EERSTE KERSTFEEST
SmU
jeeét cler gelovigen^
KIND,
"V
van
onze
onvolkomenheid
houdt houtsnijwerk als volkskunst
in ere
KERSTBIJLAGE 1957
J'
In de
middeleeuwen
ontstond
de entourage
^/"IJLEN de latere prof. dr. A. H. de Hartog verwekte een», nog als predikant der
hervormde gemeente te Haarlem, grote consternatie toen hij op Eerste Kerstdag
zijn grondige afkeer van kerstversieringen niet onder stoelen of banken stak. Hij
trad op voor een Zondagsschoolvereniging in de Nieuwe Kerk, die ter gelegenheid
van Kerstfeest ook feestelijk was versierd. Nog voor dr. Den Hartog de kansel betrad
trok hij al het dennengroen en de rode linten los, smeet die achter de preekstoel en
verweet daarop de gemeente, dat zij van Kerstfeest een feest maakte van linten
en van groen en van wollen borstrokken.
De Haarlemse gemeente
was over De Hartog's op
treden niet erg te spre
ken, uit de overlevering
van eeuwen overtuigd als
zij was dat het Kerstfeest
voor elke Christengemeen
te een feest is, dat in blij
heid met uiterlijke kente
kenen gevierd mag wor
den. En toch waren de
eerste Kerstfeesten niet
meer dan intieme bijeen
komsten met een streng
religieus karakter, uitslui
tend bezocht door gelovi
gen, die met elkaar de ge
boorte van Christus her
dachten.
Die eerste Kerstfees
ten liggen nog niet zo heel
ver achter ons. In tegen
stelling tot Pasen en Pink
steren, door de Christe
lijke kerk als voortzetting
van oud-joodse feesten
onmiddellijk aanvaard,
heeft het Kerstfeest tot
na 350 na Christus moe
ten wachten, aleer het in
de kerkelijke kalender
werd ingevoegd. Verschei
dene rekenmeesters heb
ben zich de moeite getroost
de juiste datum van Chris
tus' geboorte te vinden.
Aanvankelijk varieerden
de uitkomsten tussen 25
december en 20 mei. De
eerste datum heeft ge
wonnen, Over de gehele
wereld wordt sinds eeu
wen op 25 december de
geboorte van de Redder
der Wereld gevierd.
Voor de eerste keer werd het Kerstfeest
in Rome gevierd op 25 december 353 of 354,
in Konstantinopel in 379 en in Egypte voer
de bisschop Paulus van Emesa het in, in
het jaar 432.
In Egypte had men het feest van Epipha-
niëu (verschijning van Jezus Christus) op 6
januari, waarop men de geboorte en de
doop van Jezus vierde. Later ging men op
deze dag het verhaal van de verandering
van water in wijn op de bruiloft van Kana
lezen. Maar het besluit van paus Siberius om
de geboorte van Christus te herdenken op
i lied, dat alleen
onderpand van zekerheid
Kind, onderpand van zekerheid,
de weg die naar de toekomst leidt
is door U moeizaam geplaveid
en waar nu ook mijn voeten gaan
draagt iedre aardestraat voortaan
Uw heiige naam.
Wegen en wegen, gij brengt mij
tot aan het laatste huis voorbij
maar aan de horizon komt Hij
mij in een noodweer tegen.
Een ogenblik. Zijn hoge wil
maakt ook dit laatste noodweer stil,
o weg naar 't lichte land,
o kind, mijn laatste zekerheid
en enig onderpand.
