OPMARS AUTOMATEN
AIX - waterovervloed
in dorstige Provence
thans ook in bedrijven
Muziekfestival in oude
cultuurrijke streek
Prof. Gelissen
eresenator
6
DINSDAG 25 JUU 1961
Spartanen hadden al wijn-automaten.
Automatische verkoop - een gene
ratie geleden hoorde men er nau
welijks van. Automaten zouden
op 't ogenblik echter niet meer uit
ons leven weg te denken zijn. Veler
lei zaken worden thans via deze
apparaten geleverdsigaretten,
fruit, bloemen, limonade, bouil
lon, koffie, chocolade, snoepgoed,
koude dranken in bekers en fles
sen. Om dan nog maar niet van de
zuiver diensten verlenende machi
nes te spreken, zoals telefoons,
„shoe shine boys", geldwisselaars,
juke boxes, en niet te vergeten,
de oude, trouwe gasmuntmeters.
(Van onze speciale verslaggever)
EEN NIEUWE, wel zeer ingenieuze telefoonautomaat is onlangs in
het Centraal Station te Utrecht geïnstalleerd. Was het tot nog toe
zo dat men voor het voeren van een interlokaal gesprek in een pu
blieke telefooncel de hulp van de naar vallende dubbeltjes en kwart
jes luisterende „juffrouw van de centrale" nodig had, op 't ogenblik
komt deze er helemaal niet meer aan te pas. Men gooit, hetzij dubbel
tjes of kwartjes, in daarvoor bestemde gleuven, waarbij een schijf
registreert voor hoeveel geld men kan vertelefoneren. Zodra men ver
binding heeft, begint de schijf te draaien, daarbij nauwkeurig aan
gevend hoeveel munttijd-eenheden er nog over zijn. Is het gesprek
eerder klaar dan men denkt, dan valt het niet gebruikte geld in een
bakje terug, zodra de haak wordt opgehangen. Heeft men meer tijd
nodig dan aanvankelijk verondersteld werd, dan suppleert men mun
ten bij, al of niet „op bevel" van een op een bandje opgenomen stem.
Grote vlucht
Waaraan is de grote vlucht van
automaten te danken? Er zijn twee
hoofdredenen. In de eerste plaats
is het via automaten mogelijk ook
na sluitingstijd te verkopen. In de
tweede plaats werken de apparaten
in belangrijke mate arbeidsbespa-
Het laatste sloeg aanvankelijk voor
al in de Verenigde Staten in, toen daar
reeds vóór de Tweede Wereldoorlog
de „drukknop-eeuw" zijn intrede deed.
De grote opstoot kwam echter na 1945.
Niet alleen aan gene, maar ook aan
deze zijde van de Oceaan is men er
thans van overtuigd dat automaten
schaarse en dure hulpkrachten ten de
le kunnen vervangen.
Hoe groot de omzet via automaten
is geworden, blijkt wel uit de Ameri
kaanse cijfers van 1959 (Nederlandse
cijfers zijn niet beschikbaar). Een be
drag van niet minder dan negen mil
jard gulden werd mechanisch omge
zet. Veertien procent van de totale ver
koop van cigaretten geschiedde vla
automaten, die in de Verenigde Sta
ten overigens nooit buiten, doch bin
nen hangen.
In zijn bijzonder interessante boek
Cybernetica stelt prof. dr. S. T. Bok dat
het niet juist is te zeggen dat automa
ten de mens vervangen.
„De broodjesautomaat vervangt de
bakker niet. Hij verkoopt slechts brood
jes en dan nog wel slechts bepaalde
broodjes voor de bakker, en die bakker
zelf is er niet minder door geworden.
Integendeel, hij is er meer door gewor
den. Wel moet hij, om zijn broodjes te
verkopen, ze nog op gezette tijden net
jes in zijn „automaat" leggen en het
geldlaatje ervan legen, maar dat kost
hem minder tijd dan de verkoop „met
het praatje erbij" van vroeger en die
tijd kan hij best besteden. Voor zijn
zaak, voor zijn vrienden en voor zijn
gezin is hij meer geworden. En er ls
geen sprake van dat hij als mens door
zijn broodjesautomaat zou zijn vervan
gen. Die broodjesautomaat heeft hem
slechts een bepaald werkje uit handen
genomen, dat hij vroeger tussen zijn
andere werk door zelf deed, en dat hij
blij is kwijt te zijn."
