Mohammed Rcza Pahlevi
Modern vorst
Machtige landeigenaren
dwarsbomen de Sjah
oude rijk der Perzen
GESCHIEDENIS IN
SPIJKERSCHRIFT
Perzië of
Ir
•an?
Mohammed Reza Pahlevi,
Sjah-in - Sjah van Perzië
of zo ge wilt van Iran
zal woensdag de twintigste
voet aan wal zetten in
Amsterdam. Het is lang
geleden dat een Perzische
Sjah in ons land op staatsie-
bezoek kwam, ruim een
halve eeuw. Het was toen
de regerende vorst uit het
huis der Kadjars, wiens
bezoek slechts door een
pijnlijk incident bekend
bleef: wachtend in een
open rijtuig, voor een Am
sterdamse diamantslijperij,
kreeg de Sjah van een
bovenhuisbewoonster een
pan water over zich uit
gegoten. Maar de tijden
zijn veranderd, èn in Am
sterdam èn in Teheran,
waar het geslacht der
Kadjars door de vader van
Sjah Mohammed Reza, de
Perzische „Attaturk", Reza
Khan Pahlevi, oud-officier
van de Perzische Kozakken-
brigade, van de beroemde
Pauwentroon werd gesto
ten. Dit speelde zich af in
het jaar 1925 en zo ver
tegenwoordigt de 39-jarige
Sjah Mohammed Reza Pah
levi, de sympathieke, door
zijn fors, donker uiterlijk
wat somber lijkende vorst,
een dynastie, jonger dan
hijzelf. Van zijn autocrati
sche voorgangers nam zijn
vader de titel over: Sjah-in
Sjah der Koningen Ko
ning. Er zijn veel histori
sche redenen om Perzië
een koninkrijk te noemen,
doch de verheven titel van
zijn vorst is die van een
keizer. En als zodanig
zal Sjah Mohammed Reza
Pahlevi dan ook in ons
land worden ontvangen.
Wanneer de al grijzende Sjah zich voordoet als een somber, of mis
schien beter: als een ernstig man, dan zijn daarvoor redenen te
over. Hij heeft die als keizer van een nog achtergebleven land met als
binnenlandse vijanden machtige landeigenaren. Hij heeft die als
westers georiënteerd vorst van een land dat ligt geklemd tussen
Rusland en het steeds roder kleurende Irak. Tenslotte kent iedere
Westeuropeaan de persoonlijke moeilijkheden van de Perzische Sjah
beter dan die der meeste Europese vorsten. Reist Sjah Mohammed
Reza Pahlevi door Europa op zoek naar een echtgenote? Hij had in
Genève geen ontmoeting met de Italiaanse prinses wier naam in
dit verband nogal eens werd genoemd. Vooral de persoonlijke moei
lijkheden van deze Sjah, die de staatsbelangen hoger stelt dan zijn
privé-leven, maakten dat de heerser over twintig miljoen Perzen in
een land, waarin men het
onze vijftig keer zou kun
nen uitmeten, al voor zijn
bezoek een zeer gezien
man is.
A AN de voet van de machtige Mont
Damavand, van wiens top men
bij helder weer uitkijkt op de Kas
pische Zee, strekken zich aan de ene
zijde eindeloze, onvruchtbare vlakten
uit. waar de Perzische boer zich met
zijn primitieve hulpmiddelen een
karig bestaan tracht te verwerven.
Aan de andere zijde van de berg ech
ter ligt, vierduizend voet boven de
zeespiegel, Teheran, de Perzische
hoofdstad. Modern met haar Ameri
kaanse bouw, brede straten en dub
beldekbussen, indrukwekkend door
de pracht van het oude stadsdeel,
daterend van eeuwen her.
Teheran behoort niet tot de oudste
steden van het rijk. Toen in de der
tiende eeuw Mongoolse horten de groot
se woonplaats der Perzische monar
chen. Rey, plunderden
kreeg Teheran, een dorpje in
geving. zijn kans. De ene Sjah
na de andere liet zijn sporen
achter in de vorm van een
fraai, naar hem genoemd
bouwwerk. Zelden nam een
nieuwe Sjah zijn intrek in het
paleis van de vermoorde voor
ganger.
