De geestelijke achtergrond van Leiden's
strijd in 1574
In 't Verleden ligt het
heden
TOEN - IN NU
NIEUWE LEIDSCHE COURANT
DINSDAG 2 OCTOBER IMS
Nu wij zelf, na de bevrijding op 5 Mei i
Van dit jaar, heel duidelijk weten, dat ons
verzet tegen de Duitsche tyrannie vanuit een
geestelijken achtergrond stand kon houden,
in ogen we zeker met recht vragen, wat in de
zomermaanden van 1574 de toonaangevende
inwoners van Leiden in hun strijd en vol
harding heeft gesteund. Bij allen, die de
historie van Leidens beleg en ontzet voor
ons geteekend hebben, kan men telkens be
merken. dat zij ons willen doordringen van
't besef, dat wat hier in de stad zich toenter
tijd afspeelde, een klein onderdeeltje was
van den geheelen opstand, die tegen het
katholieke Spanje onder leiding van Prins
"Willem was losgebroken. Het ging, zoo
schrijft prof. Fruin, „om het behoud der
vrijheid van denken en geweten; om het
volksbestaan en zelfregeering naar volksaard
en volksbelang werd de ongelijke strijd ge
voerd". Noch bij de R.-Katholieke Kerk,
noch bij Filips II vonden ze voor deze ge-
wenschte vrijheid steun. Ze voelden zich in
Leiden sinds 1572 mede ingeschakeld in 't
geheel van dien vrijheidskamp. Ze begrepen
heel goed, dat als de belegeraar Valdez z'n
plan zou doorvoeren, ook Holland mee een
prooi zou worden van tyrannie en uitbuiting.
..De gedachte aan 't geen dan gebeuren zou,
de heerschappij van den gehaten vreemde
ling en den verachten priester" deed velen
moed grijpen om te volharden.
Maar düe moed is zeker bij mannen als de
Douza's, van der Werf. van Hout e.a. telkens
■weer versterkt door hun Chr. geloof, hun
verborgen gemeenschap met God in Christus,
terwijl ze hiervoor zeker door 't voorbeeld
en de brieven van Oranje telkens weer
pieuwe kracht ontvingen. Als prof. Romein
én z'n boek ,,De lage landen bij de Zee" den
opstand tegen Spanje beschrijft, valt het op.
dat hij niets van Leidens donkere dagen
meedeelt, maar toch wel licht laat vallen op
het karakter, het eigenlijke wezen van Hol
lands worsteling. Deze historicus zoekt vooral
in het materieele, de onpersoonlijke macht
van de wijze van voortbrenging den beslis-
e-enden factor maar hij verzuimt toch niet
de kracht van het persoonlijk Christelijk
geloof mee aan te wijzen als een onzichtbare
bron voor moed, volharding en blijvende
hoop.
Immers, toen de hooge adel feitelijk al
Weer bezig was om in goede verstandhouding
is ons lijdelyker met den Machabeen in den
strijd om te komen, dan jammer aan ons
volk en heiligdom te zien, namelijk uwe
bloeddorstigheid over onze lichamen en
conscientiën te lijden". (Orlers „Beschrij-
vinge der stad Leyden" bl. 560.) En in dit
geloof en in dien vrijheidszin, die tot volhar
den de kracht gaf. hebben volgens Orlers
ook vele „vroome burgerhuisvrouwen" -hun
mannen blijvend gesterkt.
We weten natuurlijk heel goed, dat deze
groep strijders niet zoo groot in getal was,
dat er zelfs onder de 40 regenten maar
..zeven in dat Sodom waren" die- van ge-
loovig doorzetten afwisten, dat de rest, die in
't begin zwegen, later ..hun tongen uit de
lom baart gehaald hadden" en met praten hun
laffe gedrag goed maken en de houding van
de anderen verzwakken wilden maar 't i6
niet gelukt. De kleine groep bleef, onver
biddelijk in geloof en vrijheidszin, offer-
bereid volhouden. En toch bewaarde dit ge
loof hen ook weer voor onbarmhartigheid.
