1
0 r a)
meeste veldslagen-gewonhenen de meeste mensclien
ontzield worden dat wij de beschouwing, der oorlogen
ook voor den geschiedkundigen leerrijk hóuden maar
QUidat in dien drang van,omstandigheden de mensch zich
gij onwillekeurig.mpet vertoonen zoo als hij isen de
schijn voor het wezen meermaals althans dan in het
vredige, leven gedwongen is te wijken. De me'nschelijke
yernuften (dus liet zich een der beroemdste geleerden
ei; Theologanten der vorige eeuw omtrent het belang
rijke van de geschiedenis der oorlogen, en'omtrent den
invloed der oorlogen, zeiven hoorenvervallen door
oepi al te lange rust .en verkwijningen zij geraken als
'tware beneveld en gevoelloos, maar-Onuhnken. uit.dien
staat" vare lethargie, .wanneer het geweld des'ooriogshen
opwekt, en liet onheil den droom der zorgloosheid
doet eindigen; dan worden er weder nicuWe (Jenkbeel-
denontwerpen en beraadslagingen Uitgelokten de
openbare cn bijzondere gebrekenzoo van de-burger
maatschappij in het.algemeen, als;van de leden derzelve
je^er afzonderlijk^. worden door de plorselijke afwisseling
van voor- en tegenspoeden blootgelegd, terwijl dezelve
in rustjgen vredestijd of ligter geduld of gemakkelijker
oöJTdóbr den ongestoorden voorspoed én onafgebrokene
fusr, door ontzag, door vrees, door grooter of kleiner
belang van regeerders' en van hen die geregeerd worden
langer vefdfagen en gecluld worden maar wanneer de
storm des q'briogs opkónit, cjan wordt de lucht van al
die-kwade dampen gezuiverd en de gevaren van stilstand
stagnótyb'j verdwijnen; dan opent zich de school der
tegenspoeden 'die schoolwelke niet minder voor de
vonten en fjtaten, dah voor de bijzondere personen zoo
KoOg nodig en in de gevolgen zoo hoogst vruchtrijk is.
Eindelijk de oorlogen leeren ons de wisselvalligheid en
daardoor de nietigheid der wereldsche zaken kennen
Zij leeren gelijkmoedigheid, en vooral ook leeren zijden
dood ïfiet onverschrokkenheid onder de oogen te zien.
Men heeft niet eens eeiie zeer grondige óf uitge
breide kennis der geschiedenis noodig om overtuigd
te zijn dat de oorlogen ontelbare keeren middelen in
Gods. band geweest zijn om bêschaving en verlichting
onder het menschdöm uit te breiden, ja.zelfs ook om
dewCtiristetijken Godsdienst dan, eens aap volken mede
te deelen die van denzêiven te voren -nimmer gehoord
hadden, dan weder,'bm de daarin-heerschende misbrui
ken te helpen weren, en de zegepraal der gezuiverde
leer over bijgeloof en priesterlist te bevestigen.
Oiider dit laatste oogpunt vèrtóont zich vooral de
zoogenaamde dertigjarigen oorlog van 1618 'tdt 1648,
iiu-lluitschlaud- gevoerdin een hoogst belangrijk licht.
Het;-is waar dezelve heeft oneindig vele rampen over
Duitschland en andere landen verspreid, doch in des-
zejfs, gevolgen, was dezelve, voornamelijk voor dé Pro
testanten^ van den ajlergewigtigsten en liitgestreksten
invloed. Immers is het. pietté ontkennen dat zij door
dien krijg' vrijheid 'yian godsdienst en geweten en andere
voorregten, verkrêgqhj of.althans'meer zekere waarbor
gen dan bevorens voor dezelven verworven hebben.
De. ^Ipoglceraar Haagheeft dus eenen wezenlijken
cjieh'sc'.gap ónzè Tectêrku'ncle bewezen, daardoor dat zijn
Efi. de geschiedenis van dien oorlog opzettelijk heeft
ter jiarid -genomen en de beschrijving dcneWe aan dm
Néderlamlschen lez.er bee'ft medegedeeld. Er is voor
omtrent vijf ën' twintig jaren eene geschiedenis van
dien oorlog in' Duitschland uitgekomen iri almanaksfor^
maat (Jasschenbuch^ rpet zeer fzaaije .iplaatjes en keu
rig geschréven, zóowij ons niet vergissen ..doorWietimii
waarin hoogst' belangrijke bijzonderheden voorkomen
die ècÉter iiog vermeerderd konden wórden- uit eene
bron welke destijds nog niet geopend, .was. Wij be
doelen 'de verzameling brieven van. Grotiitd'oor wijien
del Hger Meerman in Zweden gevonden reit in 1807
door den druk gemeen gemaakt, en welke alle ten rijde
vhu der 30,jarigen oorlog geschreven zijn, waarin meer
dad eetje bijzonderheid, to't'd'ien oorlog .betrekking heb
belle gevonden wordt, welke (gelijk destijds door
wiilen den U.oogJeeraar Crus in -het door zijn Hoog
geleerde" van 'die brieven in de letterbode gegeven
verslag .aangeteekend staat) te voren niet-bekend wa-
rfcvj'óf die ten minste te vergeefs elders zouden ge-
Zbplit worden.