Professor Bok betoogt dat het eigen
lijk onzin is te spreken over verdere
automatisering, automation, of wat
voor termen men nog meer gebruikt.
De uitdrukking „voortgezette mechani
satie" is volgens hem de juiste. Deze
woorden namelijk geven aan dat geen
nieuw beginsel voor de ontwikkeling
van de machines en hun hulpappara
ten in de naaste toekomst is te voorzien,
maar dat 'n rechtlijnige voortgang moet
worden verwacht volgens de beginse
len en de richtlijnen, die al sinds lang
de ontwikkeling van de machines ba-
heersen.
„De mens schept deze toestellen
slechts om gedeelten van zijn eigen
werktaken over te nemen, op een ma
nier, die de mens eerst nauwkeu
rig heeft voorgeschreven. Het initia
tief blijft bU de mens, maar is du»
ook beperkt tot wat de mens zich kan
voorstellen. De automaat is van el)
initiatie/ verstoken, de automaat in
iroduceert nooit 'n nieuw plan. Moeh
iemand het gevoel krijgen dat hij d-
slaaf van zijn machine is gewordei
dan ligt dat aan de beperktheid va
zijn gezichtskring. Voor de menshei
als geheel is zulk een vrees van all
grond ontbloot."
Tot zover de zienswijze van profes
sor Bok. Wie in dit licht de toekoms
beziet, merkt dat deze niet zo som
bcr is als hier en daar wordt gezegc
De automaat zal steeds meer verve
lende karweitjes uit handen van d
mens nemen, hem meer vrije tijd ge
ven, de verkoopmogelijkheden vergrn
Tot voor kort was het een vreemd<
gedachte automaten voor het verkrü
gen van sigaretten, koeken, limonade
warme hapjes en wat dies meer z't
fe bedrijven neer te zetten. Op 't ogen
blik echter verschijnen ze steeds veel-
vuldiger in fabrieken, werkplaatsen en
kantoren.
Na de oorlog hebben ontelbare be
drijven tienduizenden, ja, vaak hon
derdduizenden gulden uitgegven voor
de bouw en inrichting van kantines.
De welvaart, die meer geld te verte
ren geeft, zomede het steeds groter wor
dende euvel van personeelswerving lij
ken de tendens in de richting van de
automaat te dringen.
Een ander aspect is dat wat men In
bedrijven een zwevende pauze noemt.
Het is voor een arbeider niet altijd
noodzakelijk gedurende de hele werk
tijd steeds bij de veelal zelfsturende
machines te blijven. Hij kan best een
paar minuten of langer gemist worden.
Zo zien we dat in sommige Neder
landse textielfabrieken zo geheten rook-
cabines worden gebouwd, die aan de
hal grenzen. Achter een glazen wand
kan de werknemer zijn machine in het
oog houden, terwijl hij rustig een siga
retje rookt. Een automaat in zo'n cabihe
kan hem direct aan van alles helpen:
In het buitenland zijn enkele grote
bedrijven in dit opzicht heel ver ge
gaan. Volkswagen b.v. heeft door het
hele bedrijf heen automaten-kiosken
neergezet, en wel zo dat niemand van
de 45.000 werknemers meer dan hon
derd meter behoeft te lopen om zo'n
„winkel" te bereiken. Behalve ciga
retten, dranken en versnaperingen kan
men er ook broodjes, worstjes en vis-
conserven trekken.
In Nederland is het (nog?) niet mo
gelijk sigaretten via in fabrieken of
kantoren geplaatste automaten te krij
gen. Een bedrijfskantine kan wel een
tabaksvergunning worden verleend,
doch alleen ten behoeve van recht
streekse. zgn. uit-de-hand-verkoop. De
vrees dat de tabakswinkelier door de
installatie van automaten benadeeld
wordt, moet als de oorzaak van dit ver
bod worden gezien.
Er zijn in ons land nog andere beper
kende bepalingen ten aanzien van de
verkoop van sigaretten via automaten.