Want toen aan 1 eind van de bezetting 6
vrouwen. 1 man en 8 kinderen de stad
wilden verlaten om hun afvallige familie
leden in of achter 't kamp van Valdez op te
zoeken, heeft Douza ze met plezier laten
trekken, 't Waren maar opeters, geheime
spionnen misschien en in elk geval ontevre
denen. Maar toen de overloopers bij den
eersten post van hun vriendjes de Spanjaar
den kwam, lieten die hen niet verder trek
ken. Integendeel: ze stuurden allen, vrouwen,
man en kinderen, naakt naar de stad terug
met de spottende wo.rden: laten ze je daar
maar te eten geven. Deze .naakt udtge-
kleeden" kwamen bij de stad. werden niet
aan hun verdiende lot overgelaten, maar
weer opgenomen om mee te eten van dat be
droevend beetje dat binnen de muien nog
aanwezig was. Ook dat gebeurde, omdat
achter den strijd op leven en dood een
geestelijke macht heerschte, het ootmoedig
geloof in Hem, wien men in leven en sterven
toebehoorde, in Jezus Christus, die voor de
strijders en lijders de Weg, de Waarheid en
't Leven woe. In Hem hebben zij zich „meer
dan overwinnaars" geweten.
De. D. KUILMAN.
In het tijdvak van 18 Juni t/m. 15 Sept.
zijn in de Zweminrichting „De Zijl" totaal
67527 baden genomen.
Directeur lichtfabrieken nam
afscheid
Hartelijke huldiging.
Zooals reeds eerder werd gemeld, heeft de
Directeur der 9!edel. Lichtfabrieken wegens
het bereiken van den pensioengerechtigden
leeftijd, op 1 October j.l. den dienst verlaten,
na een 34-jarige dienstvervulling, waarvan
sedert 1 December 1921 als Directeur.
Zaterdagmiddag jl. vond het afscheid van
het personeel plaats in den foyer der Stads
gehoorzaal, waarbij ook aanwezig waren de
lo. Burgemeester. Weth. M. G. Verweij en de
lo. Gem. Seer. Mr. N. J. Rowaan.
In een van groote waardeering getuigende
toespraak heeft weth. Verwey namens het
Gemeentebestuur Ir. Klinkenberg dank ge
bracht voor de belangrijke diensten, welke
hij in zijn opeenvolgende functies van inge
nieur, adj. directeur en ten slotte bijna 24
jaren als Directeur van de gas- en «electrici-
teitsbedrijven aan gemeente en gemeenschap
heeft bewezen.
Vervolgens heeft de heer Colpa, Voorz. van
het huldigings Comité, den scheidenden Di
recteur namens het personeel en oud-perso
neel toegesproken en hem als aandenken een
radiotoestel aangeboden, terwijl aan Mevr. v.
Klinkenberg bloemen werden overhandigd.
De heer van Klinkenberg beantwoordde de
sprekers en sprak vervolgens zijn afscheids
woord tot de verzamelde ambtenaren en
werklieden van het bedrijf. Hij toonde zich
zeer getroffen door de wijze, waarop het per
soneel afscheid van hem had willen nemen.
Hierna bleef men nog korten tijd gezellig
bijeen om tenslotte persoonlijk afscheid van
den heer v. Klinkenberg te nemen.
In zijn laatste gehouden vergadering had
het college van B. en W. reeds officieel af
scheid van den directeur genomen
De Tuintjesver. „Ons Belang" hield dezer
dagen haar jaarlijksche vergadering. De voor
zitter, de heer Joh. v. d. Bos, herdacht in zijn
openingswoord de getroffenen, waarna een
oogenblik van stilte werd betracht.