NEL VEERMAN
Het
Ziji
l ndet
alle
houden koze,
feestdag. In de Middeleeuwen ontstond de
entourage. Zij moest wel ontstaan, want
zo schreef Huizinga in zijn „Herfsttij der
Middeleeuwen" het leven der middel
eeuwse Christenheid is in al zijn betrekkin
gen doortrokken, geheel verzadigd met
godsdienstige voorstellingen. Daar is geen
ding en geen handeling, waarin niet voort
durend de betrekking tot Christus en het ge
loof wordt gelegd. Maar. zo gaat Huizinga
verder, deze betrekking viel soms tot in het
ridicule. En hij geeft daarvan het volgen
de voorbeeld: „Als Heinrich Suso. de 14de
eeuwse mysticus, aan tafel zat, placht hij,
als hij een appel at, die im vieren te snij
den: drie partjes at hij in naam der Drie
eenheid en het vierde at hij „in der min
ne, als diu himelsch muter irem zarten
kindlein Jesus ein epfelli gab ze essen", en
daarom at hij dat vierde partje met de
schil, want kleine jongens eten appels onge-
De Middeleeuwer leefde intens mee met
het Kerstgebeuren. Hij maakte er een spel
van: een spel met een stal en een kribbe,
met herders en de drie koningen, een spel
met veel licht en geschenken.
Dit feest is met de mensheid de
door meegereisd ook toen die mensheid
niet meer ter kerke ging. Het Kerstfeest
werd voor de wereld een feest van vrolijk
heid., van geschenken, van lekker eten en
van broederschap, met daaruit voort
vloeiend van goed-doen. En de kerk is
van de wereldse invloeden niet geheel
vrij gebleven. Het is ook daarom, dat meer
en meer stemmen opgaan het Kerstfeest
te ontdoen van alle franjedie met het
werkelijke Kerstfeest niets van doen
heeft. Kerstfeest, zo zegt men, is meer
dan een kerstboom met elektrische ver
lichting, meer dan een etentje in een
restaurant, kerstkransen en chocolademelk.
Het eerste Kerstfeest was een feest van
ingetogenheid, een bijeenkomst enkel van
gelovigen, zonder uiterlijk vertoon. Voor
hen, die Christus' geboorte zien als een
vervulling van Gods belofte, is het dat
nog. Voor de wereld is het uitgegroeid tot
een volksfeest, tot, zoals De Hartog eens
in Haarlem boos uitriep: een feest van
leuten, van groen en van wollen borst
rokken.
25 december verdrong op den duur de da
tum van 6 januari.
Zoals gezegd droegen de eerste Kerstfees
ten een streng religieus karakter, en zij
werden alleen gevierd door de gelovigen.
Later is daarin een grote verandering ge
komen. Het is uitgegroeid tot een feest
waaraan door iedereen wordt deelgenomen,
ook door hen, die Christus als Zaligmaker
verwerpen zij het ook. dat hun viering an
ders is dan die der gelovigen.
Dc wereld heeft van het Kerstfeest bezit
genomen als van geen andere Christelijke
us, als klein Kindje op aarde gekomen
ons verduisterde leven liier blij te maken
gde veilig te stellen, wij hebben Hem
de kant geschoven. Erger nog: als waar-
os verworpen, zóals dit Christusbeeld
•htcloos is neergelegd naast wat stenen
in de Haagse, door de oorlog geruïneerde
i nu ten dele afgebroken, Boskantkerk.
este onvolkomenheid, een zicht-
an onze grenzeloze oppervlak-
indankbaarheid.
at is er niet het Kindje, door engelen aan
gekondigd met Ere zij God en Vrede op
Aarde, gedaan? Dit Mensenkind heeft, toen
onze jaartelling begon, voor ons ge v och-
t e n, terwijl hel door de mensen uit die tijd
niet eens op prijs werd gesteld. Het lieeft
bloed getranspireerd, terwijl Zijn discipelen-
schaar lag te slapen. Het heeft, volkomen
verlaten. Zijn leven gegeven op de gruwe
lijkste wijze die denkbaar is. Zo verkreeg
Mensen, die zeiden ra
zich Zijn naam: Christenen. Die mensen
meenden, dat hel nodig is zich te bewapenen
om de vrede op uarde te kunnen handhaven.