Nu is het niet zo. dat letter
lijk iedere Sjah op deze wijze
vroegtijdig de dood vond, maar
door de eeuwen heen is het
bezit van de pauwentroon
zo genoemd naar de pauwe
veren die zijn aangebracht in
de pompeuze kroon die op de
keizerlijke troon ligt, welk
ongemakkelijk gestoelte slechts
bij kroningen wordt gebruikt
een hachelijke zaak geweest.
En eigenlijk is het zo ge
bleven.
Sjah Reza Khan Pahlevi, de
Kozakkenofficier die de Kad
jars van de troon stootte, joeg
uiteraard de met die dynastie
bevriende Perzen tegen zich
in het harnas. De feodale
grootgrondbezitters vermoed
den terecht dat sjah Reza
Khan Pahlevi hun „belangen"
niet zou begrijpen en de haat
die zij tegen hem koesterden
heeft zijn zoon, de huidige
sjah, geërfd.
Bij de moeilijkheden die er zijn ge
weest, heeff het leger zich steeds
zij het wat aarzelend loyaal ge-
Sjah weinig voor zijn onderdanen heeft
kunnen doen. Hij heeft het gewoonte
recht afgeschaft, volgens hetwelk
feodale landeigenaren van de boeren
leveranties in natura en herediensten
konden eisen Toestanden dus. die ons
land in de middeleeuwen kende.
Maar Perzië is een onderontwikkeld
land en het duurt lang, voordat de
boer zijn rechten leert kennen en durft
gebruiken." Het besluit tot opheffing
van de horigheid werd aangeplakt bij
alle moskeeën, zodat ieder zijn recht
zou leren kennen en zou weten dat
hij bij overtreding de politie kan waar
schuwen.
Langzamerhand zal de grond rede
lijker worden verdeeld. Enorme kada
strale diensten zijn daarvoor in het le
ven geroepen, terwijl de Sjah er per
soonlijk op toeziet dat de nieuwe grond-
bezittertjes coöperaties vormen, om zo
veel mogelijk profijt van de verwor
ven grond te kunnen hebben.
die organisatie trekt een aantal gene
raals, met wier wensen Sjah Moham
med Reza Pahlevi terdege rekening
dient te houden. Perzië ligt in het
Midden-Oosten, het grenst aan Irak.
Kort geleden kwam daar koning Feisal
bij een staatsgreep om het leven.
De Sjah is een voorzichtig man. Toen
onlangs het hoofd van de belangrijke
planorganisatie, een zekere Ebtehaj.
een krachtig persoon, besloot voor eens
en altijd een eind te maken aan de
vreselijke bureaucratie der staatsorga
nen en een staf van bekwame jongeren
om zich verzamelde, werden hij en
zijn volgelingen door de Sjah ontsla
gen. Door Ebtehaj's plannen waren de
belangen der grootgrondbezitters in ge-
gekoi"i,-~
PRIMITIEF
Het zijn enkele voorbeelden van de
problemen waarvoor de Sjah zich ziet
geplaatst. Een machtig heerser over
een land, welks inwoners voor het
overgrote deel in armoede leven. Het
droge landklimaat heeft de bodem on
vruchtbaar gemaakt. Het grootste deel
van de bevolking leeft van de land
bouw, doch maar een tiende deel van
de bebouwbare oppervlakte is bewerkt
en dan nog uiterst primitief.
De Sjah, erfgenaam van een ver
mogen dat op de zevende plaats staat
in de wereld, is bereid, alles waartoe
hij in staat is te doen voor de op
bouw van zijn land. Hij mist echter de
kracht en de mogelijkheid om veel te
doen. Ten westen ligt Irak koning
Feisal werd vermoord.
Sjah Mohammed Reza Pahlevi heeft
soonlijke bezittingen werd uitgedeelo
onder de behoeftigen. Het voorbeeld
om een deel van de uitgestrekte gron
den af te staan, vindt echter weinig
navolging. Toch is het niet zo dat de
Een nieuwe bron is aangeboord.
