubbele
domtorens kwam in zicht. Een
kort oponthoud. De weg, die van
af het perron te zien is, was op
merkelijk rustig. Is dit het hart
van het oude Maagdenburg, dat
in de negende eeuw al een druk
handelscentrum was? De auto's
die er rijden, waren van een
verouderd type.
Een vrouw stapte uit de trein
en begaf zich naar de uitgang. Zc
droeg een plastic emmer, die vol
met huishoudelijke voorwerpen
was. kennelijk gekocht in het
Westen. De Vopo's, die ook hier
in groten getale liepen, lieten haar
gaan. Waarom ook zouden ze de
vrouw verhinderen deze goederen,
die in Maagdenburg niet of veel
duurder en dan nog slechter zijn
te krijgen, mee naar huis te ne-
De trein zette zich weer in be
weging. Verder door Oost-Duits
land. Drie uur, nadat het prikkel
draad bij Marienborn was gepas
seerd. werden de bossen van Grü-
newald bereikt. Drie uur voor 130
km. En Grünewald is West-Ber
lijn...
Weer een lach
De beklemming week. Er werd
weer gelachen. Hier was het vrije
eiland West-Berlijn. Praktisch ie
dereen maakte zich gereed de
trein te verlaten en toen deze de
grote overkapping van Berlin-Zoo
binnenreed, keek iedereen uit de
raampjes. Men hunkerde weer
naar bedrijvigheid en naar men
sen, die niet met sombere gezich
ten rondlopen. En 't viel op: een
heel station vol burgers.
Eén perron telt Berlin-Zoo. Eén
perron voor het gehele internati
onale treinverkeer met West-Ber
lijn. Maar de reis vond er een
einde. Geen militairen, die de
reizigers met langdurige contro
les ophielden. Geen luidsprekers,
zoals in Marienborn, die een wel
kom toeriepen. Dat is hier over
bodig. De hele atmosfeer is an
ders. Men voelt, dat men welkom
is. Men was weer op een stukje
grond, waar westerse vrijheid
wordt gevonden...!
Op het kaartje van
Hans Hossfeld staat:
„Drukkerij op het IJzeren
Gordijn". En Hans Hoss
feld zegt daarmee niets
te veel.
Vroeger bezat hij een
bloeiend bcdr^f in Vacha,
een stad aan de hoofdweg
tussen Bad Hersteld en
Eisenach aan de rivier
de Werra. Daar had hij
behalve zijn woonhuis,
ook een drukkerij en een
boekhandel in één groot
pand in de voornaamste
winkelstraat. Dat pand
werd echter te klein. Hij
moest er een krant voor
Thüringen drukken en
had daarvoor ruimte no
dig. Dus besloot Hossfeld
zijn pand in Vacha uitslui
tend voor zijn boekhandel
in te richten en een druk
kerij met woonhuis te la
ten bouwen direct aan de
andere zijde van de brug
over de VVerra.
Aldus geschiedde. Het
is in feite de ondergang
zijn drukke
gelote
Hossfeld de than,
verwaarloosde bru
ij of de hem
g, zie, Hans
tfgesloten en
van zijn bedrijf geworden,
al heeft Hans Hossfeld er
geen moment spijt van
gehad
De grens tussen West- en
Oost-Duitsland kwam in de
buurt van Vacha te liggen.
Vacha zelf werd Oostduits
territoir. De Werra werd
grensrivier, doch juist bij de
brug volgde de grens niet
meer de rivierloop, doch
boog af en werd.... dwars
door het huis van Hans Hoss
feld gelegd. Zijn drukkerij
bleef West-Duitsland, even
als de gang van zijn woning
en een enkele kamer. Ande
re kamers, die eveneens op
de gang uitkwamen, bleken
in Oost-Duitsland te komen
liggen. In het begin gaf dat
geen moeilijkheden, doch
toen de zogenaamde Deut
sche Demokratische Republik
werd „uitgeroepen" en prik
keldraad de wrede grenslijn
moest markeren, werd het
huis van Hans Hossfeld niet
ongemoeid gelaten.
Communistische metse
laars kwamen de woning van
Hans Hossfeld binnen en
metselden de deuren dicht
van iedere kamer, die op
Oostduits grondgebied lag.