De prijsuitreiking van de gehouden kweek -
wedstrijden in tuinen en vensterkweek, bin
nen- en buitenshuis, zal op de a.s. feestavond
van het tweede lustrum (10 jarig bestaan)
plaats hebben. Ook deelde de voorzitter mede
dat de vereenigimg als sub-commissie zitting
heeft genomen in het comité tot verbetering
van de Leidsche plantsoenen. De secr., de
heer C. Streefland, de penn., de heer C.
Paauw, en de commissaris de heer Verhagen,
werden als zoodanig herkozen.
«het mips II te gereken en vele legere edel-
met hun ameekechliften een onuitge-
,/at eon»l»tort»n"
reden «m 4e Proteeeenteohe «weevtm k
wortfett en het verbond ven CtevintstlMte
kooattfrden. weer mee de lege edel In betrek-
»^etond". Me4 deee Oelvkvietiache «roepen
ook Prins Willem connectie geeocht en
fciurae»iafcwh gezinde kooplieden begrepen
keel goed, cUrt ze onder een regiem van dan
«wékenaken koning Tilipa II op geen viijhste
I* 't algemeen en ook niet op een ecemomi-
■ahe va ijheid konden rekenen ter ontplooiing
eee een nieuwe maatschappelijke orde.
Al «preekt het du* heeet veneelf, det echter
een wHèiekketi ijd. die door Hollend en Zee-
lemé voorel onder leiding ven Prths Willem
toen gevoerd werd. allerlei Ageestelijke
krachten werkten, men mag mi. gerust
Keggen, dat het positieve protest arvteche ge
loof een buitengewoon actieve rol in deren
gespeeld heeft. Dat nu blijkt ook wel terdege
uit het verzet, dat hier in Leaden in die door
en door moeilijke maanden van 1574 geboden
ia aan de pogingen van Valdez. la Roche,
von de glippers Matenesse van Wybisma, de
Huytec en anderen om dd' menschen in hun
diiepe ellende murw te maken, te laten
luisteren naar het zoete maar verraderlijke
gefluit van den sluwen vogelaar. Uit een
brief, die in die laatste zeer moeilijke dagen
van September nog naar Matenesse is ge
zonden. kan men lezen, dat het vertrouwen
op God en de besliste volharding om het vol
te houden tot het einde, ten zeerste met
elkaar samenhingen; het eerste was de ver
borgen kracht voor de tweede. Matenesse
had de inwoners verachtelijk honden- en
katten-eters genoemd, voor wie geen redding
meer mogelijk was. Alleen overgave. Maar
zij antwoordden: „By zo verre gjj ons daar
na te geweldiger mogt worden en de Heere
ons door onze veidiende straffe in uwe
handen woud et geven ('t welk wij nochtans
eijner eeuwige goedheid toebetrouwen dat Hij
niet doen zal) willen wij daarom van Zijn
Woord niet wijken noch ophouden onze
Vaderlandsohe Vrijheid te verdeedigen; ja
liever in den uitersten nood o<nze Stad zelve
in brand steken dan dat zij u ten nutte zoude
WANNEER de Lektechc burgert] rich
opmaakt om den Sdan October te
herdenken dan ia daar in 't huidige
tijdage-w richt meer aanleiding toe dan
ooit te voren.
De toestanden en verhoudingen, die
onae voorvaderen hebben doorleefd zullen
wel nimmer zoo duidelijk tot ons hebben
gesproken als thans, nu wij zelf aan den
lijve hebben ondervonden wat het zeggen
wil te moeten teven onder vreemde over-,
heersching. Het is ons duidelijk geworden
dat de mensch bij brood alleen niet le
ven kan. Daarvoor ie eveneens en niet
minder noodig onze geestelijke vrijheid.
