Astronomie staat nog voor
honderden raadsels
Furtwangier overleden aan
longontsteking
JfiOllSJBQË
Kijk eens naar de Melkweg
in December
WOENSDAG I DECEMBER 1954
HEELAL GROEIT VOORTDUREND....
Het schijnsel van de Melkwég machtige
studiebron voor de wetenschap
H
door prof. dr G. H. A. Grosheide F. W.zn.
ET SCHIJNSEL van de Melkweg heeft de gehele wereldgeschiedenis
door, de wetenschap in zijn ban gehouden. Reeds in de vijfde eeuw
vóór Christus verdedigde de Griekse wijsgeer Democritus de opvatting, dat
deze bekende zwak lichtende zone aan de nachtelijke hemel werd veroor
zaakt door een zeer groot aantal sterren. Meer dan twintig eeuwen moesten
voorbijgaan, voordat dit vermoeden bevestigd werd. Galilei slaagde er in
met de toen ontdekte verrekijker afzonderlijke sterren in dc lichtgordel
te onderscheiden.
De instrumenten verbeterden en steeds
meer delen van de Melkweg konden als
grote verzamelingen van hemellichten
worden waargenomen, of, zoals men
veeial zegt: in sterren worden opgelost.
Met de ontwikkeling van het instru
mentarium rees ook de vraag of er enige
samenhang zou bestaan tussen al die
tienduizenden sterren, zowel binnen als
buiten de Melkweg. William Herschel,
één der beroemdste astronomen, trachtte
hierop een experimenteel gefundeerd ant
woord te geven. Hij was er van overtuigd,
dat de sterren tezamen één enorm systeem
vormen en daarom beproefde hij, een
overzicht van de bouw van het geheel te
krijgen door in een groot aantal richtin
gen de diepte te peilen. Maar aan het
eind van zijn werkzaam leven moest
Herschel tot de conclusie komen, dat de
Melkweg voor menselijke begrippen gron-
Schat van gegevens
De negentiende eeuwse sterrenkundigen
verzamelden een schat van gegevens, die
voor hun geestelijke nakomelingen van
zeer groot belang zijn geweest. De Gro
ningse hoogleraar J. C. Kapteijn ging
zich in 1890 met de studie van het Melk
wegstelsel bezig houden.
De leidende gedachte bij al de arbeid
van Kapteijn was. dat enig inzicht in de
structuur van een verzameling van zovele
millioenen sterren niet in de eerste plaats
wordt verkregen door allerlei detail
onderzoek. Hij zocht daarom naar stati
sche methoden om met behulp daarvan
tot een schematisch beeld van het hele
stelsel te komen. Daardoor werd het voor
hem en zijn volgelingen belangrijker om
de gemiddelde afstand van de sterren uit
een zekere met zorg gekozen groep, te
kennen, dan om nauwkeurig te weten op
welke afstanden zich vele afzonderlijke
individuen bevinden. In een schematisch
beeld nam Kapteijn aan, dat het sterren
stelsel lensvormig is met een middellijn,
die ongeveer vijf maal zo groot is als
de dikte. De dichtheid der sterren wordt
naar buiten in alle richtingen geleidelijk
Geen verzwakking
van licht
De conclusies van Kapteijn berustten
op een zeer fundamentele veronderstel
ling, nl. dat het licht der sterren bij het
doorlopen der wereldruimte geen ver
zwakking ondergaat De juistheid hier
van was aan gerechtvaardigde twijfel
onderhevig. De Melkweg is over onge
veer een derde gedeelte van zijn totale
lengte gesplitst in twee vrijwel evenwij
dige takken, die gescheiden worden door
een donkere band van onregelmatige
vorm. Ook elders treft men donkere
plekken aan. De „Kolenzak" in de om
geving van het Zuiderkruis is daarvan
wel de bekendste.