Oostduitse communisten
knechten joegen Hossfeld en
zijn gezin de drukkerij in.
Zijn woonkamer kon hij en
kele uren later niet meer
betreden: dichtgemetseld.
Hij kon nog juist vanuit zijn
drukkerij in de gang en in
een enkele kamer komen.
Recht tegenover de brug, die van het stadje Vacha over de Werra is aangelegd, liggen de drukkerij en
Ide woning van Hans Hossfeld. ,J)rukkery op het IJzeren Gordijn" zoals terecht op het kaartje van Hossfeld
slaat, want de grens loopt dwars door hel uoonhuis, het rechter gedeelte van het pand. Achter de
drukkerij is tegen de heuvelhelling duidelijk de zogenaamde Todesstreifete zien, een strook grond
die de grens tussen West en Oost aanduidt (met wit lijntje aangegeven op deze foto).
Een woning werd in tweeën gespleten
WOONT OP HET IJZEREN GORDIJN
Gelukkig bleek zijn trap
naar boven nog juist West-
Duitsland te zijn. Dus kon
hij de kamers op de eerste
verdieping, voor zover deze
aan de Westduitse kant la
gen, nog bereiken. Maar ook
daar werden de toegangen
tot de „Oostduitse kamers"
afgesloten.
Grauwe muren
Het IJzeren Gordijn in de
woning van Hans Hossfeld
bestaat uit slecht afgewerkte,
grauwe muren, waar eens
goed geschilderde deuren wa
ren. Maar Hossfeld is, on
danks alles blij, dat hij aan
de Westduitse kant van die
grauwe muren leven kan.
Nadien is hij nooit meer
in zijn „Oostduitse kamers"
geweest en nog minder kon
hij naar zijn boekhandel in
Vacha, want de brug waar
over eens een druk verkeer
was, werd meedogenloos ge
sloten. Hij weet zelfs niet,
wat van zijn boekhandel is
geworden, of die er nog is
en wie thans in zijn pand in
Vacha huist.
Hans Hossfeld was niet
langer meer inwoner van
Vacha, maar werd burger
van Philippsthal, een dorp op
verscheidene kilometers af
stand. Van zijn drukkerij
komt dan ook weinig meer
terecht. Niemand uit Vacha
kan er komen. De krant
wordt elders in Thüringen
gedrukt en op klanten uit het
op een te grote afstand lig
gende Philippsthal hoeft hij
niet te rekenen. Trouwens,
personeel kan hij ook niet
krijgen, zover van de be
woonde wereld....
En ondanks al deze moei
lijkheden is Hans Hossfeld
blij zijn drukkerij aan de
andere zijde van de Werra
te hebben gebouwd. Hij
heeft er het IJzeren Gordijn
mee in zijn woning gehaald,
maar anders had hij ook
thans in het grote concentra
tiekamp Oost-Duitsland ge
woond.
Geen gas
Alleen met slecht gemet
selde muren in de woning
van Hossfeld hebben de com
munisten geen genoegen ge
nomen. Zij sneden ook de i
elektriciteits- en gastoevoer
af. Hossfeld moest zich
maar zien te redden. De
Westduitse regering kwam
helpen. Zij stelde direct een I
aggregaat ter beschikking en
prompt werd begonnen met I
de aanleg van vele kilome-
ters lange leidingen naar dit
ene gebouw, eenzaam op het I
IJzeren Gordijn, een heel
eind van Philippsthal. Na
tuurlijk was dit onrendabel, I
maar Hossfeld, die geen en-
kele vergoeding van Oost
duitse zijde ontving, behoeft I
dit onrendabele deel niet te
betalen. De aanleg heeft de
Westduitse regering bekos- I
tigd.
Zo leven Hossfeld en zijn
gezin in vrijheid. Op het IJze
ren Gordijn. In zijn woning
de grauwe muren en wan-
neer hij door de ramen van
zijn drukkerij kijkt, ziet hij I
rood-witte slagbomen, prik- I
keidraad en aan de andere
kant van de Werra de huizen I
van Vacha, zijn geboorte
dorp, waar hij is opgegroeid I
en zijn zaak heeft gesticht, I
maar dat voor hem vanuit
zijn in tweeën gedeelde wo- I
ning thans onbereikbaar ge-
j bied is geworden.