De viering van den 3den Octoberdag vall
dan ook uitéén in twee onderdeden, n.l.
de eigendijke herdenking en de feeetvie-
ring, of met andere woorden uitgedrukt
in een geeste
lijke en ma
terieele viering
van de gebeui -
tenissen. die
zich in 1574 in
onze gemeente
hebben voor
gedaan. En dan
wil het mij
voorkomen dat
wij gezamenlijk
er voor moe
ten waken dat
de materieele
viering niet
een al te over-
heerschende
rol zal ver
vullen. Nu niet
en in de toe
komst niet. De waarde van onze eonstitutio-
neele grondrechten hebben wij de afge-
loopen vijf jaren zoo zeer leeren waar-
deeren omdat wij deze hebben moeten
missen. Voor 1940 pleegden wij bij deze
eenvoudige waarheid niet al te lang stil
te staan. Het scheen alles zoo vanzelf
sprekend te zijn. Tot dat wij uit onze
zoete droomen op hardhandige wijze zijn
Ook ln 1894 organiseerde men op 3 Oc
tober reeds een optocht en hier aict men
deie over de oude Blaauwpoortsbruf
trekken.
schappelijke ontwikkeling ons anders
heeft geleerd. Evenals iel 1574 staan wij
ook thans weer voor den opbouw van
wat wreede overheersc hershanden heb
ben geschonden. Det zal blijken geen ge
makkelijke teak te zt/n. Doch de weten
schap dat wij onze bijdrage aan den op
bouw zullen mogen leveren in volle vrij
heid en ondier waardeering voor eikan
ders overtuiging geeft ons den moed en
de kracht aan het werk te gaan: met
alleen maar doet ons in opgewektheid
de moeilijkheden tegemoet treden.
De diepere zin der 3 October-4terden-
king is in wezen een herdenking van de
waarde en beteekenis van hooge geeste
lijke goederen. Magen de menschenge-
slachten zich ook in de toekomst daarvan
diep bewust blijven want in het verleden
ligt het heden en in het nu wat worden
2*1.
M. G. VERWEIJ.
loco-burgemeester.
Het kan haast niet anders of men wordt
bij het herlezen van de gebeurtenissen van
1574 in onze goede stad telkens weer her
innerd aan het woord van den Prediker, dat
er niets nieuws is onder de zon.
Toen en nu, telkens dringt de vergelij
king zich weer op.
Ook toen waren 't de laatste loodjes die
de ellende zoo onvergetelijk maaktende
eerste twee maanden van het beleg wanen
nog dragelijk en vrij normaal. Dreigend was
het pas in Augustus, maar erg werd het
eigenlijk pas na den 30en van die maand.
De 30e, die „dolle Dinsdag" toen uitgezon
den boden met zulke opgewekte berichten
terugkwamen, dat de speellieden op de
hoeken van de straten op de schalmeien
gingen staan spelen en de vijand, verbaasd
en onzeker door die luidruchtigheid, niets
beter wist te doen dan maar domweg in de
lucht te gaan schieten.
Dat het nog niet zoo ernstig was in die
eerste maanden, vóór „dollen Dinsdag", Wijkt
wel uit het feit. dat men eerst in J'Ull
voedselinventaris ging opmaken. Wat die
distributie betreft, blijken we dan toch na
370 jaar wel wat geleerd te hebben. Wel
nam men van huis tot huis de provisie op,
maar men liet ieder in het bezit van z'n
eigen voorraadje. De zorgeloosheid op da*
punt had ten gevolge, dat men langen ttjd
het goede graan verwerkte in de brouwerijen
en de bijna oneetbare mout aan de aamen
bleef uitdeelen. Pas 27 Augustus kwamen er
strengere bepalingen: niemand mocht voor
meer dan 14 dagen voedsel in huis houden;
als men nog iets in voorraad had, mocht
men niets koopen. Op 2 September opende
het distributiekantoor, in het koor van de
Pieterskerk, waar de menschen in lange rö«n
met hun schaaltjes in de hand stonden te
wachten op hun rantsoen voor vier dagen.:
2 pond vleesch en beenen. Dege«ringe perfectie
van het systeem kwam ook hierin uit, da*
velen een dubbele portie probeerden te
krijgen. En er stierven er waf in die laatste
maand! Van de ruim 15.000 inwoners war en
er aan het eind van het beleg nog slechte
10.000 over.