In de afgelopen tientallen jaren maakten ze
daarom tanks, houwitsers en bommenwer
pers. Daar ging de vrede en bomscherven
sloegen, mét de Boskantkerk. ook het beeld
van Christus stuk. Men legde het tenslotte
als onnut neer. by nol waardeloze rommel.
Geldt het hier maar een afbeelding, uit steen
gehouwen? Doen ue met de echte Christus
niet zo, als toen Hij nog bij ons op de
aarde was?
Waurom gual dan bijna de helft van het
wereldinkomen uêêr op aan werktuigen
voor de oorlog? ITaarom uordt het Christus-
feest ilnii al meer een gebeuren van denne-
bomen. kaarsjes en papieren klokken? Waar
om blijven ue dan toch maar liever bij de
kachel zitten en gaan we niemand vertellen
van Zijn heil? Waarom
Pas als al deze „uaarom's" overbodig worden,
varen we goed, gaan we de juiste richting
uit. En dat kan, als we werkelijk geloven,
eclu bidden enhard werken.'
MEER dan andere tijden van het
jaar zijn de dagen voor het
Kerstfeest en het Kerstfeest zelf vol
symboliek. Wij kopain kerstbomen
of dennegroen om onze woningen er
mee te tooien. Kaarsen nemen weer
even de plaats in van de elektrische
gloeilamp. In Twente blazen de boe
ren op de midwinterhoorn.
Het is voldoende bekend, dat de
sparreboom in de dagen van de zon
newende het symbool is van het zich
vernieuwende leven. In vroeger
eeuwen een heidens zinnebeeld, maar
ook na de komst van het christen
dom een in ere gebleven symbool, dat
de mensen wijst op het Licht der
Wereld.
Het midwinterblazen van Twente heeft
geen gekerstende betekenis gekregen.
Het is nog volkomen een „heidens" ge
bruik om de boze geesten weg te jagen.
Maar aangezien er geen enkele boer in
Twente meer zal geloven, dat er boze
geesten bestaan die zich door de sonore
klanken van de houten hoorn op de
vlucht laten jagen, is het een verheugend
fedt, dat dit folkloristisch gebruik nog
steeds in zwang is.
Er zijn al genoeg oude gebruiken in
de vergetelheid geraakt, evenals veel
volkskunst is verdrongen door de indus
trie en helaas door dikwijls van
slechte smaak getuigende vreemde mo
destromingen.
Als „men" geen belangstelling toont
voor volkskunst of het maar een liefheb
berijtje vindt, waarmee de n.s.b-'ers
behept waren, bewijst men zijn volk een
slechte dienst. Want volkskunst ligt op
het gebied van de ambachtskunstenaar
en het zou jammer zijn als door deze
technische tijd èn de nuchtere kijk op
de dingen van de moderne mens $e
volkskunst geheel zou verdwijnen.
Door de ligging van Nederland aan de
zee en temidden van grote landen, heeft
onze volkskunst vele invloeden moeten
doorstaan en is op veel plaatsen geheel
verdwenen. In afgelegen gebieden, zoals
in Friesland, bleven echter restanten be
waard-
Het toeval wilde, dat de wetenschap
pelijk hoofdambtenaar van de rijksuni
versiteit in Groningen, dr. J. C. A. Boh-
mers, die tien jaar geleden nog in Bui
tenpost (Fr.) woonde, in contact kwam
met enige boeren, die in hun vrije tdjd
nog aan houtsnijden deden. Daar dr.
Bohmers behalve archeoloog ook een
kunstzinnig mens is, richtte hij in sa
menwerking met enige begaafde snij
ders de houtsnijwerkvereniging „De Ikel-
beam" op met het doel volkskunstig
verantwoorde motieven te vervaardigen
en daarmee gebruiksvoorwerpen te ver
sieren.
Er bleek grotere belangstelling voor
het houtsnijden te bestaan dan men aan
vankelijk zou denken. De Ikelbeam
groeide gestaag, kreeg toen dr. Boh
mers naar Bedum verhuisde ook leden
in Groningen en.kan zich tevens ver
heugen in een grote vraag van het pu
bliek.