Het was natuurlijk mogelijk, dat men
hier te maken had met openingen in
een dunne laag van sterren, maar het
lag evenzeer voor de hand, dat de ster-
armoede in de genoemde streken haar
oorzaak vond in de aanwezigheid van
wolken van verduisterende materie, die
een deel der sterren onwaarneembaar
maakten. Kapteijn poogde dit te bewij
zen. maar zijn gegevens stelden hem
daartoe niet in staat. Weinige jaren na
zijn dood kwam echter vast te staan, dat
de vermoede absorberende wolken inder
daad bestaan.
Onder de sterren bevinden zich vele.
die niet steeds met even grote glans
schijnen, maar beurtelings in helderheid
toe- en afnemen. Er kon een verband
worden vastgesteld tussen de periode dei-
lichtwisseling en de totale lichtkracht.
Daarvan maakte Shapley gebruik bij zijn
studie van de bolvormige sterrenhopen.
Deze zelfstandige verzamelingen van
duizenden sterren zijn symmetrisch ge
rangschikt ten opzichte van het vlak van
de Melkweg, maar worden in de onmid
dellijke omgeving daarvan niet aange
troffen. Het centrum van deze zeer on
regelmatig verdeelde groep projecteert
zich op de grens van de sterrenbeelden
Schutter en Schorpioen: dat is juist tussen
de twee takken van de Melkweg. Door
toepassing van de betrekking tussen
periode en lichtkracht was Shapley in
staat te constateren, dat het centrum der
Melkweg op grote afstand van de zon zich
bevindt in het vlak van de sterrenhopen.
Rond 1930 kwam men tot de volgende
conclusie: De door Kapteijn beschouwde
sterren maken deel uit van een stelsel
van buitengewoon veel grotere afmetin
gen, waarin de zon een zéér uitmiddel
puntige plaats bezet en waarvan de kern.
die met het centrum der bolv<
bracht de ontdekking, dat de centrale
verdikking van het overigens nog steeds
lensvormige stelsel een diameter bezit,
die minstens gelijk is aan driemaal de
normale dikte.
En in, 1952 ontdekte de Amerikaan
Baade. in de Melkweg een klein vlekje,
waar de verduisterende wolken zo weinig
dicht waren, dat het mogelijk was met
één der machtige telescopen foto's te
vervaardigen van de rand van de kern.
Ook de Nederlandse sterrenkundigen,
die te Kootwijk samenwerken, deden
vorig jaar een belangrijke ontdekking.
Metingen van de uitgezonden radiostra
ling stelden definitief vast. dat het
galactische systeem (d.w.z. op de Melkweg
betrekking hebbend) een spiraalstruc
tuur heeft. Deze metingen toonden bo
vendien iets over het verloop van de
Nevels
De achttiende eeuwse
hadden een aantal objecten, di
het blote oog of met kleine
kleine vlekjes aan de hemel
de naam „nevels" gegeven. Deze nevels
bleken later niet anders dan sterren
hopen te zijn. In andere daarentegen,
waren zeer lange tijd geen afzonderlijke
sterren te onderscheiden en toen dit in
de twintiger jaren van deze eeuw wél
gelukt was en men ook veranderlijke
sterren had aangetroffen, becijferdi
dat deze conglomeraten van stem
ver weg staan. dat zij onmogelijk tot
het Melkwegstelsel gerekend kunnen
worden. De zgn. extra-galactische nevels
toonden bij nader onderzoek
van volkomen hetzelfde karakter te zijn
als het Melkwegstelsel.
Milliard lichtjaren
uikt i
metho
indelijk leidei
isch van aard. Uit-
ot een uiterste af-
illiard lichtjaren
Tegen het einde van de eerste wereld
oorlog had de Leidse hoogleraar Sittc:
alt.
i de
onttrokken wordt door interstellaire
ken. De grenzen waren verlegd, ma;
de richting van de kern was het Melk
wegstelsel nog steeds ongepeild.
