De Habsburgers op den vooravond van den Wereldoorlog
VAN
Keizer Frans Joseph.
Keizer Franz Joseph was in het jaar 18iS aan
dc regering gekomen. Zijn bestuur kenmerkte zich
door de bekende strijd om de verschillende volken,
waaruit de Oosten rij ksch-Hongaarsche dubbel
monarchie bestond, in één verband te houden.
Hij had slechts één mannelijke nakomeling, kroon
prins Hudolf, die in 1889 zelfmoord pleegde. De
zaak is altijd met een sluier van geheimzinnigheid
bedekt gebleven, en het ware motief tot deze daad
js nog nooit volkomen duidelijk geworden. Eenig
lioht is er in de zaak gekomen pas né de wereld
oorlog, toen de revolutionaire regeering recht en
wet vertrappende, zich meester maakte van het
keizerlijk bezit. Bij dat beslag kwam de regeering
ook een tascli in handen, die tot nu toe in de
kabinetskanselarij was verborgen geweest. In deze
tasch zaten toiletartikelen, een boek en een asch-
hakje van onyx, dat met in goud gevatte adelaars-
klauwen versierd was. Aan de binnenkant van
het asclibakje waren vluchtig met paarse inkt de
volgende woorden geschreven: „Liever revolver,
jiiet vergif. Revolver is zekerder." Het handschrift
was dat van Baronin Mary Vetsera, de minnares
van de kroonprins, die ook op dezelfde dag zelf
moord pleegde. Maar toch is het geval niet zoo n
ongecompliceerd liefdesdrama geweest, als men
uit de feiten zou opmaken. Het motief van de
zelfmoord is nooit bekend geworden; toch ging
liet om een aangelegenheid die zeker een politiek
karakter droeg, waarin niet alleen de kroonprins
Rudolf, maar ook aartshertog Johann von Toe-
kane, dc latere Johan Orth, verwikkeld waren.
Evenwel, de mensehen die er iets van hadden
kunnen welen, hebben tot het graf gezwegen.
Na de dood van kroonprins Rudolf werd aarts
hertog Franz Ferdinand troonopvolger. Deze werd
18 December Ikti."! geboren. Zijn vader, aartshertog
Karl Ludwig, was een broer van keizer Franz
Joseph. Franz Ferdinand, de traditie van zijn huis
volgend, begon reeds op jeugdige leeftijd zijn mi
litaire loopbaan. Op 15-jarige leeftijd werd hij tot
luitenant benoemd. Dc raadselachtige dood van dc
renigc zoon van keizer Franz Joseph kroon
prins Rudolf bracht Franz Ferdinand voor het
eerst op de voorgrond. Hij werd nu erfgenaam
van «Ie oudste troon van Europa, aangezien zijn
vader Karei Ludwig, die meer religieus dan mili
tair, eerder een groot landjonker dan een flink
soldaat was, niet wensohte te regceren. Van nu af
werd iedere handeling van hem bccritiseerd, en
van nu af aan kon hij zijn merkwaardig talent
om zich vijanden te maken, toonen.
In het jaar 1892, dus op 29-jarige leeftijd, besloot
hij een wereldreis te maken. Maar dc keizer ver
zette zich hardnekkig tegen dit plan, daar het
in strijd was met het gebruik van liet huis Habs-
burg. Franz Ferdinand hield ovenwei vol en werd
daarbij door de doktoren gesteund, daar hij van
zijn moeder de aanleg voor tering overgeërfd had.
Tenslotte gaf dc keizer toe. Na zijn terugkeer
van deze wereldreis, moest hij in de winter van
1895 en 1S96 weer naar het zuiden, daar zijn ge
zondheid nog altijd zeer zwak was.