In gemeenten als Heemstede en Alk
maar b.v. is deze vorm van nering doen
nog steeds niet toegestaah. En in Am
sterdam geldt de wel zeer merkwaardi
ge unieke bepaling dat de sigaretten
automaten overdag naar binnen moeten
worden gehaald. Vandaar het gesleep,
dat als onderdeel van de folklore, 's och
tends en 's avonds in de hoofdstad is te
Automobilist
Ook voor de automobilist zou de
automaat van veel groter belang kun
nen zijn dan op 't ogenblik het geval
is. Nu er, veel meer dan vroeger, ook
's nachts gereden wordt, zou het aan
beveling verdienen
gelegenheid
te scheppen in de
nachtelijke uren
iets te kunnen eten
of drinken. Dit
noodt tot een rust
pauze en komt de
veiligheid van het
verkeer onmisken
baar ten goede. In
Duitsland zijn het
de benzinestations,
die met automaten
zijn uitgerust. In
Nederland levert
dit blijkbaar nog
zoveel bezwaren
langs de autowe
gen althans, nog
vrijwel nergens
'et.
Wie overigens
denkt dat automa
ten typische pro-
duktcn van onze
tijd zijn, vergist
zich. In werkelijk
heid bestaan zo al
heel lang. Meer
dan tweeduizend
jaar geleden ken-
TY7AT het eerst opvalt in Aix-en-Provence is de overvloed aan water
rr Op elk pleintje staat een fonteintje. En er zijn heel wat pleintjes en
heel wat fonteinen, grote en kleine. De hoofdboulevard, de brede Cours
Mirabeau, heeft er in zijn lengte van een halve kilometer zelfs drie en
op het hoofdplein, de Place de la Rotonde, spuit een kanjer, een heel
beroemde, maar die eigenlijk lang niet zo mooi is als een beeldig kleintje,
met dolfijnen versierd op de Place des Dauphins.
Al deze waterovervloed ligt midden
in een landstreek, droog en dor, met har
de, barse rotsen, waarop een brandende
zon alles nog meer schijnt uit te drogen.
Maar zoals alle wegen naar Rome leiden,
leiden hier alle waterwegen naarAix. dat
in een kom geborgen ligt.
Thijm en lavendel
Dit landschap heeft een wonderlijke
aantrekkingskracht. Het geurt naar
thijm en lavendel, naar de donkere cy-
pressen. Op de rode, korrelige aarde
zijn bebouwde plekken, een boerderij,
soms nieuw, maar meestal heel oud, op
genomen in de zacht rose en gele kleur
van de omgeving. Kleine akkers met
wijnstokken, olijven of vijgen, ook met
lavendel of wat groenten geven lang
gerekte repen groen. En boven op eer
schrale heuveltop staat een kasteel als
bekroning van een tros huizen, die te
gen de helling aan ligt.
Een heerlijk land, de Provence. Een
oud, heel oud land. Een land doordrongen
van de Romeinse beschaving, waarvan
men overal de resten vindt. Hier staat
een stuk van een Romeinse tempel of
triomfboog, daar een Romeins aquaduct,
hier een Galloromaans kerkje, daar
brok muur of een mozaïek uit de eerste
eeuwen na Christus. Men komt figuren
tegen, die weggelopen schijnen uit Ro
meinse portretten: een prachtig, streng
matroneprofiel, de ronde, dikke kop
Koningsstad
En Aix ligt temidden van dit land, als
een symbool van deze oude historie.
Ontstaan uit een Gallische nederzetting,
Een ladder in ww kous? Geen
nood. 's Avonds brengt de kou-
senawtomaait wiitkomst.
dc men ze al ln Griekenland! In
het jaar 230 vóór Christus bestond
er een apparaat, dat, na het over
halen van een hendel, pnlmsteen-
kogeltjes afgaf, welke gebrnlkt wer
den bij het schoon maken van de
handen.
Ook in de daarop volgende eeuwen
is er van automaten sprake. Heronos
van Alexandrië construeerde omstreeks
een eeuw voor de geboorte van Chris
tus toestelletjes, die, na het inwerpen
van een munt, wijwater verstrekten.
In Sparta was er in diezelfde tijd
cok een wijnautomaat in gebruik.
De praktische waarde van deze ap
paraten was gering, hoewel men zich
verbaast over de wijze, waarop knap
pe constructeurs er toen reeds op be
dacht waren machines te hulp te roepen
om menselijke arbeid te verlichten. Zo
heeft Heronos ook installaties gemaakt,
met behulp waarvan tempeldeuren zicb
automatisah openden en sloten.