Nieuwe wegen
Men bezon zich echter op nieuwe we
gen. De werking der verduisterde wolken
bleek niet voor alle kleuren evey sterk
te zijn. Daardoor schenen de sterren
achter de wolken niet alleen zwakker,
maar ook roder dan zij in werkelijkheid
zijn. Ook maakten de astronomen gebruik
van een photo-electrische cel, die gevoe
lig is voor rode en infrarode straling. Dit
uit de toen kort te voren door E
opgebouwde algemene relativil
theorie afgeleid, dat de mogelijkheic
stond, dat het heelal zich in allt
tingen zou uitzetten. Uit metingen in het
spectrum van eerst 46. later 100 heldere
nevels kon Humason hun radiale snel
heid bepalen, d.w.z. de snelheid, waar
mee zij zich van de aarde af bewegen.
Er bleek een zeer duidelijk verband te
bestaan tussen de afstanden der nevels
en hun snelheden: Hoe verder een nevel
verwijderd is. des te groter is zijn
snelheid, zodat de nevels zich niet alleen
van de aarde, maar ook van elkaar ver
wijderen. Het heelal dijt dc
Zo doen vele ontdekkingen nieuwe
vragen rijzen, die tot voortgezet onder
zoek aansporen. De kennis over de
structuur van het heelal groeit gestadig.
En al meer en meer wordt ontsloten van
de tot bewondering roepende grootheid
der Schepping.
Confectie bouwt op
H- en S-lijn
De bati'ledtess in veredelde
voim voor de zomermode
(Vai
moderedactrice.)
We denken eigenlijk allemaal nog aan
een nieuw winterjurkje, maar de con-
fectie-industrie is een slag voor en pro
duceert op het ogenblik luchtige zomer
kledij. We zagen gisteren in het Amster
damse Victoriahotel de collectie Geer-
lings, met modellen van Ferry Offerman.
De prijzen van de japonnen liggen
(voor de winkel) zo tussen de f37,50 en
even boven de honderd gulden. De stof-
dan ook meest eenvoudig. Veel
i dan wpt
t klokkende rok
katoen, veel rayon en i
nylon. En de modeJlenf
Naaldslank zullen we
ten worden! Want de
kokernauw óf hebben e
met ingepende taille va
heupen ronden. Een ruisende stijve petti
coat behoort daarbij gedragen te worden,
anders gast het gehele effect verloren.
De H en S waren de motieven gebleven,
waarop deze collectie gebouwd is. Of
Parijs er, ook zo over denkt, zullen we
moeten afwachten. Daar verraadt men
geen geheimen voor Februari. De H-Hjn,
ie voor ieder boven de maat 42 absoluut
erboden moest zijn en de B-lijn, die het
o alle opzichten steeds weer „doet".
Reuze pr.ctisch, een japonnetje me; een
gladde rok en een mouwiore corsage,
.veredeld" battledress
Jasje wordt gedragen. Dikwijls is 't lijfje
de japon van zwart. Opvallend Is de
halslijn: van voren hoog en reent, van
achteren ovaal of in een punt uitgesne
den. Of dit alles een succes zal worden?
Dat is de kopzorg van de detaillisten, die
nu al moeten inkopen. De koopsters kun
nen nog even rustig afwachten en haar
aandacht voorlopig blijven bepalen bij de
meer winterse kledij.
Groningen keurt grole
plannen goed
Een nieuwe haven, station
en veemarkt
De Groninger gemeenteraad heeft op
een bijzondere gemeenteraadsvergadering
het ingrijpende en belangrijke uitbici-
dingsplan Eemskanaal goedgekeurd. Het
plan omvat eer» oppervlakte van ruim
350 ha.
Langs het vna Starkenborchkanaal lsj
•n havencomplex ontworpen, met in- Bij onbewolkte hemel moet U in De-ba ran en de Voerman. Ook moogt u niet
steekhavens van een zodanige afmeting, cember vooral eens de Melkweg bewon- nalaten, nog even naar het Oosten te
dat coasters van 1000 ton er zullen kun- deren: een zilvergrijs, zacht glanzend lint. kijken, daar kunt U de spit
Dirigent van wereldformaat ging heen
Ascetische figuur die geen vlees at, niet
rookte en niet dronk
projecteerde woningw|>ken
derswoningbouw, met tezamen 18000 in
woners, komen te vervallen, aangezien
volgens nadere stedebouwkundige opvat
tingen industrie en woonwijken geschei
den moeten blijven. Opgenomen in dit
plan is een spoorwegemplacement, waar
heen t.z.t. de goederenloodsen zullen wor
den overgebracht. Bi) het hoofdstation zal
dan ruimte worden geboden voor verdere
uitbreiding van liet autobusstation. Op
een terrein van 30 ha zal de uitbreiding
van het P.E.B-. tot stand worden ge
bracht. Ook is opgenomen een terrein
van ongeveer 9'i ha voor een nieuwe
eemarkt.
ankelijk ge- dat het firmament omspant
Zwakke luchtpijpen
Vatbaar voor tocht en vocht?
