Honderd Nederlanders schreven
samen een dik en boeiend boek
Gelukwens bij de 80ste verjaardag
Winston Churchill
van
Sir
f DAGBOEK FRAGMENTEN 1940 45
Predikantsvrouw en boerendochter, leraar en
tramconducteur, Engelandvaarder en N.S.B.er
en nog vele anderen werkten er aan mee
C*.IT/ET SP.4\JE hebben toe tachtig jaar oorlog gehad en de
I I I Fransen zijn hier een kleine twintig jaar op visite geweest.
Dat hebben we op de lagere school al geleerd en later
hebben we over die donkere bladzijden uit onze vaderlandse geschie
denis spannende verhalen gelezen. U e hebben zelfs nog enige
jaartallen onthouden van de hele reeksen die we van de meester
moesten leren. Dat teas geen prettig werk en er is dan ook maar
weinig blijven hangen.
Hoe hebben echter de ftoortersde boeren en de kleine luyden
die lijden doorgemaakt? Met welke problemen en vragen hebben -ers zich reecc
zij geworsteld? En de doodgewone huisvrouwen, die moesten zorgen haakte kennis
dat man en kinderen op tijd eten kregen wat hebben zij beleefd? z'jr» dagboek:
Hoe stond met het huiselijk leven in die tijd? En hoe reageerden i
de kinderen op de grote gebeurtenissen, waarvan onze kinderen nu
de jaartallen moeten leren?
Laten we eerlijk erkennen: we weten 't niet. Er is mooi en
vreselijk gefantaseerd door vele schrijversdie echter in de meeste
gevallen over geen of zeer weinig historische gegevens beschikten.
Enhoe staat 't in dit opzicht met de Duitse bezettingstijd.
die we bijna al weer tien jaar achter de rug hebben?
Het boek is onderverdeeld in de
volgende hoofdstukken: Het eerste
jaar. Toenemende druk. Halverwege,
Hard tegen hard, De hongerwinter en
de Bevrijding.
KORTE BLOEMLEZING
Hoe moeilijk 't ook is een keuze
te doen uit deze honderden fragmen
ten. toch willen we onze lezers een
indruk geven ven de bijzondere lec
tuur, die dit boek oiedt.
Op 11 Mei 1940 vertoonden de Duit-
de omgeving van
:ge boerenarbeider
hen en schreef in
Die laatste vraag is heel be
langrijk. Een mens vergeet gauw
en de tand des tijds knaagt met
nooit aflatende activiteit aan wat
we als herinneringen door 't le
ven meedragen. In zekere zin kun-,
nen we dit gelukkig noemen. Maar
voor de historie, voor de latere
geslachten is dit te betreuren.
Dit was de reden, waarom dr.
L. de Jong in zijn bekende vijf
minuten-toespraakjes, die hij tij
dens de oorlog voor Radio Oranje
hield, meermalen bij zijn luiste
raars in Nederland er op aan
drong dagboeken bij te houden'.
Toen de oorlog voorbij was, heeft het
Bijksinstituut voor de documentatie en
de geschiedschrijving van Nederland in
oorlogstijd aanstonds alle pogingen in
•t werk gesteld van die dagboeken in-1
zage tc krijgen.
De reactie op deze oproep was in alle schappij le Den Haag verschenen:
opzichten verrassend Genoemd .nat.- DAGBOEK-FRAGMENTEN 1940-1945
tut,t had weldra de btsehikk:n| ovt.- HM bwk l.ll M» P.J1M I, titl.tak.nd
„00 particuliere da.bojk.iu Na «j. rXSlXXTo.
vuldige lezing en -rhiftmg werden 350 Jn dü w#fk fijn g#de#lt#n uil 9S dag
van deze manuscripten teruggezonden, i boeken overgenomen, van 8 daarvan
zodat men aan het bureau Herengracht waren de schrijvers „fout" (meestal ge-
474 te Amsterdam thans de beschikking sneuvelde Oostfrontstrijders).
jSft Hn'crk nS voldoende
vs.