De produkten van De Ikelbeam vinden
niet alleen in onze noordelijke provin
cies gretig aftrek, doch in geheel Neder
land, alsmede in alle landen van Euro
pa en ze worden zelfs naar Amerika.
Australië en Canada geëxporteerd.
In het algemeen heeft men nog de op
vatting, dat de volkskunstige motieven
aan de Germanen moeten worden toege
schreven, vertelt dr. Bohmers. Maar dat
is niet juist- Ze treden in de hele wereld
geschiedenis op, zowel in Europa als bij
voorbeeld in Midden-Amerika en Nieuw-
Guinea, al heeft ieder volk bepaalde
variaties aangebracht.
Deze motieven zijn o.a. zonneradjes.
sterretjes, harten, spiralen, bomen en
belangrijke dieren zoals o.a. slangen,
paarden, zwanen en vissen- Modestro
mingen mogen in de loop der tijden deze
motieven hebben beïnvloed, doch steeds
weer breken de oude motieven door de
heersende stroming heen.
De beroemde Zwitserse psycholoog C.
G. Jung heeft vastgesteld, dat deze figu-
Het huis van de familie Bohmers lijkt wel een klein r.
antieke meubelen, zoals deze tafel en stoel, ziet men oi
Ikelbeam". Mevrouw Bohmers. de zakelijke leidster van
enkele artistiek verantwoorde gebruiksv
door MauC RECKMAN
Dr. Bohmers (rechts), de geestelijke vader
ion ,JDe' Ikelbeam", neemt een aantal
werkstukken in ontvangst.
ren samenhangen met de structuur van
het onderbewustzijn van de mens. Met
andere woorden gezegd, dat ieder mens
iets van de vorm van deze filguren in
zich heeft.
Jung kwam tot deze conclusie na het
nemen van uitgebreide proeven met
mensen, die sterk onbewust leven. Hij
nam daarvoor debielen en liet hen figu
ren tekenen en snijden. Het bleek toen,
dat deze mensen zonder dat hun deze
opgave was gesteld onafhankelijk van
elkaar juist die figuren maakten, die
wij kennen als zinnebeelden of volkskun
stige motieven.
Geen wonder is het dan ook, dat een-
voudigen van geest, die niet of weinig
worden beïnvloed door de wereld om
hen heen. zich het meeste voelen aange
trokken tot het snijden van volkskunsti
ge motieven.
Dr. Bohmers stelde vast, dat de volks
kunst, die gebruik maakt van de eeu-
wen-oude motieven, eerst weer tot bloei
is gekomen in de 'romantiek in het be
gin van de 19e eeuw. Daarvoor werd de
kunst beheerst door de barok met zijn
vele krulletjes, die de onderbewuste mo
tieven verdrong.
Toen de barok tegen het einde van de
l&de eeuw ophield, ontstond eerst een
vacuum. Men had nog geen andere
kunstrichting gevonden. Daarna volgde
ineens een explosie van volkskunstige
motieven, die wij o.a. nog kennen aan
de koekplanken, fraai bewerkte kistjes,
geveltopversieringen, merklappen enz.
Tot het begin van de eerste wereld
oorlog bleef deze volkskunst in ere, maar
daarna, toen de techniek het menselijk
doen en laten meer en meer ging be
heersen, verdween de volkskunst lang-
In West- en imidden-Friesland, en mid-
den-Brahant, welke gebieden ten opzich
te van het centrum van ons land een ge-
isoleerde ligging hebben, bleef echter
nog wel enige volkskunst bestaan, ook al
doordat deze kunst niet zo zeer werd be-
invloed door de grote stroming.
In ons land heeft men tot na de Twee
de Wereldoorlog evenwel niets gedaan
om dit kleine brokje volkskunst dat nog
was blijven bestaan, te activeren. Dit in
tegenstelling tot het buitenland.