Niet nodig de hele winter
te hoesten! Neem bijdemmste
klacht de snelwer kende, ver
zachtende, slijm oplossende
r\P 68-JARIGE LEEFTIJD is gister-
avond can een longontsteking in een
sanatorium te Baden Baden overleden, de
beroemde Duitse dirigent dr Wilhelm
Furtwangler. Hij was dc eerste dirigent
van het Berlijns Philh. Orkest en het
Wecns Philh. Orkest. Furtwangler was
kort geleden in een particulier sanatorium
opgenomen.
Dr Wilhelm Furtwangler was een der
grootste dirigenten van de wereld en had
vooral faam als Beethovenvertolker. Als
zoon van de 19e ectiw gaf hij met grote
intensiteit gestalte aan de romantische
muziek. Op 25 Januari 1886 werd hij in
Berlijn geboren en begon op 8-jarige leef
tijd zijn muziekstudie in München. Zijn
eerste grote kans als opera- en concert-
dirigent. kreeg Furtwangler in 1915 te
Mannheim, nadat hij reeds enige ervaring
had opgedaan met orkesten te Zürich.
Straatsburg en Lübeck
In 1920 volgde Furtwangler Richard
Strauss op als dirigent van de symphonie-
concerten met het orkest van de Berlijn-,
se Staatsopera. Hij was de opvolger van
Willem Mengelberg als dirigent van de
concerten van het Frankforter Museum.
Tussen de beide wereldoorlogen gold hij
alr een der belangrijkste dirigenten. In
1922 volgde hij Artui Nikisch op en kreeg
de zeer verantwoordelijke post van diri
gent van de Gewandhausconcerten in
Leipzig en het Bernjns Philh. Orkest. Tij
dens de kroning in Londen in 1937 leidde
hij aaar twee opvoeringen van Wagners
„Nibc.ungen Tijdens ae oorlog speelde
hij in Duitsland o.a. werken van Hinde-
mith, hoewel deze toen „niet gewenst"
was. Aan het einde van de oorlog werd
Furtwangler bescnerming verleend door
het Russisch leger. Hij werd uitgeno
digd zijn carrière in Oost-Duilsland te
hervatten Dit wees hij af en onderwierp
zich aan een de-nazificatieproces in West-
Berhjn. onder Engelse auspiciën. Het
de-nazificatiehof verklaarde in 1946. dat
hij nimmer sympathiserende nazi ge
weest was. Furtwangler werd ervan Be
schuldigd door zijn kunst het prestige van
het Hitier-regiem te hebben vergrpot. Ge
tuigen hebben echter verklaard, dat de
dirigent Joodse musici van het Berljjnse
orkest heeft beschermd, daarmee de ras
senwetten van de nazi's trotserend.
Furtwangler is tweemaal gehuwd ge
weest: in 1923 met Zitla Lund uit Ko
penhagen en in 1943 met Elisabeth Albert
uit Wiesbaden Zowel zijn levenswijze als
ijn verschijning waren ascetisch Hij at
geen vlees en dronk of rookte niet. Meei-
dere malen heeft Furtwangler in Neder
land gedirigeerd, zowel voor als na de
oorlog. Zijn directie was door het hevige
zwaaien met zijn armen, niet altijd even
duidelijk, maar waren de orkestmusici
aan de bewegingen gewend, dan bereikte
Furtwanger alles met zijn mensen. Spe
ciaal de romantische muziek werd door
hem steeds in een herschepping gebracht.