oorlogsdocumentatie, dat hij deze ver- et Ive,rzc',
tante li nf van de troeft, hUtorirehe"c^alwe! wat ander* te doen
waarde acht voor onae kenoi. van de ««boek b„ te houden; bovend
beaettinastijd er. voor de juiste kijk op te ge\..arli.k
het intieme leven ,n d,e oorlojsiaren Ter he.chernung vw de den ,te,t der
Het leaen van deae da.boeken ia een auteur. IJn met .lt^n hun e.oen n.
enorm werk geweent. De totale omvang,Jhe" e et tcimeld, maar njn ook
bedroeg ao ormtreeka 100.000 bladail-1fragmenten de peraoonsnamen
den. Dra. mevrouw T. M. Sjenitzer—
van Leening, wetenschappelijk mede
werkster van het instituut, heeft
taal, niet zelden gekruid met Rotter
damse humor, geeft hij zijn ervaringen
en die van zijn gezin en familie weer.
Od 28 Januari 1942 had de Maasstad
haar zoveelste bombardement te ver
duren. De tramconducteur schrijft;
Telkens doorsta je dezelfde
doodsangst als. op 14 Mei 1940.
Toen was het echter klaarlichte
dag en kon je vluchten. Nu is
het donker en op straat levens-
gevaarlijk door de overal neer-
vallende granaatsplinters zoodat je
genoopt ben het noodlot werkeloos j
af te wachten. Ontloopen is on
mogelijk. We nemen wat broom
kali om kalm te blijven en dat
lukt wel een beetje, we sjouwen
wat met de kinderwagen, dekens
en kleeding en laten de kinderen
slapen. Het is beter dat ze zooiets
niet meemaken en als ze eenmaal
wakker gemaakt zijn slapen ze er
later nooit meer doorheen. Helpen
doe je ze er ook niet mee want
bet gevaar drijgt overal. Klaar
staan ls het eenige wat je kunt
doen.
Op 11 April 1942 werden in het
concentratiekamp te Amersfoort 72
Nederlanders ter dood veroordeeld.
Een gymnastiekleraar was ge'uige *an
de uitspraak van het „Gericht" en de
wegleiding van de veroordeelden.
Het is ongeveer drie uur. als de
eerste groep van tien man uit ba
rak 4 geieid wordt. Bespottelijk,
die bewaking! Daar komen ze aan.
Ik ben opeens dankbaar, dat ik
hier moet staan; wij kunnen onze
veroordeelde vrienden r.u tenmin
ste toonen, dat we met hen mee
leven. Daar komen de eersten de
hoek van de keuken om: Schoen-
maker-Molts, Gerritsma en ande
ren. Wij kijken elkaar aan. Hun
oogen zoeken de rijen af, om .af
scheid te nemen van hun vrien
den. De duimen gaan daarbij om
hoog. Enkelen van ons kunnen het
niet langer volhouden en snikken
het uit, vooral, nu in het midden
heel zachtjes het trouwe Wilhel
mus wordt ingezet.
In de vroege morgen van 15 Augus
tus 1942 werden in het kamp te Haa-
ren vijf gijzelaars «waaronder Ruijs
en Bennekers' doodgeschoten. De ge
vangenen verenigden zich in een
rouwdienst en een leraar vertelt
Prof. Kraemer leest bijbelgedeel
ten, waaronder het slot van Ro
meinen 8: „Wie zal ons scheiden
van de liefde van Christus Hij
spreekt eenvoudige, doorvoelde
woorden. „Wij zouden misschien
het liefst maar lang zwijgen". Mgr.
Hendriks van den Bosch «de vica
ris' beklimt dan het spreekge
stoelte. een tikje rhetorisch maar
mannelijk en flink klinken z'n
woorden. ..De Heer heeft gegeven
de Heer heeft genomen. De naam
des Heren zij geprezen." Later
spreekt hij een gebed uit, met de
woorden uit De Navolging v.
Christus. Andriesen speelt ten
slotte kort een stille, gedragen
melodie. Stil gaan we heen.