Zestig meter hoog spuit de olie.
Achthonderd miljoen gulden ver
dient de Perzische staat jaarlijks
aan dit royaal in zijn bodem aan
wezige produkt.
Zes jaar geleden was de Perzische
olie dagelijks in het nieuws. Het
was in de tijd dat de nationalistische
premier Mossadek erin slaagde het
land tussen zijn vele huilbuien
door als een soort dictator te be
sturen. De oliewinning werd ge
nationaliseerd. De ziekelijke Mossa
dek had daarmee zijn hoogtepunt
bereikt. De Britten, die zich steeds
over de Perzische olie hadden ont
fermd, trokken zich geheel terug.
De inkomsten ondervonden daarvan
de gevolgen. Terwijl de Sjah in
Rome verbleef om het verloop der
gebeurtenissen af te wachten, zette
het Perzische volk Mossadek aar
de kant.
De eerder genoemde plan-organisatr
houdt zich met al deze zaken bezig
Een van haar belangrijkste taken is:
het verbeteren van de irrigatie. To'
dusver is namelijk slechts een derde
deel van de bebouwde grond geïrri
geerd. In een zeven-jarenplan word
dit probleem onder Amerikaanse lei
ding aangepakt. Een stuwdam in d-
rivier de Diz zal naar men verwach
wonderen verrichten, die Perzië zijt
'ruchtbaarheid van weleer zullen terug
Het zijn echter toekomstdromen. Not
strekt zich aan de voet van de Mom
Damavand de eindeloze droge vlakte
uit, aan de andere kant het oude en
Inheemse tegenstanders heeft
Mohammed Reza Pahlevi te over, bon
der uitzondering kunnen dezen rekenen
op begrip in het Kremlin 'en dat geldt
nu zelfs sterker dan het lange tijd
heeft gegolden. Perzië met zijn wes
ters georiënteerde Sjah ligt op de weg,
die leidt van Moskou naar Irak. Syrië.
Egypte en de andere landen van het
Midden-Ooste
Er is een tweede land, dat de com
munistische penetratie in het Midden-
Oosten bemoeilijkt: Turkije. Doch dit
is een N.A.V.O -land en men kan zich
voorstellen dat de leiders in het Krem
lin zich alleen om die reden al meer
tot Perzië richten. Talrijk zijn de ra
dio-uitzendingen uit de Sowjetunie, be
doeld voor het Perzische volk.
Die Russische propaganda
ten spijt heeft Perzië nu twee
maanden geleden een verdrag
voor economische en militaire
bijstand gesloten met de
Verenigde Staten. Een extra-
verdrag dat naar westelijke
mening nodig was door het
steeds in betekenis afnemen
van het Bagdad-pact. waarvan
Perzië lid is. Dat de Russische
propagandazender bij die ge
legenheid vuur spoog, behoeft
geen betoog.
be-
In ieder geval zal
het de positie van Sjah Mo
hammed Reza Pahlevi verster
ken „Het is uit voorzorg ge
sloten", gaf de Sjah als com
mentaar. „Wij zullen echter
geen toestemming geven voor
het vestigen van buitenlandse
bases of raketten op ons
grondgebied."
Bij de laatste verklaring
denkt men echter onmiddellijk
aan het feit dat de Perzische
regering enkele dagen voordat
het nieuwe verdrag werd ge
sloten. de Sowjetunie te ken
nen gaf, de artikelen vijf en
zes van het Russisch-Perzische
verdrag uit 1921 maar als ver
vallen te beschouwen. De
artikelen houden in dat de
Sowjetunie het recht heeft
laar Perzië te zenden als het
worden bedreigd door bases op
Perzisch grondgebied.