Pas in de zeventiende eeuw treedit
de automaat opnieuw op de voorgrond.
VOORDELEN
Arbeidsbesparing
en verkoop na
sluitingstijd
Twee eeuwen lang zijn dan velerlei
uitvinders en constructeurs in de weer,
dankbaar gebruik makend van de mo
gelijkheden van de inmiddels ontwik
kelde kleine uurwerken.
Speelkamer-fase
Beroemd is o.a. geworden de man
dolinespeelster van Vaucanson, die de
snaren betokkelde, zong, en met de
voet op de maat van de muziek mee-
tikte. Verder zijn er dan nog allerlei
zingende en fluitende vogels gemaakt,
lopend, snaterend en etende eenden,
dansende figuurtjes, kraaiende hanen
en robots, die op de trompet bliezen,
of een roffel op de trom sloegen.
Het geloof aan automaten werd ern
stig geschokt door de schakende robot
Turk van Von Kempelen. Vele jaren
achtereen was het apparaat een we
reldsensatie, tot op zekere dag aan
het licht kwam dat alles op bedrog
berustte. Het mechanisme, waarvan
niemand winnen kon, bestond uit een
„ingebouwde" lilliputter, die uitstekend
schaak kon spelen. Via een spiegel
Er zullen niet veel mannen zijn,
die, na sluiting van de winkels,
plotseling een overhemd nodig
hebben. Maar indien u er één
van mocht zijn, in Berlijn-
Charlottenburg weet men u te
helpen.
hield deze het bord in de gaten, en
vanuit het binnenwerk regelde hij de
zetten van de houten Turk.
Tegen het einde van de negentiende
eeuw begon de automaat eindelijk de
speelkamer-fase te verlaten. Al in 1890
schreef een medewerker van het maand
blad De Natuur:
„Wie tegenwoordig zijn gewicht ken
nen, zijn portret gemaakt, zijn toe
komst voorspeld wil zien, een reispo-
lis van een levensverzekering, een
spaarbankbriefje, een courant, een pak
je bonbons of chocolade, ja zelfs een
straaltje reukwater op zijn zakdoek
wenscht, behoeft niet meer dan een
stuiver op zak te hebben. Door dit i
(eldstuk in een der vele automaten te
steken, die op verschillende plaatsen
djn neergezet, kan men een dezer goe
ie zaken op gemakkelijke wijze deel-
chtig worden. Er is nu ook een toe-
•tel uitgedacht, waarmee men voor de-
elfde geringe som een half uur lang
'ektrische verlichting kan bekomen"
De automaat was definitief ingebur- 1
erd en kwam op steeds meer terrei-
en in gebruik. Zo herleefde omstreeks
392 de wijn-automaat der Spartanen
Waren deze automaten wel in
ikere mate nuttig, pas in de laatste
'ecennia en voor wat ons land be
reft, pas in de laatste paar jaar, be-
ïonnen zij werkelijke economische
betekenis te krijgen. Op grote schaal
oorden thans goederen verkocht,
•onder dat dit arbeidskracht vergt,
zonder dat men zich er ook om be
hoeft te bekommeren.
De senaat van de economische hoge
school in Mannheim heeft besloten, prof
dr. ir. H. Gelissen te Maastricht te be
noemen tot eresenator. De officiële
plechtigheid zal worden gehouden op
woensdag 6 december ter gelegenheid
van de feestelijke rectoraatsoverdrach'
aan deze hogeschool.
Prof. Gelissen is reeds eresenator var>
de universiteit in Keulen, eredoctor var
de technische hogeschool in Aken er
eredoctor van de katholieke universitel*
in Leuven.
Ned. Danstheater
vraagt subsidie
Het Ned. Danstheater wil naast het
eventueel nieuw te vormen Nationale
Ballet blijven voortbestaan om met een
klein gezelschap een Nederlands reper
toire op te bouwen.
Het bestuur van de Stichting Ned
Danstheater heeft zich daarom in een
adres tot de Amsterdamse gemeenteraad
gericht met het verzoek de stichting voor
het komende seizoen een subsidie van
f 67.000 te verstrekken voor het geval de
raad op 26 juli tot liquidatie van het
Amsterdams Ballet zou besluiten.