Bij de dood van zijn vader werd hij officieel
troonopvolger, maar niemand geloofde dat hij de
troonsbestijging werkelijk beleven zou. Ook in
de pers werd hieraan getwijfeld. Franz Ferdinand
was daardoor te vaster besloten beter te worden,
om de troon tc kunnen bestijgen. Hij merkte dat
hij niet geliefd was, en dat men op zijn dood
hoopte. Toen eens een Hongaarsche krant in deze
toon over hem schreef werd hij wit van woede
en riep uit: „Nu moet ik gezond worden, al is
het maar om hun te toonen, dat zij to vroeg
juichen."
En hij werd gezond en kwam zijn plichten koorts
achtig getrouw na.
Tot nu toe had men er zich wegens zijn zwakke
gezondheid niet over verwonderd dat de kroon
prins ongetrouwd gebleven was, maar toen hij
vijf en dertig jaar was geworden en aonvnnkelijk
sterker bleek te zijn dan vroeger, werd verbinding
gezocht met een dochter van Albert Eduard, prins
van Wales. Franz Ferdinand evenwel wilde niots
van een huwelijk gegrond op politieke overwegin
gen weten. Eenige tijd later viel op, dat hij bizon-
der vaak het huis van aartshertog. Friedrich be
zocht .waaruit men meende te mogen opmaken,
dat hij diens dochter aartshertogin Maria Chris
tina het hof maakte.
Het was als een donderslag bij heldere hemel
toen bleek dat Franz Ferdinand niet Maria
Christina ,maar haar hofdame gravin Sophia Cho
tek, een jonge vrouw met een sterk karakter, als
uitverkoorne had. De sensatie werd over
de geheeie wereld beleefd. Het was duidelijk dat
de kroonprins moest kiezen tusschen zijn hart en
de toekomstige troon. Toen hij verklaarde beide
te kiezen, werd hij uitgelachen .Andere aartsher
togen waren beneden hun stand getrouwd, maar
zij waren van hot keizerlijk huis afgesneden, en
leefden als gewone burgers, 's Keizers „neen" was
dan ook een ander „neen" dan hij gesproken had
tegen het plan van de wereldreis van don kroon
prins.
Gravin Sophie Chotek stannic uit een oeroude
Boheemsche familie, maar zij was toch niet van
gelijke stand als de Habsburgers. Het Ilabsburg-
sche familie-statuut verbood een dergelijk huwe
lijk. De tegenstand was buitengewoon sterk. Zefs
wendden dc vrienden van den kroonprins zich
tegen hem.
Toch gaf dc keizer ton slotte toe, murw gesla
gen door zijn hooge ouderdom en het vele leed,
dat hij in zijn leven ondervonden had. Franz
Ferdinand moest evenwel zijn huwelijk als mor
ganatisch, als beneden zijn stand zijnde, erken
nen en moest voor zijn mogelijke afstammelingen
alle aanspraak op erfopvolging, eer en voorrechten
van het keizerlijk huis afzweren. Zoo werd 28
Juni 1900, veertien jaar vóór de ongeluksdag van
Serajewo, dc acte van afstand plechtig onder
teekend.
Na hot huwelijk werd de keizer langzamerhand
milder gestemd. Gravin Sophie Chotek werd tot
vorstin Höhcnberg verheven. Het echtpaar leidde
een ideaal huiselijk leven en hun huwelijk werd
met drie kinderen gezegend. Toch bleef dc scha
duw, die over het huwelijk hing, duidelijk zicht
baar. De vorstin mocht nooit aan dc zijde van
haar gemaal in de hofwagen of in do hoflogo van
de schouwburg plaats nemen. Zoo trok het echt
paar, dat zoovele vernederingen moest ondergaan,
DOOR G. L. A. MULDER
zich bijna geheel van het l>of terug. Het geluk
kige paar leidde in Belvedère een waar kluize
naarsleven.
Hoezeer ook Franz Ferdinand de grootc wereld
om dit alles verachtte, toch bleef hij zeer gevoe
lig voor iedere attentie zijn gemalin bewezen. Zoo
won koningin Elisabeth van Roemenië, de roman
tische Carmen Sylva, zijn hart, toen zij hen beiden
«aar Senaia uitnoodigde. In Berlijn huldigde
keizer Wilhelm haar, maar diens gemalin bleef
koud en afwijzend.
