Lef
Ktf
(^entrale Verwarming
en hare Ontwikkeling
Amerikaansche architectuur
Hypotheek en Bouwcrediet beschikbaar
BOUWCREDIETEN
A. VAN DER HEIJDEN, Architect
op
Moderne Winkel
en Woonhuizen
&MB8TOM
BOLWBLAD No. 78 (Verschijnt eiken. Maandag).
MAANDAG 24 NOVEMBER 1930
in.
Is een installatie voor het bedrijf gereed,
en de geheele inrichting met water gevuld,
dan wordt de ketel aangemaakt. Zoodra het
water in den ketel warm wordt, zal deze
warmte zich voortplanten en stijgen naar de
verwarmingstoestellen. Hier heeft de warmte
afgifte plaats aan de ruimte, waarin het
toestel is geplaatst .De temperatuur van het
water zal hierdoor dalen en bij gelijke volu
me zwaarder worden, dan het water van
hoogere temperatuur. Door dit grooter ge-
wichtsverschil valt het water door de terug-
voerleiding. Deze retourleiding wordt met
afschot naar den ketel geleid, zoodat het af
gekoelde water nog gemakkelijker naar den
ketel kan terugvloeien.
In den ketel wordt dit water weder ver
warmd, stijgt weder, koelt weder af in het
verwarmingstoestel, valt weder naar den
ketel terug, enz. Hierdoor ontstaat dus een
natuurlijke beweging of natuurlijke pomp;
men noemt dit dan ook natuurlijke circu
latie. Waar een beweging is moet dan ook
een druk aanwezig zijn. Bij een warmwater-
verwarming met onderverdeeling is deze
druk gelijk aan het gewichtsverschil tus
schen twee kolommen water van gelijke vo
lumen, doch van verschillende temperatu
ren.
B.v. 1 M3. water van 90 gr. Cels. weegt
965.34 K.G. 1 M3. water van 70 gr. Cels.
weegt 977.81 K.G. Bij 90 gr. 70 gr. 20 gr.
Cels. temperatuursverschil is dus het ge
wichtsverschil 977.81 965.34 12.47 K.G.
Men zegt dan ook dat bij bovengenoemd
temperatuursverschil en bij 1 Meter water
kolom, een druk verkregen wordt van 12.47
of afgerond 12.50 K.G.
Bij de buisberekening eener warmwater
verwarming spreekt men echter niet van
K.G. druk maar van m.M. druk. Nu is 1 K.G.
druk gelijk aan 1 m." druk. Hoe hooger nu
de heide watèrkoloi m van verschillende
temperaturen zijn, hoe meer druk er be
schikbaar komt. Is dus de hoogte 2 Meter,
dan is in bovengenoemd geval de druk 2 x
12.50 m.M. 25 m.M.
Hoe hooger dus een verwarmingstoestel
boven den ketel is opgesteld, hoe meer m.M
druk er beschikbaar is voor de buisbereke
ning.
De hoogte van den ketel tot radiator wordt
gemeten van midden ketel tot midden ra
diator.
Men noemt deze hoogte circulatiehoogta
of h. De druk in m.M. die verkregen wordt
per Meter circulatiehoogte, door afkoeling
in den radiator noemt men a.
Wil men dus bepalen hoeveel druk er be
schikbaar is voot de berekening van de ver
schillende diameters der leidingen, dan moe
ten de navolgende gegevens bekend zijn:
1. de hoogste temperatuur in de aanvoer-
leiding, uitgedrukt in graden Celsius;
2. de temperatuurdaling van het water,
door uitstraling va/n het verwarmingstoe
stel, uitgedrukt in graden Celsius;
3. de circulatiehoogte in Meter, dus de
hoogte, gemeten van midden ketel tot mid
den verwarmingstoestel.
Wordt dus het water verwarmd tot op 90
gr. Cels., afgekoeld tot op 70 gr. Cels. en is
b.v. de circulatiehoogte 1.80 M., dan ver
krijgt men een druk van a x h of ah 12.50
x 1.80 22.50 m.M.