Ook toen de twijfelende figuren onder
het volk en in de regeering. Ik denk »an
die groep vrijbuiters, die op 27 Augustus,
toen het nog pas dreigend was, op het stad
huis verschenen om te vragen om eten o4
paspoort, en die het laatste kregen; aan die
hoop van 40. met roestige wapenen dreigende
wanhopige»; die op 15 Sept. de raadkamer
binnendrongen en op hoogen toon brood of
overgave eischten, en beloofden den volgen
den dag met 300 terug te keer en. En waf de
overheid betreft, zoolang de gouverneur
namens den Prins, Dirk van Bronkhorst.
leefde, was er weinig kans op halfheid, maar
toen begin September deze stierf aan de pest
en aan zijn practische dictatuur een einde
kwam en de handelaar in huiden en zeemen-
vellen P. A. Vermeer, alias Zeemtouwer of
van der Werf, hoofd van de stad werd, kwam
er aarzeling. Ondanks de krachtige woorden
in de raadsvergadering van 6 Sept. van de
beide heer en van der Does werd ingegaan
op brieven van Valdez en la Roche, 's koninga
stadhouder.
Maar ook toen. de vastberadenheid en 't
geloof in de uiteindelijke overwinning bij
mannen uit één stuk als genoemde heeren
van der Does, die den 16en hun aanstelling
van den Prins ontvingen ais opvolgers van
mr van Bronkhorst, en als de handige secre
taris Jan van Hout. die de ..onderhandelings
partij" in den Raad uiteen deed spatten door
zoo langs zijn neus weg de heeren te ver
zoeken één voor één te willen spreken, opdat
hij zich bij het maken der notulen niet zou
vergissen, en ze zoo op een nette marnier
waarschuwde: „denk er om: alles wat ge
zegt wordt genoteerd en kan later tegen U
getuigen".
En dan de begrijpelijke verontwaardiging
bij de burgers, dat de bevrijders maar zoo
talmden! Maar toch ook de moedige berus
ting als blijkt uit het definitieve verbreken
van de onderhandelingen op 22 Sept., als de
schout van Broeckhoven uit aller naam
schrijft, dat men wil afwachten „waf God
Almachtig beschikken zou".
En ook: die heerlijke slotapotheose: wan
neer de nood het allerhoogst is. Wanneer op
den 28en Sept voor het eerst naast paarden-
vleesch gezouten huiden worden uitgedeeld,
komt de eerste gevleugelde bode van de be
vrijding de stad binnenvliegen met de aan
maning van den Prins „zich voor God te ver
ootmoedigen en*in het besef van eigen zonde
en onwaardigheid Zijn genade voor de sfad
af te smeek en".
Dn dan: het wateronze vijand, die oavae
landen verwoest, maar ook onze vriend en
bondgenoot, die ons ten slotte de redding
bracht door het mogelijk te maken dat de
geuzen vloot niet door den Rijn, waaraan hel
ver steak te Leiderdorp lag, en niet door de
wetering langs Zoeter woud e hoefde te komen,
wat stellig naet gelukt zou zijn. maar om
land daar fuaschen door.
Ook toen: bij de nog onverwachte, «ere*
nog maar amper geloofde bevrijding de aan
blik eerst doo<r Ewout Joppense, den weee
jongen, die de hutspot vond (die voor oom
jongens zoo voorbeeldige verkenner, »1 a
Leeuwken, die z'n moed met den dood be
kocht), en dan door de uitgehongerde be
legerden, van de forsche, fiere bevrijders en
het gretig verorberen van de met zooveel
vreugde toegeworpen heerlijkheden als haring
i brood bollen.