De keizer had zijn eigen zoon Rudolf nooit op de
voorgrond laten treden cn was tegenover Franz
Ferdinand zoo mogelijk nog terughoudender. Of
schoon de kroonprins in naam vertegenwoordiger
van den keizer was, werd hij geregeld gepasseerd.
Hij beklaagde zich er over, dat hij van gewichtige
beslissingen eerst door dc courant kennis nam.
Zoo ontstond een grootc verwijdering tusschen
keizer en kroonprins. En naarmate de keizer
ouder en zwakker werd, in diezelfde mate werd
de kroonprins aan matigen der. Hij had zich reeds
volkomen op do troonsbestijging voorbereid. Hij
ontwierp reeds zijn troonsbestijgingsmanifest,
waarin hij al zijn titels opsomde, cn dan vervolg
de: „Den Almachtige heeft het behaagd mijn ver
heven Ooan uit het leven wegteroepen... Geroepen
de kroon van ons Rijk op ons hoofd te zetten,
verkondigen wij, Franz II, hiermee plechtig allo
volken der monarchie onze troonsbestijging
Door de diepste smart verscheurd staan de volken
der monarchie aan de baar van den getrouwen
keizer en koning...
De mensch wikt, maar God beschikt. Franz Fer
dinand zou nooit de troon bestijgen.
Met zijn ondergeschikten kon de kroonprins het
heel slecht vinden. Mogelijk is dat Franz Ferdi
nand aan oen minderwaardigheidscomplex leed,
dat hij door uiterlijke hardheid cn zelfs woestheid
De moordenaar Gavrilo Princip wordt gegrepen.
wilde maskoorcn. Dc biograaf Sonosky ziet in
hemi de sterkste Hababurger na. keizer Joseph II,
de zoon van Maria Theresia, die het meest gewild,
en het minst volbracht hoeft. Franz Ferdinand
verborg niet het feit, dat hij dc menschon haatte
en verachtte. Sonoaky bestrijdt do gangbare mea
ning, die in Franz Ferdinand een aanmatigende,
bloeddorstige „papenknechl" zag. Bloeddorstig was
hij zeker in zooverre, dat hij liet een waar genoe
gen vond oni een massa-slachting onder het wild
te houden. Alle jagers en dierenvrienden veroor
deelden hem in dit opzicht zonder onderscheid.
Franz Ferdinand was trotsch op zijn ruwheid;
volgons sommigen was het een masker, waaronder
hij oen goed hart verborg. Werkelijk gekend heeft
hem eigenlijk niemand, en zoo er toch geweest
mogen zijn, dan loopen hun oordeclcn ver uiteen.
23 Juni 1914 bevonden aartshertog Ferdinand en
zijn gemalin Sophie, herlogin von Hohenberg, zich
op reis vaai Ghominotz hun bezit im Bohemen
naar Serajewo. Do reis begon reeds slecht. Daar
de salonwagen over verwarmd was, moesten zij de
reis in n gewone coupé eerste klasse voortzetten.
„Kom," merkte de aartshertog op, „de reis begint
al goed." Op hot Zuidcr-stalion in Weenen was
In dc voor hem gereed gemaakte wagon een defect
in dc electrisolin leiding ontslaan, zoodat men
voor de verlichting kaarsen moest gebruiken.
„Wat zegt u van de verlichting?" vroeg hij zijn
particuliere secretaris. „Als iu liet graf, niet?"
Franz Ferdinand had reeds in 1913 graaf Czer-
246
„Ik heb atles beproefd en overwogen...
nim gezegd, dat de vrijmetselaars hem ter dood
veroordeeld hadden. Hij was evenwel in fatalisti
sche zin moedig. „Vrees is altijd gevaarlijk," placht
hij te zeggen.