Het bestuur van de stichting is in dat
geval van plan de werkzaamheden van
het Danstheater na 1 september voort te
zetten
veroverd door de Romeinen, die het de
i gaven naar de geneeskrachtige
bronnen, „Aquae Sextiae", d.w.z. de wa
teren van Caius Sextius, proconsul. Nu
nog worden deze bronnen gebruikt en
de maatschappij, die de „Thermen" ex
ploiteert, zou men wel met de Scheve-
ningse E.M.S. kunnen vergelijken. Zo
is Aix een heel oude stad, in welker
vlakte Marius de Kimbren en Teuto-
nen, die naar Rome optrokken, tegen
hield. Het
bomen die ln de avondwind soms licht
ruisen, en een enkele keer wordt een
krekeltje wakker van zoveel muziek en
tsjirpt slaperig mee.
Diit alles heeft een charme, waaraan
niemand zich onttrekken kan.
vergeet er bijna al het boeristóeke ge
doe onder. Want dit Muziekfestival
heeft een duidelijk toeristisch doeL
Leest men in het bijzonder het luxueus
uitgevoerde programmaboek, dat
alle voorstellingen geldt (losse pro
gramma's zijn er niet) de namen va
„Amis du Festival", treft men erin
grote bedrijven en fabrieken van
rond Aix, alsoök van de grote Franse
maatschappijen aan. En zij besteden hun
geld heus niet alleen voor culturele s
ken! Stichter en organisator ven 1
Festival is de Société du Casino Muni-
oipal d'Aix-Thermal, de maatschappij
dus, die de bronnen exploiteert,
„Kurhaus" dus. Men merkt het aai
bezoekers van de voorstellingen, voor
namelijk grote groepen Amerikanen
Engelsen, men merkt het aan de stad,
die zich helemaal op het Festival
stelt, in positieve, maar helaas ook in I
tieve zin. Er zdjn winkels, restau-
alles doen om de vreemde-
De Provence vertoeristiekt meer
en meer. Oude kastelen worden op
geknapt en gemoderniseerd tot
hotel, waarvoor natuurlijk het
oude woord hostellerie gebruikt
wordt. Deze soort hostelleries
oefenen een grote aantrekkings
kracht uit vooral op de Ameri
kanen en Engelsen. De prijzen zijn
er dan ook op berekend! Maar
men zit er inderdaad rustig en
exclusief.
later de koningen van de Provence ge
weestde goede Roi René d'Anjou,
schilder, dichter, musicus, die zich aan
zijn hof met kunstenaars omringde, gro
te toernooien hield en in Aix stierf.
Stad met een deftig verleden uit de tijd
van de Franse koningen een deftige
provinciestad, aadtsbisschoppelijke resi
dentie, de stad, waar de dichter Mal-
herbe gewoond heeft, de filosoof Vauve-
nargues geboren werd, wiens kasteel
even buiten Aix op een van de hellin-
gen van de Mont St. Victorie door Pi
casso gekocht is, en vooral niet te
vergeten de stad van Mirabeau, die
als afgevaardigde van de 3e stand van
Aix in de Staten Generaal gekozen werd.
Mirabeau de man van de Franse Revo-
En in de 19e eeuw maakt Paul Cé-
zanne, de grote schilder, Aix beroemd.
Hij kon niet buiten de Provence leven
en de weg naar zijn atelier in Le Tho-
lonet heet nu de Route de Cézanne, druk
bezocht!
„Den Haag"
In Aix staan daar nog de grote pa
triciërswoningen de „hotels", de hótel
de Maynier d'Oppède, de hótel de Cha-
teaurenard en hoe de oude geslachtei)
van Aix verder heten. Ze hebben alle
nog de fraaie decoratie aan de gevel of
binnen een sierlijk trappenhuis. Maar nu
zijn ze „gedemocratiseerd" in musea,
scholen, kantoren. Ze geven aan het hui
dige Aix een sfeer van deftigheid, van
aanzien, die soms aan Den Haag doet
denken. Trouwens de Cours Mirabeau
met zijn terrasjes, zijn slenterende, fla
nerende wandelaars, die elkaar begroe
ten, bekijken, beroddelen, doet ook iet
wat aan de residentie denken! Maar de
kleine, kronkelige straatjes achter de
Cours Mirabeau, of liever tussen de
grote boulevards, die de oude stad om-
rineen. kunnen alleen maar in het Zui
delijke Frankrijk thuis horen. Daar
krioelt het van de winkeltjes, de mark
ten, de mensen, de auto's, de honden en
de katten, daar stijgen de meest wonder
bare geuren op!