Zo heeft de Sjah l Moskou duidelijk
gèmaakt hoe hij over de zaken denkt
Een speciale missie, die sjah Moham
med Reza Phalevi in februari een
serie Russische voorstellen kwam
doen. ging onverrichterzake weer
huiswaarts.
troepen
de oogst wordt
binnengehaald
GROOT VOORGANGER
Het is moeilijk, de opvolger te zijn
var. een groot man. Jarenlang heeft
de Sjah dat moeten ondervinden. Zijn
vader was zo'n autocratische natuur
als de hervormer van zijn buurland
Turkije: Kemal Attaturk. Een der ge
vaarlijkste sergeants van' de Kozak-
kenbrigade, later een der meest op de
voorgrond tredende officieren, een
voortvarend minister van oorlog. In
1922: minister-president .van het kei-,
zerrijk Perzië.
In 1925 verjoeg dan - premier Reza-
Pahlevi, die zich al gauw de bijnaam
„De Grote" zou verwerven, Sjah Ah
med uit de dynastie der Kadjars. De
titel Sjah nam hij over, doch dat was
het enige wat de Pahleyi's van hun
voorgangers erfden. Onvervaard ging
Sjah Reza Pahev de Grote de wan
toestanden in het feodaal geregeerde
land te lijf. Vele hervormingen wer
den doorgevoerd, zij het minder ver
strekkend en minder duurzaam van
aard dan de door Attaturk in Turkije
aangebrachte veranderingen.
De in grote armoede levende
Perzen gingen voor deze vorst door
het vuur, al zou hy aan hun moei
lijkheden niet op stel en sprong
een eind kunnen maken. Trouwens
ook in het buitenland kwam men
lol de ontdekk-ne dat met deze
Sjah meer rekening diende te wor
den gehouden dan met zijn voor
gangers. Voor het eerst sinds ve
le jaren verschafte Perzië zich te
genover Eng.eland dat steeds
een vinger in de pap (olie) wenste
te houden een vrijwel onafhan-
keijke macht.
Dit stadium was echter nog niet zó
lang bereikt, toen de Tweede We
reldoorlog uitbrak. De Sjah wenste
neutraal te bijven, maar intussen
toonde hij duidelijke sympathie voor
Nazi-Duitsland. De twee landen die
Perzië n ioit uit het oog hadden verlo
ren. grepen hun kans: Britse en Rus
sische troepen trokken Perzië binnen.
Immers de mogelijkheid bestond dat
Perzië een basis zou worden voor de
Asmogendheden, waardoor de westelij
ke geallieerden van hun Russische
bondgenoot zouden worden afgesneden.
MOEILIJK BEGIN
Die Brits-Russische bezetting bete
kende het einde vyi Sjah Reza Pah
levi als regerend vorst. Hij werd ver
bannen naar Zuid-Afrika. waar hij en
kele jaren later zou overlijden. Onder
Brits-Russisch „regentschap" nam zijn
jonge zoon Mohammed Reza de macht
over. Een jonge man, in Europa op
gevoed en misschien daardoor - zeer
Europees gezind.
Ale begin is moeilijk, doch voor de
jonge Sjah schenen de problemen zich
beslist op te stapelen. De achting van
het volk ging in de eerste plaats uit
naar de verbannen Reza Pahlevi de
Grote, de machtige Welke macht be
zat de nieuwe Sjah? Was hij niet min
of meer de gevangene der overheer
sers? Daarbij kwamen voor de Sjah.
oudste in een gezin met negen kin
deren. de tegenwerking thuis. De oude
keizerin regeerde mee. zijn zuster,
prinses Asjraf zorgde voor de ene in
trige na de andere. Een van de ver
diensten van dé ziekelijke premier Mos
sadek zou later zijn, dat hij de moe
der en de drie zusters van de Sjah
over de grens liet zetten.
Sjah Mohammed Reza Pahlevi werd
in die dagen beschreven als een inne
mend, maar aarzelend man, die wei
nig trekken en zeker met de door
tastendheid van zijn vader vertoon
de. Hij miste, zo zei men, de moed
om de consequenties te aanvaarden
van de feiten die hij zag. De Sjah
bezit meer macht dah de meeste
Europese vorsten, maar hij
maakte er aanvankelijk weinig
gebruik van.