Met Furtwangler is een van de grote
Europese cultuurdragers heengegaan.
Strijdom een zeer
godsdienstig man
Nieuwe kabinet nog deze
week gereed
Toen de verkiezJng van Strijdom tot
opvolger van Malan bekend werd, zong
de menigte het volkslied van de oude
Boerenrepubliek. De gekozene werd on
der gejuich van de vele toeschouwers
op de schouders genomen De nieuwe
Zuidafrikaanse premier heeft in zijn eer
ste openbare toespraak gezegd, dat het
uiteindelijke doel van de Nationale Par
tij het vestigen van een republiek is Men
verwacht, dat aan het einde dezer week
de samenstelling van het nieuwe kabinet
bekend zal worden gemaakt Strijdom
zal een opvolger voor minister Havenga,
die de portefeuille van Financiën had.
moeten vinden, een nieuwe „minister van
landen" (zijn eigen voormalige functie)
en mogelijk een minister van Buiten
landse Zaken, omdat Malan deze post
tegelijk met het premierschap vervulde.
In aansluiting aan hetgeen gisteren
reeds vermeld, laten wil nog volgen, dat
Strijdom vaak heeft verklaard: „direct
na de godsdienst, neemt de politiek de
belangrijkste plaats in mijn leven in.
Zuid-Afrlka is aan geen enkele macht,
behalve aan het gezag van God alleen
onderworpen." Hjj is getrouwd met een
dochter van een predikant van de Ne
derlands Hervormde kerk. Hij is o.a.
ook directeur van het, in het Afrikaans
verschijnende blad Die Transvaler. Zijn
jongste nezoek aan Europa was de eerste
maal. dat hij buitenslands was Wat Ha
venga betreft, de verslagen tegeneandi-
daal hij zal zich uit de politiek terug
trekken pn zijn leven veirler slijten op
ziin „plaas" in Oranje Vrijstaat, waar
hij paarden en vee fokt.
Benoemd zijn tot officier in de orde
van Oranje Uassau J. H. Otten. directeur
van het S. A. Philips (Pty), Ltd, te Jo
hannesburg en mr C. M. Elenbaas, voor
zitter van de Vereniging Surinaams Be
drijfsleven, te Paramaribo.
i Noord-Westen naar het Zuid-Oosten
1 Uw bewondering voor dit schone he
melverschijnsel wordt ongetwijfeld nog
groter als U bedenkt, dat U opziet naar
een brede band van honderden millioenen
Een aantal prachtige sterren en ster
renbeelden staan in of vlak naast de
Melkweg: aan de Noorder hemelhelft - -
van „beneden" naar „boven" de Lier
met de stralende Wega, dan de statige
Zwaan, het sterrenbeeld Cepheus, de „om
gekeerde W" van Cassiopeia, daarnaast
door zijn „nevel"-zo vermaarde Andro
meda en hoog boven UCapella.
Aan de Zuider hemelhelft kunt U. in
de Melkwegbaan, de Grote Hond vinden
met de schitterende Sirius. daarboven de
Eenhoorn, vervolgens Orion met de
rode reuzenster Betelgeuze en de blauwe
Rigel en de Tweelingen. Verder de
horens van de Stier, met daarin diens
met „bloed doorlopen" rode oog. Alde-
gang boven de zuiderlijke horizon vi
schijnt. Dan Jupiter, die het sieraad
zijn van onze avondhemel op 12 De
cember, 's avonds om 11 "uur, staat hij
vlak bij de imaan, dus voor iedereen ge
makkelijk vindbaar en Venus, di«
's morgens Jupiter vervangt en wellicht
in straling overtreft.
Verder zijn er als Jupiter niet tegen
werkt van 10 tot 13 December „Ster-
ren regens" uit het sterrenbeeld Tweelin
gen. Deze meteorietenvlagen hebben d«
naam Geminiden gekregen, omdat Ge-
Hi JPB_ HUmini de lattkiae benaming van de Twee-
het uitgerekte lijf van de Waterslang zien. ling is. Of U veel zult men, kunnen wij
Weer interessante sterrenhemel
Drie planeten zijn er in December aan niet garanderen, daarvoor zijn die vallen
ze hemel te aanschouweg: in de eer- j de sterren te onbetrouwbaar en boven-
plaats Mars, die kort na zonsonder-1dien is het op 10 December volle maan.