Als hoogste temperatuur van het water in
de aanvoerleiding wordt 90 gr. Cels. aange
nomen. Het temperatuursverschil tusschen
door de wrijving van het water langs de
wanden der buizen. Vervolgens de éénmali
ge weerstanden, welke optreden in teestuk-
ken, bochten, kniecn, regelkranen, ventie
len, afsluiters, radiatoren, ketel, enz. De
som van wrijvings- en éénmalige weerstan
den mag, omgerekend in m.M. drukverlies,
niet meer bedragen, dan de druk, welke
door afkoeling van het water in de verwar
mingstoestellen, bij een bepaalde circulatie-
hoogte wordt verkregen.
Ofschoon het vóór een juiste uitvoering
van een installatie noodzakelijk is de diame
ter der leidingen nauwkeurig te berekenen,
begint men met verschillende getallen aan
te nemen. Deze getallen dienen dus als ba
sis voor de leidingberekening. Aan de uit
komsten der berekening kan men dan na
gaan of de- aangenomen getallen juist zijn.
Blijkt zulks niet het geval te zijn, dan
brengt men de noodige wijzigingen aan.
Deze aangenomen getallen zijn gedurende
vele jaren getoetst aan de ervaring en ko-
„Allenstein", 'de in 13531360 door de Oost-Pruisische Orde hecht gebouwde ridder
burcht, wordt in gereedheid gebracht om dienst te doen als museum voor voren genoemde
Orde der Oost-Pruisische ridders.
en terugvoerleiding wordt meestal
bepaald op 20, 25 of 30 gr. Cels.
Per Meter circulatie hoogte ontstaat bij:
20 gr. Cels. temperatuursverschil, 12.50
m.M. druk (waterkolom). 25 gr. Cels. tem
peratuursverschil, 15.30 m.M. druk (water
kolom). 30 gr. Cels. temperatuursverschil,
17.90 m.M. druk (waterkolom).
Heeft men de verwarmingstoestellen bere
kend met 20 gr. Cels. temperatuursverschil,
dan moet men het leidingnet eveneens be
rekenen met 20 gr. C. temperatuursverschil.
Dit geldt evenzoo bij berekeningen met 25
gr. en 30 gr. Cels. verschil.
Verwarmingstoestellen en leidingen moe
ten steeds met het zelfde temp. verschil
worden berekend. Met 20 gr. Cels. temp. ver
schil wordt de best functioneerende installa
tie verkregen. Bij zijn strooming door de lei
dingen ondervindt het water op verschillen
de wijzen weerstand. Vooreerst de z.g. wrij
vingsweerstand, welke wordt veroorzaakt
men dus de werkelijkheid zeer nabij. Men
begint b.v. aan te nemen dat van de be
schikbare druk in mM, waterkolom, de helft
of 50 pet. wordt verbruikt door éénmalige
weerstanden en de overige 50 pet. door de
wrijvingsweerstanden.
De mM. druk, beschikbaar voor wrijving,
wordt dan voorloopig gelijkelijk verdeeld
over den geheclcn stroomloop. De stroom
loop is de geheele strooming van het water
door het geheele leidingnet, in Meters uit
gedrukt, dus van ketel tot radiator en terug
Wanneer nu de diameter van een leiding
moet bepaald worden en bovengenoemde
druk van 22.50 m.M. beschikbaar is, dan trekt
men daarvan af 50 pet. voor éénmalige
weerstanden, is 11.25 mM. Er blijft dus nog
over voor wrijvingsweerstand 22.50 11.25
11.25 mM. Is b.v. de stroomloop 40 Meter,
dan is per Meter beschikbaar 11.25 40
=±r 0.28 mM.
Het leidingnet van een centrale verwar-
H outli. v/hN.v.J. van Schijndel if Co. Hoolclkanloor: Opslagplaatsen, Z agent en Schaverh
ANNO 18*3 Oóst-Admiraliteitskade47''Rotterdam Nasmuhaven - Bnermqat
Voor de vereeniging „Opbouw" te Rotter
dam, voor een stampvolle zaal, heeft de ar
chitect Richard J. Neutra gesproken. Neutra.
Weener van geboorte, is sinds een zevental
jaren als architect werkzaam in het Westen
en middenwesten van Amerika. Bekend is
zijn werk: „Wie baut Amerika?"