Het verkeer zelfs in Amsterdam is
kinderspel vergeleken bij .wat in deze
meestal twee meter brede steegjes,
waarin een modern-brede auto niet in
één keer de bocht kan nemen, elkaar
moet passeren. Maar het gaat zonder
schelden, zonder opvallende ongelukken,
en de vreemdeling wordt goedmoedig ge
holpen. Aan verbreden, aan neerhalen
van oude stadsgedeelten denkt men niet.
Men woont daar nog steeds in hygiëni
sche omstandigheden, die een Hollan
der de haren te berge doen rijzen! Dat
zijn nog „middeleeuwse toestanden
Toch worden er nieuwe woningen ge
bouwd, buiten de oude stad. daar zijn
de grote flatgebouwen, die overal in
Frankrijk oprijzen als onderdeel va.n
het grote womngproject. Frankrijk
heeft een achterstand in de woning
bouw waarbij ons land een paradijs
lijkt! Gelukkig dan, dat de zon zoveel
vergoedt! Men leeft iimmers veel meer
op straat dan wij in ons giure land ooit
kunnen doen.
Open lucht
li-rag te helpen, er zijn er ook, die al
leen er op uit zijn om geld uit de zak
ken van de bezoekers te kloppen. Maar
heeft men eenmaal hier zijn weg gevon
den, dan voelt men zich hier heerlijk
op zijn gemak!
Toerisme
Het is overigens opmerkelijk, hoe d«
Fransen beziig zijn de Provence vooi
toerisme open te leggen. Grote toe
gangswegen -naar de Cóte d'Azur, die
geen reclame meer nodiig heeft, leiden
dwars door de Provence, de binnenwe
gen worden verbreed. Overal vindt
men nu „auberges" en „hostelleries",
van de eenvoudigste tot de weelderigste
en duurste, en overal wordt via recla
meborden langs de weg de aandacht ge
vestigd op de oude Provengaalse stad
jes. Ruïnes van kastelen worden her
schapen tot hotels, zoals het middel
eeuwse Chateau de Meyrargues, dat
prachtig uitzicht biedt over het dal
de rivier de Durance en dat een v
maande keuken bezi-t. (De Fransen
zijn echte lekkerbekken!) Land
bungalows te bouwen, wordt te koop
aangeboden en heel wat van dergelijke
villa's staan er al. Op het ogenblik zijn
het de Fransen zelf, die de Provence
als vakantiegangers bevolken.
De vreemdeling zit nog aan
Rivièra. die nu wel overvol is. f
lopen. En dan zal hij ook wel het
achterland van de Rivièra, de Pro
vence met zijn lage Alpengebergte,
zijn puntige rotsgevaarten, zijn geu
rende valleien gaan ontdekken.
Moge de Provence dan zijn eigen
Provengaalse karakter behouden!
Dra. H. E. Kokee - van den Berge,
In deze oude. cultuurrijke omgeving
wordt leder jaar ln de maand juli het
„Festival de Musique" gehouden, waar
over wij u zullen berichten. Natuurlijk
ln de open lucht. Op de binnenhof van
het Aartsbisschoppelijk Paleis worden
de opera's opgevoerd, op de „cour" van
het Hótel Maynier d'Oppède (nu een
deel van de Universiteit van Aix), ot
op de cour van het Cloïtre Saint Louis'
een technische school) worden de|
orkestconcerten en recitals gegeven.
Men zit er naast een stille vijver, waarin
nu en dan een vis traag zich be
weegt, men zit er onder de plataan-1
De fontein met de vier dolfijnen
■ijst slank omhoog op het pleintje
ussen de stille deftige patriciërs
woningen in het Quartier Maza-
indat in 1646 bijgebouwd werd.
Ven bronzen Sint Michiel stond
lorspronkelijk er boven op, maar
deze werd vervangen door een
itijnappelDe vier sierlijke dol
fijnen spuiten het water nog steed»
uit!