Een ondergedoken Joods koopman
in Heerlen schreef medio December
1942 in zijn dagboek:
De Almachtige heeft mij in een
wegl geleid, waar ik mijn ziel met
't nodige voedsel kan spijzen. Hier
gaan mij de ogen open voor Gods
Woord en Zijn Heiligheid. Hier
bij onzen beschermer verkwikt
zich mijn ziel met de geestelijke
stoffen, waar ik al een lange tijd
behoefte aan had, deze heb ik
eindelijk hier gevonden. Hier leer
ik Jezus kannen, den rechtvaardi
gen Jood. waar uit zijn mond de
ae waarheid en rechtvaardigheid
uitging, ik koester voor hem de
grootste liefde, ik benun zijn recht
vaardige en ware taal, die. hij ge
sproken heeft. Ik herken in hem
als een uitverkorene uit Israël.
Zijn woorden zijn zoet en waar.
Op 2 Maart 1945 werd Den Haag op
vreselijke wijze door het oorlogsge
weld getroffen. Een vrouwelijke kan
toorbediende gaf op deze wijze aan
haar schrik en ontzetting lucht:
Daar vielen de eerste bommen,
met zoo'n geweld op het arme Be-
zuidenhout. zodat zelfs de deuren
van ons pakhuis van de luchtdruk
openklapte. De grond trilde en
beefde en weer nieuwe bommen
vielen. Duidelijk hoorden wij het
rinkelen van de kettingen en aan
de uitroepen van de overburen
was het te merken dat het zijn
uitwerking niet miste. Het werd
even rustig en wij durfden om
de hoek te kijken. Grote rook-
wolken stegen op. Niet lang daar-
na. weer gebrom in de lucht dat
steeds naderbij kwam. Wij aan
net bidden, hardop, om bescher
ming van onszelf. Aan het 'huis
dachten wij niet eens. Weer rin
kelen, gevolgd door het schudden
van het hele huis. Huilen en bid
den was het enigste wat wij in
die bange ogenblikken konden
doen. Steeds maar nieuwe bom-
Als de kolen op waren en
dat was meestal 't geval
dan gingen de mannen er op
uit om hout te bemachtigen.
En er kwam heel wat kijken
eer de grote blokken gereed
waren voor 't gebruik.
men vielen en toen het afgelopen
was hing er een zwarte rookmas-
sa boven het Bezuidenhout.
Ook een Fries onderwijzer van 35
jaar was aan een dagboek begonnen.
Na enige bladzijden lezen wij: „Zijn I
vrouw zet het dagboek voort". Het
volgende ontroerende citaat spreekt
voor zichzelf:
Mijn liefste hoe zal ik verder
gaan in jouw dagboek nu jij niet
meer naast en achter mij staat
Jij. mijn liefste, had het dagboek
gesloten en in de kast gezet cn
•ij gingen tezamen naar bed, in
den. Elf
we waren vielen wij tamelijk
gauw in slaap. Om half twaalf
werd er gebeld en daar stond de
auto van de Grüne Polizei om
jou. mijn liefste, op te halen en
niet weer te laten gaan. Op de
drempel van ons huis hebben wij
afscheid van elkaar genomen.
Zie verder volgende tekstpagina
enige jaren aan gewerkt.
VANDAAG VERSCHENEN
D» minister ven O.. K. en W. verleen
de machtiging en de schrijvers der dag
boeken toestemming tot publicatie en
so is dan vandaag bij de N.V. Martinus
Nijholf'i boekhandel en uitgeversmaal-
gewijzigd.
Wie dit boek met aandacht leest
aldus dr. De Jong komt onder de
indruk van de wijze, waarop de schrij
vers hun belevenissen en impressies
onder woorden wisten te brengen,
't Lijkt wel of Nederland in de oorlogs
jaren bewoond was door een „volk van
literatoren".