Zijn inleiding gaf een duidelijk beeld van
de maatschappelijke omstandigheden in zijn
nieuwe land tegenover de totaal andere in
zichten in Europa. De tegenstellingen in pro
ductiewijze openbaren zich na den oorlog
nog veel sterker dan tevoren docr de gewel
dige normalisatie, welke in Amerika op elk
gebied als grondbeginsel voor goedkoope en
goede productie tot uiting komt Het had
spreker getroffen, dat op een tentoonstelling
van sanitaire artikelen te Bazel zeker 30
soorten waschtafels waren, terwijl in Ame
rika langzamerhand door vergelijking en
concentratie van ideeën nog slechts twee
soorten waschtafels zijn overgebleven. Niet
alleen op bouwgebied, maar op elk gebied
van gebruiksartikelen is deze normalisatie
doorgevoerd.
Het verlangen der Amerikanen, om elk
bezit op elk oogenblilc realiseerbaar te ma
ken, heeft ook op bouwgebied groóten invloed
op de architectuur. Hierdoor wordt het den
architect onmógelijk, allerlei grillen en spe
ciale wenschen bot te vieren, daar dergelijke
uitingen niet te allen tijde realiseerbaar zijn
in geld. Aan de eene zijde heeft dit ten ge
volge, dat de positie van den architect meer
dienend is dan in Europa, aan de andere
zijde Igt er echter uit, dat de ontwikkeling
der bouwkunst gezonder is dan in Europa,
doordat de basis niet aesthetisch is, maar
zuiver functioneel. Hoewel Europa natuurlijk
ook de bouwwerken bezit, welke met dezelfde
bedoeling gesticht zijn, namelijk als handels
object (woningbouw), bestaat er toch een
groot verschil, daar het Amerikaansche huis
steeds van uitstekende kwaliteit is en voor
zien van alle nieuwste technische gemakken,
zoodat ook in het kleinste huis goede ven
tilatie, verwarming, warmwatervoorziening,
ijskasten enz. aanwezig zijn.
N.V.KON. JEREEN'GDE
TAPIJTFABRIEKÊN
ROTTERDAM
WEGENBOUW-MATERIAAL
BelgischQuarziet.Ook voorTegelfabrikatie
N.V. SILICA en OVENBOUW MIJ.
Raamweg 17 - 's-GRAVENHAGE - Telefoon 17733*
Mu. „NIEUW-EIGENHUIS" N.V.
II J. Pzn. Coensfraat 21, 's-Gravenhage. Tel. 73952
Heerenhuizen, Villa's, Winkelhuizen
door gehoel Voorburg
VEGTER'S WONINGBUREAU
Kleine HEERENHUIZEN
(spouwmuur) vanaf f 7000.
mingsinstallatie bestaat uit verschillende'
leidingdeelen.
Leidingdeelen zijn b.v. de aftakkingen van
de hoofdleidingen en elk deel van de hoold
leiding, welke zich bevindt tusschen de ah
takkingen. Door elk leidingdeel wordt een
verschillend aantal kilocalorieën medege
voerd. Naar gelang van het temperatuurver
schil tusschen het water in de aanvoerlei
ding en retourleiding, moet worden bere
kend het aantal liters water, hetwelk per
uur door elk leidingdeel stroomt. Met be
hulp van de nog te berekenen snelheden per
meter/seconde en de beschikbare druk m
m.M. per meter wordt dan de diameter van
de leidingen berekend. Daarna worden de.
éénmalige weerstanden stuk voor stuk op
gezocht. De waarde van elke éénmalige
weerstand is weder verschillend, al naar de
oorzaak, hoe deze weerstand ontstaat, hetzi.i
door een bocht, een tee-stuk ,cen kraan of
andere ooi-zaak. Deze waarde is dikwijls
ook nog afhankelijk van do diameter van
bochten, tae-stukken, kranen enz. De waar
den van de éénmalige weerstanden worden
dan, afhankelijk van de snelheid van het
stroomende water omgerekend in m M. druk
verlies. Gelijk reeds gezegd, mag de som
van de wrijvings- en éénmalige weerstan
den, uitgedrukt in m.M. waterkolom, voor
elke st.roomloop niet meer bedragen, dan dc
beschikbare druk, ontstaan door afkoeling
in de verwarmingstoestellen.