25 Jtrad 1914 reed liij met saijn gemalin Serajewo
binnen. Het volk drong daarbij zoo dicht om hem
heen, dat zijn wagen slechts met moeite vooruit
kon komen. Had hij een zesde zintuig gehad, dan
had hij onder het volk zijn moordenaa.r Princip
kunnen onderscheiden. Later verontschuldigde
Princip zich tegenover zijn vrienden dat hij niet
geschoten had, daar hij bemerkt had dat politie
zich achter hem bevond.
De kroonprins was zeer opgewekt. Het volk had
hein toegejuicht en ook zijn gemalin was de ver
schuldigde eerbied bewezen. Twee dagen later gaf
de kroonprins in Slidze een diner. „God zij jank,
dat daarmee dc Bosnische reis is afgcloopen".
Iemand opperde het idee dat de kroonprins nog
op dezelfde avond naar huis zou gaan. Dit was
evenwel niet mogelijk, daar men oen dergelijk
plotseling ongegrond vertrek zeker als een belee-
diging zou hebben opgevat.
Het hof en de kroonprins dachten er daarbij niet
aan, dat de 28c Juni do dag van de Heilige Vitus
was, die als Vivordan, als gedenkdag van do
slag op het Amselfeld in het jaar 1389, bij de
Servcn een grootc feestdag was. Na genoemde slag
was Micha Milasch Obilic in de tent van den
sultan gekropen en bad den sultan in de slaap
vermoord. De Servische patriotten waren veront
waardigd, dat de kroonprins juist op deze dag op
„Vivordan" het wuugde „Slavische" grond te be-
ti'eden. Sommige fluisterden, anderen hoopten,
velen wisten het, dat eon nieuwe obilic zou op
staan, om de bolecdiging to wreken.
De 2Se Juni 1914 was een stralende zomerdag.
Van de vesting donderden de sa uulschotcn. In do
eerste van de stoet van vijf auto's zat de burge
meester van Serajewo, in de tweede de kroon
prins, de hertogin, Potrorek en naast de chauffeur
de eigenaar van de wagen Harraoh.
Toen de auto bij de Cumurja-brug kwam, klonk 'n
doffe knal. Op het teruggeslagen dak van de auto,
waarin de kroonprins zat, viel een bom. Snel stiet
Ferdinand de bom een flink eind op straat, waar
zij ontplofte. De kroonprins bleef ongedeerd. Ca-
brtnovic, de werper van de bom, was in dc rivier
gesprongen, maar werd aan de andere oever ge
vangen genomen. De auto's die op die van den
kroonprins volgden, waren zwaar beschadigd.
Op liet stadhuis heette de burgemeester den
kroonprins welkom. Franz Ferdinand viel hem
daarbij in de rede; „Daar kom je aan deze stad
een bezoek brengen en word je met bommen ont
vangen." Eerst nu bleek dat ook de hertogin licht
gewond was.
Franz Ferdinand vroeg aan den burgemeester met
bittor sarcasme: „Zal het niet de bommen zoo
doorgaan?" Men ried hem aan de stad zoo spoe
dig mogelijk te verlaten. De kroonprins wilde
evenwel vóór zijn vertrek den bij de aanslag ge
wonden officier in 't ziekenhuis bezoeken. Majoor
Hoger stelde voor, eerst de straten door militairen
te laten ontruimen. De kroonprins wilde dit niet
Om niet bang te lijken; maar niettemin wilde hij
dat do hertogin achter zou blijven. Maar ook zij
wilde onvoorwaardelijk met hem meerijden. Franz
Ferdinand gaf toe, maar mompelde: „Het lijkt
me, dat wij vandaag nog enkele kogels zullen
krijgen."
Gedurende de rit stond graaf Harrach, niettegen
staande de protesten van den kroonprins op do
linker treeplank, om hem met zijn lichaam to
beschermen.
Weer reed de wagen van den burgemeester voorop.