WAAROM SCHREF E.\
ZIJ
E aan dit boek hebben meege
werkt" We lezen oij.iragen
boerenarbeider, advocaat, kunste-
naressc. rustend zakenvrouw, kantoor-
bcdienoc. doktersvrouw. H.B.b-er.
boekhouder. gymnasiast. journalist,
vakvcrenigingsleidcr. marconist, guze-
laar, politicman, tramconducteur,
verpleegster.
Een verrassing uit Engeland
Ozo-sigoretteu. door vliegtui
gen boven Nederland uitge
worpen. Wie 't geluk had zo'n
pakje te vinden, voelde zich
de koning te rijk.
ijesscholier,
Engelandvaarder,
monteur. N.S.B.-er, typograaf, koopman,
boerendochter, jurist maar met deze
opsomm ng is de lijst nog lang niet
compleet.
a hebben deze mensen a3n- I
tekening Rehoudcn van alles wat zij in
de bezettingstijd meemaakten? Een
•are.- zegt hierover: „Ik vind het pret-
om dit dagboekje bij te houden. 1
'ortl omdat het me later aardig liikt
nog eens in te neuzen, doch ook. om-
t onze ouders en vrienden zich bil
het lezen ervan zullen kunnen voor
stellen. hoe wij al die tijd hebben
doorgebracht, uf misschien beter gezeed
doorgeworsteld, want worstelen is het j
vaak, worstelen tegen opkomend heim
wee. worstelen om een büna onbe-
dwingbare lust cr uit te vliegen tc j
beteugelen."
Een Delftse onderwijzeres zegt 't wee:
ander^: „Dit dagboek is geschreven op
het moment van het gebeuren» zelf.
som' zelf- zonder kennis van de oor
zaken. die tot de beschreven feiten aan
leiding hebben gegeven, noch van hun
plaats in het ruime verband. Hier en
daar zullen feiten voorkomen, die in
hun motivering wellicht onjuist ziin.
maar daarom niet minder waar zim
gebeurd Soms heb ik angst, angst om
niet geloofd te worden, omdat latere
ges.achtei. eenvoudig niet wensen aan
te nemen wat hierin werd beschreven
en toch. ;k zweer bu alle> wat me lief
;7. er staat geen onware gebeurtenis in.
i Alles neergezet, ik zou haast zeggon:
1 heet van de naald. Ik heb het pijnlijk
i vc echt gehad c ..t "'tale oorlog'' te
I hebben mogen beleven."
Actief zijn:
sleutel tot
zijn karakter
(A an onze Londense
correspondent)
II IJ kan de wereld op
-1-A zijn schouders dra
gen. Toch staat hij open
oor de eenvoudigste ge
voelens en kan zichzelf
vreugdevol verliezen tus
sen goudvissen, katten en
zwanen. Hij heeft over
zijn kinderdagen eens ge
schreven: ..Ik was geluk
kig niet mijn speelgoed in
de kinderkamer". Hij is
nog steeds gelukkig met
speelgoed en voegt er da
gelijks iets aan toe, want
hij is altijd een kind ge
bleven.
Het is karakteristiek voor
lie.ni Hat hij eens. toen hij
Minister van Binnenlandse
Zaken was, hardnekkig ge
weigerd heeft het rolschaat
sen op trottoirs te verbie
den. Wat hinderde het als
cr een paar oude vrouwen
werden omvergereden. Het
was veel belangrijker dat
kleine jongens niet van een
hertje plezier beroofd zou
den worden".
Dit is wat een vrouw, La
dy Violet Bonham Carter,
die Engelands Grand Old
Man van zeer nabij kent.
Vanmorgen heeft prof. schrijft over Sir Winston
>-iever;nga in een vlammende Churchill. Als enige vrouw
redevoering prof Meyers her- heeft zij een bijdrage gele
•lacht, en daarna i? begoten, een verd tot het boek ..Winston
w"k teen college te lopen. Het Spencer Churchill. Scream
Crown and Common-
•rote spijt niet geweest, iets wat
k eeuwigjammer vind. Maar daar
na die sterke en eerlijke eensge
zindheid! Het was werkelijk fijn.