Bij afwijkingen moeten de verschillende
leidingdeelen, grooter of kleiner worden ge
dimensioneerd.
Bovenstaande geeft een klein beeld van
den arbeid, welke vereischt wordt voor de
berekening van een leidingsnet van slechts
een enkel systeem centrale verwarming.
Over étage-verwarming, het systeem bo-
venverdeeling en mechanische circulatie
een volgende maal.
(Wordt vervolgd).
Architect H. H. Kramer
Architect H. Ht Kramer te Leeuwarden,
geboren 10 Nov. 1850 te Woudeend, ie tachtig
jaar geworden. Oudere en jongere architec
ten in ons land, vooral in Friesland, zullen
hem persoonlijk kennen. Menig architect of
bouwkundige, die in z'n jongere jaren ale
'opzichter en teekenaar o-p z'n bureau ie
werkzaam geweest, zal zioh wèl den etoeren
werker dankbaar herinneren. Eenvoudig,
rustig en ernstig gaat hij door met 't be
oefenen van de bouwkunst, en wel op een
wijze waaraan vele jongeren een voorbeeld
kunnen nemen. Op zijn 75en geboortedag is
hem een album met foto's aangeboden,
waarin eenige der belangrijkste door hem
gebouwde werken zijn eaarngevoegd.
Reeds in 1875 werd bij vermeld als win
naar van prijsvragen.
Gedurende de laatste jaren kunnen ale be
langrijkste werken worden genoemd de ver
bouwing van de Spaarbank te Leeuwarden,
de restauratie van de kerk en de restauratie
plannen voor den kerktoren te Ferwerd.
Verspreid in Friesland vindt men tal van
werken, waaraan de vakbeoefenaars zien.
dat 't werken van Kramer zijn, zoodat men
kan zeggen, „dat 't werk karakter bezit"
Gedurenae al die jaren is, niettegenstaande
de onrust en willekeur in de architectuur,
het werk op kunst zinnige wijze van dege
lijke materialen en in goede constructie tol
stand gekomen. De werken van Kramer, ge
bouwd in de meer dan 45-jarige practijk,
geven een beeld van de ontwikkeling van
de architectuur in Friesland.
Dat Kramer, aldus A. Baart ln Arohitec-
tura, een belangrijke plaats in do samen
leving inneemt, blijkt uit tal van bestuurs
functies in vereenigingen en commissies,
daar waar de behartiging van dc bouwkunst
voorop staat. Zeer vele jaren heeft hij een
werkzaam aandeel in de Schoonheidscom
missie van Leeuwarden; sinds dc oprichting
gedurende 12 jaren zitting in het bestuur
van Kunst aan Allen te Leeuwarden; 6ind6
de oprichting in 1925 zitting als voorzitter
deT werkvergaderingen in de Prov. Friescho
Adviescommissie ter wering van inbreuk op
de schoonheid van stad en land. Zij, die
weten hoeveel tijd en arbeid worden ge
vraagd voor een ernstige beoordeeling van
p.en 6teed6 groeiend aantal bouwplannen,
weten ook. dat we den heer Kramer kunnen
noemen „een architect met een onvermoeide
en bezielende arbeidskracht; een architect
met groote liefde voor de bouwkunst".
II A. VISSER ZONEN
1=1 Meubelm?kers Rotterdam
I m WoonhuisLambertusstr. 101
I Werkplaats :Schoutenstr. 13i
K. J. BOS ZOON
VUREN
GRENEN
KOUTLAAN 19 GEZAAGD
TELEF. 1302-1303
HOUTHANDEL
ROTTERDAM
GESCHAAFD
lllllWlliilllllllW I
Duurzaam Co&curreerend
SCHUURMAN S C00RS
DIJKSTRAAT 114. R'dam. TEL 10411
Rotterdamsche Boaz-Bank N.V.
Telefoon
1385-1386
Pompenburgsingel 13
ROTTERDAM
VRAAGT INLICHTINGEN EN CONDITIËN.
GVERSCHIE Te huur
Klein type Heerenhuisje met voor-
en achtertuin fi SO.— per maand.