DE STERRENHEMEL IN DECEMBER
Toch is liet zo l
TRILLINGEN OPWEKKEN
(213) Ome laatste conclusie
dat een trillend kristal electr
levert, maar dat omgekeerd ele
teil trillingen in het kristal optrekt.
We kunnen het
gen: mechanische trillingen uorden
omgezet in electrische-, gelijk ele
sche. trillingen in mechanische trillin
gen van dezelfde frequentie itorden
Maar als een dergelijk kristal d>
electrische stroorr
in trilling geraakt
gaat de lucht of di
geplaatst, kan zo hard rinkelen als hij
omdat geen lucht in de stolp de ge-
luidslrilUngen voortgeleidt. Zetten we
nu een bron die ultra,onore trillingen
voortbrengt onder de stolp, dan zullen
nok de golven daarian niet tot de
buitenwereld kunnen doordringen.
Maar rrn electrische zaklantaarn zal
zijn licht vanuit een luchtledige glazen
Sadruk verboden).
Hoog Militair Gerechtshof
Troep soldaten keerde zich
tegen de politie
Om makker te ontzetten, die was ingerekend
(Va
verslaggeve
Voor het Hoog Militair Gerechtshof
in Den Haag herleefde een rel van on
geveer tachtig soldaten, die op 17 Juni
j.l. te Raamsdonkveer naar het politie
bureau togen om een medesoldaat, die
na een ruzie in een danszaal was inge
rekend, te ontzetten. Enkele onderoffi
cieren, die in gebreke waren gebleven
tegen de rebellerende soldaten op te tre
den, zjjn hiervoor door de Krjjgsraad-
Zuld tot strenge gevangenisstraffen ver
oordeeld. Van het vonnis tegen de ser
geant J. Th. P te Keizersveer. die werd
vrijgesproken, was de auditeur-militair
echter in appèl gekomen Toen deze ser
geant van een luitenant bevel kreeg de
troep naar de kazerne te commanderen,
maakte hij zich hiervan af met hat
schreeuwen van een vloek en de woor
den „Ga toch terug jongens Verder
was htj niet opgetreden De advocaat
fiscaal meende, dat de bekl. in de situatie
waarin hij zich geplaatst zag, waar
schijnlijk niet meer had kunnen doen en
meende, dat de/.c terecht is vrijgespro
ken, waarom hü bevestiging van het
vonnis vroeg.
Twee maanden gevangenisstraf werd
geëist tegen de 23-Jarige vaandrig J P.
K van de vliegbasis Eindhoven, die op
17 Augustus tijdens een gecombineerde
oefening me* luchtdoelaitilierie met een
helicopter zo onvooizichlig laag heeft ge
vlogen. dat hi) een .stuk geschut raakte,
waardoor een soldaat ernstig aan het
hoofd werd gewond. Kdie door de
KrUgsraad-Zuid tot zes weken hechtenis
was veroordeeld, verweet h(j grove on
achtzaamheid en onverantwoordelijk
vliegen, bovendien in strijd met een
dienstbevel, volgens welk hU niet lager
den 200 voet mocht komen.
Wegens bet slaan met de kolf van een
geweer naar een mede-soldaat, die hem
gesard had, eiste de advocaat-fiscaal twee
maanden gevangenisstraf tegen de 19-
jarige soldaat L. J. J. V. uit Holwerd,
die onlangs door de KrUgsraad-We«t tot
dezelfde straf werd veroordeeld. Bekl
verklaarde, det het niet zijn bedoeling
was geweest zijn tegenstander, die de
klap gelukkig nog kon afweren, te ver
wonden, maar dat hU in drift'tot zijn
.handeling wa« gekomen. Om indruk ie
maken had hU slechts, toen hij zo ge
plaagd werd, een klap op de tafel wilien
geven.
I Uitspraak 14 December.