Een vrouw schreef over een groot man
Weet u 't nog? Maar natuur
lijk tote zal dat ooit ver
geten! Uren lang moesten we
vaak wachten om de bonnen
in levensmiddelen om te zetten.
Op 14 Mei werd Rotterdam gebom-
n gedeeIte van
door een 20-
rige studente:
Moe gaan we zitten op pen
paaltje en kijken naar de bran
dende stad. De rook hangt dicht
boven de vlammen. De zon is er
achter verscholen. In de Teilinger-
str. en overal zitten mensen bui
ten. hele families met al hun
hebben en houwen, meubels, tapij
ten. kanariepietjes cn poezen. Al
lemaal wanhopig. Wat moet er
iets
werk
veel
Ze
dachten dat
ligt alles in puin. Hopeloos is het.
Nu is er niets meer te redden.
Voor het laatst zien wc ons huls
daar staan, laag tegen de hoge
buurhuizen. We hebben nooit een
arrder huis gekend, we zijn er
geboren en hebben er alles be
leefd. Het is maar niet een huur
huis. waar je zo uittrekt: het is
van on? en je houdt er van. Je
zei altijd, dat je er nooit weg zou
willen en nu moet het.
In November 1940 werden alle Jo
den uit de openbare ambten ontslagen.
Te Leiden vielen daar enkele profes
soren onder: David Meyers en nog
een of twee. Een student van 18 jaar
Zaterdag en Zondag
echt half kapot
Het boek is een „tribun
ter gelegenheid van zijn 80
ste verjaardag", en beval
bijdragen van een zeventien
tal prominente Britten, on
der wie Sir Anthony Eden
Clenjent Attlee. de oppositie
leider. Menzies, de Australi
schc minister-president. Sii
John Rothenstein. directeur
van de Tate Gallery, de Agr
molentje bij de I Khan. en één Amerikaan
eerste collecte was voor een toch Bernard Baruch.
t al zoo gevaarlijke proefneming als 1
Winterhulp Nede.lanJ wel het Het is een rijk boek.
>tomste wat men had kunnen uit- want het tekent in enkele
I denken De gemeenste sabotage fnrse lijnen de Oude Leeuw
had niet funester kunnen werken, j in aj z,jn veelzijdigheid.
Een Rotterdamse tramconducteur Doch geen van de schrijvers
heeft aan deze ..dagboek-f-agmerten"'! heeft wpllicht Churchill zó
I e«-n c,not rardeel geb x>le bla - raak eet-k-nd als die onp
I zijden zijn van zyn hanu. In ruige vrouw, Lady Carter. Laat
woord laten, want zij doet
ons een Churchill zien die de landing
ilechts weinigen kennen. La- Actief-zijn
iy Carter dan schrijft als zijn karakternooit heeft hij
vij, hier en daar een greep
loende, verschillende uitla-
ingen bij elkaar lezen:
„Churchill heeft eens ge-
egd: „Het leven van een
iageld zijn. een kruis van
edachte of een kruis
leeg ogenblik gekend. In
tijden van politieke tegen
spoed, als de hoofdstroom
van zijn leven was afgedamd,
verbrak
weerhouden „Hij geeft weinig om het
nemen aan oordeel van het gewone volk.
Normandië. Hel is ziJn eigen boodschap die
mi hem het meest interesseert cn
die hij vastbesloten is door tc
geven.
en stroomde met woest ge
weld over in nieuwe kana
len. Hij schilderde, hij bou
ie daad". Vo
'ijk der gedachte altijd
onvolkomen koninkrijk: waar
rijn fantasie omhoogsteigert.
daar moet zijn lichaam vol-
acn. Als zijn hersens bezig
zijn met oorlog, dan moet hij
troeven commanderen: als
hij redetwist met metselaars,
dan moet hij zelf een muur
houwen.
I, pf dr waterwerken.