Dr. Bohmers heeft toen op grote
schaal oude voorwerpen met volkskun
stige motieven verzameld, er een uitge
breide studie van gemaakt en onder
zocht, wat sommige verspreide houtsnij
ders nog maakten en welke motieven zij
op eigen houtje nog sneden.
Hij ontdekte een boer, een brugwach
ter, een timmerman en enige anderen in
de omgeving van zijn toenmalige woon
plaats Buitenpost, die nog liefde hadden
voor dit soort kunstambacht. De motie
ven, die zij sneden, waren evenwel niet
zuiver volkskunstig meer, doch beïn
vloed door vreemde modestromingen.
Dr. Bohmers besloot toen met enige
andere goede houtsnijders tot oprichting
van „De Ikelbeam" met het doel weer
volkskunstig zuivere motieven te snijden
ter versiering van gebruiksvoorwerpen.
Want anders zou men geen afzetgebied
voor de produkten kunnen veroveren.
Dr. Bohmers ontwierp verantwoorde
motieven, gaf ook praktisch snijonder-
richt en keurde stuk voor stuk gereed
gekomen werkstukken.
Het aantal snijders neemt nog steeds
toe, wat geen wonder is, omdat de te
snijden motieven immers aansluiten op
het onderbewustzijn van de mens- Men
doet het werk zonder uitzondering dan
ook met plezier.
De snijders, die er de fantasie voor heb
ben, kunnen ook zelf ontwerpen maken.
Doch een ontwerp wordt niet in produk-
tie gebracht voor dr. Bohmers het heeft
getest op volkskunstige en artistieke
kwaliteiten.
Nadat dr. Bohmers naar Bedum ver
huisde, is 'het zwaartepunt van de volks
kunstige activiteit verlegd naar Gronin
gen- Daar vinden verscheidene mannen
thans een zinvolle vrijetijdsbesteding, -
waarmee zij nog een aardig extra'tje
verdienen bovendien.
De leden van „De Ikelbeam" vormen
een uiteenlopend gezelschap. Het regis
ter vermeldt o.a, de volgende beroepen:
boer, politieagent, betonwerker, dragli
nemachinist, arbeider in zuurkoolfa-
briek, steenfabriekarbeider, timmerman
en ambtenaar. Ook zijn er verscheide
ne invaliden, die nieuwe levensvreugde
hebben gevonden in het snijden van de
oude figuren.
Het aantal voorwerpen, dat de snijders
van „De Ikelbeam" vervaardigen, breidt
zich eveneens steeds uit. De collectie
omvat o.a. onderzetjes, boekensteunen,
spek- en cakeplankjes, kaarsenstan
daardjes, theestoofjes, naaidozen, mes
heften, broodplanken en broodschalen.
Dr. Bohmers gaat van het standpunt
uit, dat „De Ikelbeam" moet brengen
wat mooi en verantwoord is, niet wat
de mensen mooi vinden. Het is onge
twijfeld aan dit strenge principe te dan
ken, dat „De Ikelbeam" op nationale en
internationale tentoonstellingen verschei
dene diploma's, prijzen en medailles
wist te veroveren.
Aangemoedigd door het succes van
„De Ikelbeam" hebben zich ook andere
groepen van houtsnijders gevormd, die
evenwel vaak meer op de commerciële
dan op de volkskunstige kant letten. Dik
wijls wordt het werk van „De Ikelbeam"
geïmiteerd, maar nimmer wordt een ge
lijkwaardig produkt op de markt ge
bracht. Het is te betreuren, 'dat daar
door onzuivere werkstukken onder het
publiek worden verspreid, temeer daar
er zo veel zorg wordt besteed aan het
opkweken van het tere kasplantje, dat
Nederlandse volkskunst heet.
Mannen, die het gevoel voor hel snijden
in hun vingers hebben, treft men in hun
vrije tijd achter een werkbankje. Zij heb
ben plezier in het werk. dat bovendien
nog een aardige bijverdienste oplevert.