Inmiddels was Mohammed Re
za in het huwelijk getreden met
prinses Fawzia, zuster van de
Egyptische koning Faroek. Het
was min of meer een politiek
huwelijk, dat in 1949 werd ont
bonden. Als reden noemde men.
de Prinses had haar man een
dochtertje geschonken, er werd
echter geen zoon geboren. De
Perzische grondwet eist een
mannelijke troonopvolger.
Deze laatste eis heeft Sjah
Mohammed Reza Pahlevi tot
een der meest besproken vorsten
ter wereld gemaakt. Men meen
de te weten dat de Sjah zich
zou laten opvolgen door een
neefje, de zoon van zijn broer
Ali Reza. Ali Reza kwam echter bij een
vliegtuigongeluk om het leven en zijn
Franse echtgenote verliet, met de mo
gelijke troonopvolger-in-spe, het land
uit angst dat de kleine Ali Patrick haar
i zou worden afgenomen.
Toen zond echter, nu negen jaar ge
leden, de Sjah een van zijn zusters
naar Engeland om contact op te ne
men met de dochter van een stam
hoofd der Bakhtiari: de achttienjarige
Sorïya Esfansiari. De Sjah. zo wil het
.verhaal, kende haar slechts van een
foto. De geschiedenis die volgde is
overbekend. Ook uit het huwelijk met
de knappe keizerin Soraya werd geen
prinsje geboren en „voorbijziend aan
zijn persoonlijke gevoelens", in het be
lang van zijn familie en zijn land, liet
de Sjah zich opnieuw scheiden.
VERANDERDE
TOESTAND
Zijn toestand was in
middels veranderd De
hervormingen, waarmee
zijn vader een begin
maakte, zette de Sjah
voort. Hij besloot van zijn
salaris te gaan leven, om
de inkomsten van zijn
persoonlijke bezittingen
ter beschikking te kun
nen stellen van de Pahle-
vistichting, die bevorde
ring van de volksgezond
heid en het onderwijs be
oogt. Veel kroondomei
nen werden verdeeld on
der de arme, boeren,
waarmee de Sjah de
grootgrondbezitters een
voorbeeld stelde.
De aandacht die Sjah
Mohammed Reza toonde
voor de moeilijkheden
van zijn onderdanen was aanzienlijk gro
ter dan die van zijn voorgangers. Was
zijn vader een pionier, deze Sjah werd
modern vorst, sportief, meelevend en
zoals bleek toen leden van de com
munistische Toedeh-partij een aanslag
op hem pleegden kordaat. In 1952
werd het streven van de huilerige na
tionalist Mossadek. om de macht van
de Sjah te beknotten, door de sympa
thie en de eerbied die de Perzen voor
hun Sjah hadden gekregen, de onder
gang van de premier, terwijl Moham
med Reza Pahlevi er met nieuwe
macht uit te voorschijn kwam.
Hij zou voortaan op perscon
ferenties de politiek van zijn
land duidelijk maken en in het
buitenland zou hij persoonlijk
de Perzische belangen beharti
gen. Zijn reis door Europa is er
een voorbeeld van. Kort voor hij
op reis ging, ondertekende de
IJET moet vele eeuwen voor
Christus geweest zijn, dat de
stam der Perzen, van dezelfde
afkomst als de Germaanse stam
men, in het noorden de Iraanse
hoogvlakte betrad. De Perzen zijn
een oud volk dat zich, vermengde
met oosterse stammen en al gauw
een machtige positie innam door
dat de macht in handen kwam van
een centrale figuur: een koning.
In spijkerschrift lieten deze
vorsten ons hun geschiedenis na.
De geschiedenis van Cyrus de
Grote van Perzië, die de regeren
de vorst der Meden versloeg
de macht was in die dagen öf in
handen van een Medisch öf van
een Perzisch heerser die het
grote Perzischa rijk vormde en
consolideerde. De geschiedenis ook
van Darius dezelfde die Daniël
in de leeuwenkuil wierp, omdat
hij de wet van Meden en Perzen
overtrad,—, die Babylonië onder
wierp en tenslotte over vrijwel
Sjah in Teheran met de Ver
enigde Staten een verdrag voor
economische en militaire bij
stand. In het noorden dreigt
Rusland, in het westen wordt
Irak gevaarlijker. Sjah Moham
med Reza's reis heeft indirect
zeker een politiek doel.
het gehele Midden-Oosten heerste.