Toen deze een verkeerde weg insloeg, en Potrorek
merkte dat de wagen van den kroonprins dezelfde
verkeerde weg wou inslaan, riep hij tot den
chauffeur: „Waarheen rijdt u toch? U moet toch
dadelijk naar het ziekenhuis rijden?" Daarop rem
de de chauffeur om te draaien. In dit korte mo
ment klonken twee schoten van de rechterzijde,
die niet door graaf Harrach gedekt was. Eerst
meende men dat de kroonprins en de hertoging
ongedeerd gebleven waren, want ze bleven rechtop
zitten. Maar reeds het volgende oogenblik zonk
die hertogin voorover over de knieën van den
kroonprins, alsof zij hem wilde beschermen. Vol
gens Harrach, zou de kroonprins haar toege
fluisterd hebben: „Soferl, Soferl, sterf niet! Blijf
leven voor onze kinderen!" Toen Harrach hem
vroeg of hij ergens pijn had, antwoordde hij: „Het
is niets" en herhaalde dit vijf of zesanaal met
zwakke stem. Daarop verloor hij het bewustzijn,
terwijl er bloed uit zijn mond vloeide. Tijdens
het vervoer stierf de hertogin. De kroonprins adem
de nog zwak cn was bewusteloos. Ook hij stierf
kort na zijn gemalin.
Een en ander
over München
In de overvolle D.-treincn van Neurenberg naar
München is het soms een hecle toer om een
plaatsje te veroveren. In onze coupé waar één
plaats was „belegd" en één nog vrij was, stapten
twee hoeren, reisgenooten, in, waarvan er dus een
in een ander coupé een plaats moest zien te
vinden,
Toen we een uur gereisd hadden cn die plaats
(naast een dame) nog steeds niet was ingenomen,
informeerde de heer, die zijn reisgenoot had moe
ten missen bij die dame, aan wicn toch wel die
belegde plaats behoorde, daar deze al een uur
onbezet bleef. Hierop gaf dio dame hem ten ant
woord, dat zij zelf die plaats belegd had, omdat
zc in die hitte niet graag zoo nauw zat.
Ik geloof niet, dat die dame ooit in haar leven
vergeten zal, dc hoogst beschaafde maar niet te
min rake réprimande, die haar daarop door dien
heer werd toebedeeld.
In het toering-car plan voor München was opge
nomen, dat. bij een rondrit door do stad van ll/2
uur een y2 uur gestopt zou worden voor café
Luitpold (ook Konditoroi) waar natuurlijk volop
gelegenheid was zich met velerlei aardschc zege
ningen vol tc stoppen. Men maakte in München
zeer veel ophef van dal café. Maai-donker, on
gezellig en meer dan overdadig door verguldsel
versierd, geloof ik, dat dat lange bezoek méér
diende ter opfleuring dor finantiën dor Toeringcar
Maatschappij, waarvan men zeide, dat zij eigena
res van dit café was.
Het einde der Maximilianstraszc wordt zeer deco
ratief afgesloten door het in dc hoogte liggend
Maximilianeum.
Dc auto reed met groole vaart op den hoogen
monumcntulen trap aan en toen wc op een afstand
van twee meter er van verwijderd waren en een
jonge dame al een luiden gil geslaakt had met
het oog op dc onvermijdelijke botsing, zwierden
we met dc allerschcrpste bocht, die ooit een auto,
beladen met 45 personen gemaakt had, nog juist
langs den steen en trap.
Dit kunststuk was blijkbaar een bij die auto-rit
behoorend bravour-nummertje, waarbij de chauf
feur met een zekeren trots beweerde: „Mein
Kollege hat 2^2 M. nötig". Ik heb echter een vaag
vermoeden, dat bij eventueel optreden van eau
concurrent, die het record brengt op 1 y2 M. een
groot deel der na ons komende toeristen op een
goeden dag wel eens tegón dien arduinsteenen
trap tot appelmoes zullen gereden worden.