Uitsluitend te bevragen:
Piassingel No. 12, OVERSCHIE
Namens zijn Principaal zal ondergeteekende op
DINSDAG 9 DECEMBER 1930, te -14 uur, in
Hotel „Den Burcht" te Leiden, aanbesteden
Het verbouwen van de perceelen Vrouwen-
kerkkoorstraat Nos. 1 en 3 te LEIDEN.
Bestek en teekening a f 5.- (p.p. f5.25) restitutief2.50
9 Garenmarkt 9 - LEIDEN
E HUUR of TE KOOP
voor ZELFBEWuNING of GEL DB LEGGING
VRIJE BENEDEN- en BOVENHUIZEN
aan de VAN HüYlEMA- en WEISSlNBRUCHSI R.
(bij Benoordenhoutschenweg) te DEN HAA i
Tevens 2 HEERENHUIZEN metGarages
en Kelder.
Bevragen op het werk en bij GESTEL ANKUM,
Graaf Florisstraat 60a, Rotterdam, Telefoon 34132.
De geweldige uitbreiding der steden heeft
i Amerika niet ten gevolge gehad, dat het
grootste doel der werkers ook in de steden
woont. De Amerikaan getroost zich de
moeite, dc lango afstanden van huis naar
werkplaats per trein of bus of wel met eigon
auto af te leggen. Vandaar het geweldige
aantal vrije huisjes, allo met garage, ver
buiten de steden. Het mooie klimaat werkt
dit natuurlijk sterk in de hand. Men leeft
de omgeving van Los Angeles misschien
evenveel buiten als binnen het huis. Van
belang is ook, dat de scholen alle buiten de
steden liggép,. terwijl de scholieren in groote
autobussen erheen gebracht worden. Interes
sant was het project voor een schoolgebouw,
ook geheel genormaliseerd om een groot cir
kelvormig plein. Door de toepassing van
groote plafondramen in elk lokaal vervalt
het bezwaar der oriënteering naar de zonne-
richtingen. De leerlingen groepeeren zich
om den onderwijzer en elke leerling heeft
denzelfden toevoer van licht. Natuurlijk had
ook elk lokaal een groot raam in den buiten
wand, maar dit was minder voor toevoer van
licht dan wel als uitzichtraam naar de open
natuur. Aldus wordt naar eenzelfde plan,
dat steeds in alle opzichten door specialisten
op elk gebied wordt herzien, de beste school
verkregen, welke overal zonder wijziging
lean geplaatst worden.
Minder vroolijk, maar toch blijkbaar nog
noodig was het vraagstuk der gevangenis
sen, dat aldus ook uit oogpunt van hygiëni
sche verzorging en sportbeoefening tot een
der interessante studies voor den architect
wordt
De laatste serie der lantaarnplaatjes was
gewijd aan don bouw van een groot woonhuis
van een medicus. Hoewel de spreker met
nadruk had gezegd, dat door de collectiev
idee in Amerika de architect als person:
weinig op den voorgrond treedt, bleek toch
uit dc gegeven beelden op het doek, dat dit
laatste werk van den Architect Neutra zijn
naam niet zoo gemakkelijk zal doen verge
ten. Door dit buitengewoon typische en
vensblije bouwwerk werd duidelijk aange
toond, dal de architectuur meer te vcrwaoh
ton heeft van de opdrachtgevers, die zake
lijke en economische eischcn stellen, dan van
hen, die dc aesthetische verlangens voorop
stellen. Want, wat door dien medicus, die
aling aan kunst heeft, maar die het leven
uit de sleur der alledaagschheid wcnscht te
hrengen naar het licht, door gezondheid en
aankweeking van gevoel voor de natuur, in
samenwerking met den architect.is tot stand
gebracht, mag tot de beste uitingen van de
hedendaagsche architectuur gerekend wor
den. Men gevoelde, dat de typische verlan
gens der architectuur in dit werk voor een
belangrijk deel verwezenlijkt waren.