In de dagen van Cyrus, Darius,
Xerxes en Artaxerxes beleefde het
Perzische rijk zijn bloeiperiode.
In diezelfde tijd waren in het
verre westen echter de Grieken
oppermachtig. Beide landén ken
den een hoogstaande cultuur. De
Grieken trokken tegen de „bar
baren" in Perzië ten strijde. Na
vele jaren van oorlog, met succes
sen over en weer, was het tenslot
te Alexander de Grote die de
Perzen vernietigend versloeg.
Het machtige Perzische rijk was
verslagen en werd aanvankelijk
zelfs ingedeeld bij Griekenland.
Toen later het land reeds onder
de invloed van de islam was geko
men, verschenen de eerste Sjahs.
De horden der Turken en in de
dertiende eeuw die van Djingiz
Khan's mongolen liepen Perzië
onder de voet. Onbetekenende
dynastieën kwamen in verschillen
de delen van het land aan dé
macht. Paleis-
revoluties waren
aan de orde van
de dag. Tot om
streeks 1550 zou
het duren, voor
weer een natio
nale regering aan
het bewind kwam.
Inmiddels was
men in Europa
„geschiedenis
gaan maken".
Hollandse, Por
tugese en Engelse
zeevaarders voe
ren op de Per
zische Golf, waar
een uitgebreide
zijdehandel werd
gedreven. De Ver
enigde Oostindi-
sche Compagnie
verwierf in Per
zië hoog aanzien.
Dat bleek bijvoor
beeld toen de
hulp der V.O.C. werd inge
roepen in de strijd tegen de
Turken.
De situatie in het land dér
Perzen bleef echter onstabiel.
De vorstengeslachten volgden
elkaar op. In de achttiende
eeuw greep het geslacht der
Turkse Kadjaren de macht en
liet zich door zijn wreedheden
erkennen. Tot 1925 duurde dit:
in dat jaar zond Reza Khan
Pahlevi met medewerking van
de Medjilis (het parlement) de
laatste Kadjaar in ballingschap,
daarbij steunend op de sterké
militaire machtdie hij rond
zijn oude Kozakkenbrigade had
gevormd.
Iran en Irak, twee staten
Midden-Oosten, waarvan de een ei
genlijk Perzië heet. Of is het zo dat
Perzië eigenlijk Iran heet (niet te
verwarren met Irak)? De laatste tijd
gebruikt men de woorden
door elkaar. Dat wil zeggen:
buiten Perzië. De Perzen
spreken alleen van Iran.
Om een dergelijke situatie
te vinden, behoeven wij Ne
derlanders niet ver van huis
te gaan. Het is in het buiten
land heel gebruikelijk, niet
te spreken over Nederland,
maar over Holland! De naam
van de provincie die in vroe
ger jaren op de voorgrond
trad tijdens de republiek
■net haar grotendeels soeve
reine provincies wordt
dus gebruikt voor het hele
land.
Iets dergelijks geldt in
Iran. Perzië is verbasterd
de naam van een pro
vincie, namelijk Fars, zuidelijk van die der Sassamieden, in Parsa haar
Medië gelegen. Vroeger hetgeen oorsprong. Reeds in de tijd dat de
in dit geval betekent: vele eeu- huidige provincie Fars de bakermat
wen geleden heette die streek Par- was van belangrijke vorstengeslach-
••a, door de Grieken Persis genoemd ten< kwam de naam Persis dus al in
gebruik. In de loop der eeuwen ver-
In Persis nu heersten de Achaeme- anderden èn de naam Parsa èn de
liden. onder wier bestuur Perzië uit- naam Persis met het gevolg dat de
,'roeidè tot eeh wereldrijk. Dat was gelijkenis tussen de woorden Fars en
25 eeuwen geleden, zeshonderd jaar Perzië alles behalve groot is.
later had een andere grote dynastie,