Een zeer geliefd uitstapje van uit München is een
wandeling door de Engelsche tuin langs den
wildstroomenden Isar naar <len Chineesehen to
men met zijn op Chineesche wijze gebouwd restaur
De meeste toeristen brengen ook een bezoek aan
het slot Hcrrenchiemsee. Deze trip begint inci
een spoorreisje naar Prien. Daar dc vacanties juist
begonnen waren, zaten wc dus in een stampvolle
Vlak voor het vertrek kwam een man binnen, be
laden met Rücksack, houweel, touwen enz., die,
naar wij meenden, een berggids was. Voor zijn
bagage bleek geen enkel plaatsje op de rekken
meer vrij, zoodat hij dit in den loopgang neer
legde. Toen evenwel kort daarop cje streng mili
taristische, zwaarbesnorde conducteur over die'
bagage struikelde, waren dc poppen aan het dan
sen. Woedend gelastte hij den gids zijn bagage
boven in het net te bergen, waarop deze hem
vroeg of hij dan soms een plaatsje zag. Ieder heeft
maar recht in dc derde klasse op dat deel van
het net, dat boven zijn zitplaats zich bevindt. De
conducteur, vastbesloten zijn gezag te doen gel
den, vond ten slotte uit, dat een dame vijf instedc
van één plaats in de netten had in beslag geno
men en beval dus die dame om plaats te maken.
Tot ons aller schrik daalde er toen zulk een zond
vloed van onlogische en ongemotiveerde verwijten
met zoo'n gemeen krijsohende stem op hem neer,'
Het oude Hof te München
dat hij het hazenpad koos. Toon zc hierop haar
batterij op den gias richtte, die den conducteur
groot gelijk had gegeven, stond deze op eens op
en dreigde haar, met dc hand aan den noodrem,
do trein tc doen stoppen om het treinpersoneel in
de gelegenheid te stellen om „furies" in de achter
aan rijdende beestenwagen te stoppen. Toen zo
nu hierop wilde losbranden, brak er zoo'n oorvcr-
doovendc bijvalsbetuiging los, dat ze voor dc over
macht moest zwichten.
De gids, die zich ontpopte als oen bekend Prof.
in de Geologie, hield hierop oen allcrkomieksto
rede, waarin hij na dc zooevon meegemaakte
scène betuigde, dat. hij zijn celibatairschap voor
loop ig nog maar mot cenigo jaren dacht te ver
lengen.
Middelburg. G. K. A. NONHEBEK
Welkom honorarium
Het aangenaamste honorarium, «lat Hein rich
volgens zijn eigen verklaring ontving, verkreeg
hij te Göttingen in 1824, onder dc volgonoe om
standigheden: Heine placht vaak een kleine nabij
de stad gelegen Wirtsohaft, c'e Lnndwehr" ge
naamd, te bezoeken waar een aanvallig buflet-
incisje haar werk verrichtte. Heine mocht gaarne
met haar schertsen, ofschoon zij er geen aanlei
ding toe gaf en wilde haar zelfs eenmaal een kus
geven. Gloeiend van schaamte en toorn, rukte zij
zich los en wees den vennetelen student zoo ern
stig terecht, dat hij besohoamo heenging cn langen
tijd zich daar niet meer liet zien.
Eindelijk echter werd hij er toch weer heenge
trokken cn hij ging er heen met het ijilelc voor
nemen om het preutschc Lottchen geheel te negce-
ren. Hoe verbaasd was hij evenwel, toen het
meisje hem met den vroolijkston lach tegemoet
kwam, hem dc hand reikte en ongedwongen zei:
„Met u is het heel iels anders, dan niet de andere
hoeren studenten. Ik heb uw gedichten gelezen
ach wat zijn die mooi! Het vers van 't kerkhof
ken ik bijna van buiten cn nu, mijnheer Heine,
móogt gij mij kussen in tegenwoordigheid van al
deze hoeren. Maar wees dun ook recht vlijtig en
schrijf nog meer zulke schoóno verzen". Toen
Heine 30 jaar later deze kleine historie vertelde,
zei hij weemoedig: „Dit kleine honorarium heeft
me meer vreugde gegeven, dan later al de blin
kende goudstukken van Hoffmann cn Campe".
247,