In het op deze lezing gevolgde gesprek
tusschen den Amerikaan en de Nederland-
sche architecten bleek duidelijk dat de ideeën
niet zooveel uiteenliepen al moet de arbeid
oo geheel anderen bodem plaats hebben.
i
Met lijn 2 tot aan de Beetsstraat
naar de Goeverneur- en van Zeg-
gelenlaan, met zijn
bevattende 4 a 6 kamers, met vol
ledig ingerichte badkamer. Huur-
V prijs van i30.tot f75.— per
maand. Te bevragen:
N.V. AdmSnistraCie -iAaatschappii
„AiASTERDAM"
Goeverneuplaan 826, Den Haag, Telefoon 19118
^\oderne Kantoorbouw
In het centrum van Amsterdam wordt
de moderne kantoorbouw steeds doorgezet.
Als nieuwste feit in dit opzicht vernemen
wij dat, in opdracht van een bekende han
delsfirma, niet minder dan twintig perceelen
zijn gekocht, gelegen in de Paieiss'raat
onevenzijde tusschen de Spuistraat, en het
Singel, aan het Singel en in de Spuistraat
De makelaarsfirma Müller, SiegmuD.l en
Schngt heeft in den loop der laatste maanden
volgens hét Hdbl., de panden voor haar
principale gekocht Het betreft de huizen
aan het Singel genummerd 257, 255, 253,
251, 249, 247 en 245; in de Paleisstra-i'. de
no's 47. 45, 43, 41, 39 en 37; in de Spuistraat
de panden genummerd 200, 202, 204, 206, 203
vuurvast
geluiooempe.no
spijker-en zaag5aar
Door decellenstructuur is GASBETOM een prima
isolatiemateriaal tegen warmte,koude,electriciteit en
derhalve aangewezen voor binnenmuren, separatie-
wanden, daken, vloeren en ontmanteling van stijlen
en binten. Te leveren in Platen van diverse afmeting
en S'6 Fabriek-.Hooie Rijnd.jk, ZOETERWOUDE
S Telet. NI 2952
XIntqob N.V. AEROCRETE - HOLLAND
umMwiBH WassenaarscheWeg20den haagTel. N? 11334
210 en 212.
De panden moeten 1 Mei 1931 aan dc
koopster ontruimd worden opgeleverd, hei
geheele complex zal worden gesloopt Daar
na zullen de architecten, de Gebr. van Gendt
ei een modern kantoorgebouw optr-jkkon
voor de bekende firma N.V. „Bunge's Ilendcl-
Mij", thans kantoorhoudende aa'u den Vijgen
dam in het gebouw „lndustria", de bumü*
ruimto werd daar dc Mij. te klein.
Het plan zal de saneering van de binnen
stad bevorderen, want een aantal oude per
ceelen zullen erdoor worden opgeruim*.
Qemecntewerken Leeuwarden
B, en W. van Leeuwarden bicden den raad
voor de benoeming tot directeur der ge
meentewerken do volgende personen aan:
1. ir. A. Bos, ingenieur bij dc N.V. Philips
Gloeilampenfabriek te Eindhoven;
2. ir. C. C. v. d. Vlis, ingenieur bij
gemeentewerken te Leiden;
3. P. J. Jansen, dir. gemeentewerkea Ie
Middelburg.
^^isstanden bij Gemeentewerken
en Woningbedrijf te Medan
Een schuldbekentenis van B. en IV.
Te Medan heeft een raadscommissie een
onderzoek iugesteld naar de uitvoering van
bouwwerken door den dienst van Gemeen
tewerken en het Woningbedrijf. Het onder
zoek bracht duidelijk misstanden aan hPt
licht, waaromtrent B. en W. aan den Raad
schrijven:
„De in het rapport aangegeven misstan
den worden door ons College zeer betreurd
en het rekent het zich tot een ernstige taak
aan dergelijke toestanden met kracht een
einde te maken.
De dienst van het Woningbedrijf werd
door ons ernstig in gebreke gesteld en het
leedwezen van ons Cnllego betuigd aan het
hoofd van den Dienst ten tijde der gecon
stateerde afwijkingen.
Waar een te groote toegeeflijkheid van
ons College of van enkele wethouders in
het verleden tot het ontstaan van onge-
wensrhte toestond heeft meegewerkt,
wordt uwen Rnarl -ht niet alle schuld
op de OenvmU'di te werpen maar
met d 'z.o betuiging \un leedwezen te voi-
tnau".