„Toen Churchill in 1940
aan de regering kwam was
hij 66 jaar. Veertig jaar lang
nergie de had hij blootgestaAn aan het
zijn levensstroom felle licht van de politieke
a. Hoe kwam het dat
man, die nooit de leider
een politieke partij was
metselde geweest, ineens door allen
schreef erkend werd als de onbe
twiste leider van het Britse
volk rijn stem, zijn wil.
zijn zielSir Winston heeft
zelf een entwoord gegeven,
toen hij zei dat ..om het lei
derschap van een partij of
een natie met waardigheid
en gezag te bekleden, hel
noodzakelijk is dat de kwali
teiten en de boodschap van
de leider niet alleen aan de
v,d„ „„re X Die Gri
ken en Romeinen worden veel
ie veel overschat Zelf heb ik
net zulke nrachtiee dir.gen se-
zegd Zij hebben hun reputatie
le danken aan het feit. dat zij
behoeften, maar ook aan
beider stemming beant
woorden."
„Gedurende de oorlogsjaren
sprak hij tot ons in „woorden
die zelfs een ziel onder .de rib
ben van de dood zouden kun
nen steken". Hij projecteerde
in ieder van ons zijn eigen
heldhaftige beeltenis, totdat wij
door zijn geloofskracht werden
getransformeerd tot het volk
waarin hij geloofde. Wij waren
dat volk maar wij wisten
het niet. totdt hij ons aan ons
zelf openbaarde. Door de beto
vering van zijn verbeeldings- i
kracht werd de oorlog voor ons
omkleed met een luister en een
diepe betekenis, die alle leed
en alle smerigheid van de krijg
overspoelde.
„Hoewel hij van nature
een partijman was, is hij toch I
nooit een partijdig politicus
geweest. Om zichzelf tot volle
ontplooiing te kunnen bren-
gen heeft hij een nationale,
of nog beter: een intematio-
nale achtergrond nodig.
Nooit is hij de orthodoxe
spreektrompet van enige l
partij geweest. Hij kon zich- I
zelf niet in het harnas van j
het een of andere confectie-
leerstuk steken: paste nooit.
„Ofschoon Churchill ge
niet van discussies is hij krach
tens zijn temperament een in- I
tellectuele autocraat. Hij houdt
er niet van de zin van anderen i
te doen; veel liever doet hij j
zijn eigen wil. Vaak is hij uit
de pas gevallen met zijn tijd
genoten omdat hij veel verder
vooruitzag dan zij. Zijn waar
schuwingen tegen het Nazi-ge
vaar in de jaren van dertig, I
zijn rede te Fulton waarin hij de
vrije wereld opwekte in krach
tige eenheid de communistische
uitdaging aan onze Christelijke
beschaving tegemoet te treden, I
zijn oproep te Zürich dat Euro
pa het oude zeer zou vergeven
en vergeten én zich verenigen
om zichzelf te redden al de
ze grootse flitsen van profetl- I
sche visie werden op dat ogen- I
blik verworpen, belacheliik t?e-
maakt of genegeerd. Toch zijn I
rij later door de gebeurtenissen I
bewaarheid.
„Niemand is snoediger I
"ervceld dan Sir Winston I
Churchill. En hij probeert
ziin vervelinp niet te verber- I
oen. HU heeft dr verwarrende
eigenschap zichzelf volko
men van de rest van elk ge-
eischap te kunnen isoleren.
Hii kan zich volkomen con- I
centreren ov elk onderwerp,
en kan zijn aandacht plotseling
van het ene op het andere j
onderwrn overschakelen. I
,Jn 1940 keerde Winston
Churchill het tij der historie. I
Nooit hebben zovelen zoveel
aan één man te danken ge- I
had. Hij redde zijn land en
de zaak der vrijheid, die zijn
boodsrhav en zijn glorie is.
Noa tijdens zijn leven heeft
hii ziin plaats onder de on-
sterfeliiken ingenomen."
Zó denkt een vrouw over
Sir Winston Churchill. Is
het wonder dat heel het
Britse volk. ja. heel de we
reld. van .hartp verheugd is
ovér zijn 80ste verjaardag?