Sn, merkwaardig, wat de meeste menacheot
niet weten, is 't tateste naspel van: de zuive
ringOok toen.
De vroedschap werd van veertig tot zestien
verminderd, en de Prins koos ditmaal, bfy
wijze van „noodrecht" zelf ©en aantel
magistraten. De hal ven wérden verwijden!.
Van dier Weéf zat niét in de zuiveringscom
missie en protesteerde. Nog jaren tater, in
1600, mokte de stoere man, die zich by een
enkele gelegenheid echter te slap getoond
had. en verklaarde „dat de Prins den maat
regel genomen had door ingeven van naar
nieuwigheden begeerige en ongestadige
geesten".
Mr Dis C. DE RU.
GODSDIENSTOEFENINGEN
Pieterskerk, 10 u.. ds Kuilman.
Doopsgez. Kerk (Vrijgem. Geref. Kerk), 10
u„ ds Veldman.
Chr. Geref. Kerk. 10 u. en 6.90 u., ds Den
Boer van Amsterdam.
Geref. Gemeente, 10 u. en 5 u.. ds Rijksen.
NAAR DE APOTHEEK
De avond- en nachtdienst der apotheken
wordt van hedenavond 6 uur tot Zaterdag
morgen waargenomen door de Haven-Apo
theek, Haven 18, tel. 20085 en de Doeza-
Apotheek, Doezastraat 31, tel. 21313.
Te Oegstgeest door Oegstgeesche Apotheek
Wilhelminapark 8, tel. 26274.
an wij uwe slaven worden, want het wakker geschud en de loop der maat-
BURGERLIJKE STAND VAN LEIDEN
Geboren: Gerardus Th. M., z. v. H. J. M
Goddijn en H. J. M. van Avendonk.
Overleden: M. Landkrooh-Schreuder, 78 j
J v Leeuwen, 76 j.; J. H. Ouwehand-Ver-
hoeff, 77 j.; A. J. Duindam, 74 j.; I. Cornet,
69 T; M. E. Selier-de Blauw, 80 J.; B. Hoo
gen boom, 1 j.
Zaterdagmorgen is op het perron een
handige jongen opgepikt, die zaken deed in
oude bankbiljetjes. De politie heeft hem
eenige rust gegund door hem op te sluiten.
LEIDEN HELPT VLISS1NGEN.
Pianomuziek klonk ons tegen, toen wfl
Donderdagmiddag een kijkje namen op de
schuit, die werd geladen met Leidsche goe
deren voor de zwaar getroffen gemeente
Vlissingen. Een Vlissingsche muziekleerares
plaatste in een der Leidsche dagbladen een
advertentie en zie daar. per keerende post
wordt zij geholpen. Aan den oproep om glas
is uitstekend voldaan. Maar ook allerlei an
dere benoodigde artikelen waren aanwezig.
En toch, is er nog niet genoeg!
's Morgens was het ook bij Amicitia druk.
Daar werd een legerauto geladen met de
opbrengst aan kleeding en huishoudelijke
artikelen, ingezameld door de lustrum com
missie 1945 van het L.S.C. onder de leden ale
entree voor 't slotbal.
Ook hier was een aardige partij goederen
voor Vlissingen bijeen gebracht.
Zaterdagmmidag 16.30 uur speelt op het
terrein Zoeterwoudsche Singel de Leidsche
Politie Sportver. een voetbalwedstrijd tegen
het N.S. Spoorweg-elftal 1944/45. De samen
stelling van het Politie-elftal is als volgt:
E Quist. v. Tol, Kriek. Jansen. Ouwerkerk,
voorhoede; Vogt, Pieneman, Cengermg, mid
den; Weber, Verworst, backs: J. v. Deventer,
Doel. Reserve: Buitendorp en H. Massaar,