Men zr.I de verdeeling van dat werk des Hoogleeraars
Ha:ig,"m zes tijdvakken gewis niet anders dan doelma
tig" kunnen vinden. I-Iet eerste bepaalt zich tot den
oorlog iu Bohemén, 1618—1622; het tweede tot den
oorlog 'iri Duitschland en in Nederland, 16221625; het
derde tot den- Deensch-Duitschen oorlog, 16251630;
het vierde tot denZweedsch-Duitschen oorlog,1630-1634;
het ry/i/ótot denZweedsch-Franschen oorlog in Duitsch-
la'ne 16341641, en het zesde tot den Fransch-Zweed-
sc'nen oorlog in Duitschland, 16411648.
"Elk tijdvak is zeer doelmatig gesplist in twee on-
derdeeren, waarvan het eerste handelt over de veid-
heereu, zoo wel Roomschgezinde als Protestantsche
welke 111 dat tijdvak zich beroemd gemaakt hebben.
De grondoorzaak van den dertigjarigen oorlog was
onmiskenbaar haat tegen het Protestantendom en hoop
o:n' hetzelve nog weder te kunnen onderdrukken. De
w'.ipëns w'crden toen voornamelijk opgevat ten gevolge
vin den drang def Jezuitendeze toch wilden het
Coijipsllfte intrare, dwingt ze om in te komen," uit
dêii mond der kanonnen doen prediken, en geloofden,
(hoezeer de uitkomst- hunne kansrekening bedrogen
hoéft. Och' 'dat de sluipwegen die dit gedrogtciijk
voortbrengsel der XVI eeuw thans nu weder inslaat,
géfenèn beteren uitslag hebben mogendat dit een
allés nfjfocnd middel zoude zijn, om het menschelijk
versland aaii onoplosbare, ketenen vast te kluisteren,
blaar na eene bange worsteling van dertig jaren heeft
de redelijke godsdienst over alle hinderpalen geze
gevierd!
Dat het winnen van veldslagen en liet storten van
strooiden nienschenbloedden held niet uitmaakt, zoo
als wij reeds "boven zeiden, leert juist liet voorbeeld
van den anders dapperen Tilly die de schrik .ctu.geeset
der Protestanten jri! deze» krijg genaamd werd ,0 die
z'aincn met Pappenheiïnliet'ongelukkig Maagdenburg
Innam; dat Maagdenburg welks rampen de rijkbegaafde
laEynsche dichter Lotichuis bezongen heeft. Ja .als men
zóó dichten kan, dan is liet ook, nu nog geoorloofd
de lacynsche lier te bespelen; niet echter wanneer uien
sléchts woorden in eenen bepaalden voetmaat weet te
wringen! Deze Tilly, die in den slag van Leipzig
bezweek, nam het voor een kwaad voorteelten dat hij,
toen hij ten strijde uitreed, een knekelhuis voorbij moest;
hem werd in dien slag zijn been verbrijzeldmen
vind hiervan een zeer aardig prentje in het boven aan
gehaalde Tasschenbuc'i. iVallenstein heeft.aan Schiller de
stof tot eene Tooneel - compositie opgeleverd, welke
zeer onderscheiden beoordeeld is, maar altijd door de
geschiedkundige herinneringendie daarbij opgewekt
■worden, in vele opzigten lezenswaardig blijft. OokPic
colomini s bedrijven en dood zijn bijzonder opmerkens
waardig, maar juist niec zeer geschikt 0111 de misbe
grippen der Astrologen te logenstraffen. Vooral blinkt
hier uit die dappere Hertog van Saksen(niet Sassen zoo
spelden Uilenspiegel en ConsortenWeimardie leeuw,
dien de Jesuiten niet anders dan door gift wist te
temmenook dit is zeer fraai beschreven en tevens
keurig in plaat gebragt in IVielaiuls Tasichenbueh; daar
staat de Jesuit die het Apothekersdranktje laat klaar
maken en daarbij zegtdeze leeuw zullen wij DUS tem
men! Maar boven allen blinkt op het krijgstooneel
van 16181648, als een ster van de eerste grootte
uit onze Fredcrik Hendrik wiens schimmen sommige
Heden heden durven komen aangrimmen door haar met
de Herinnering aap liet bloedtooneel van 1619 aan te
vertoornen) die altijd dapper, braaf, kundig, deugd
zaam en menschlievend met regt een held zonder vrees
en zonder vlek even als eens Baijard zoude verdienen
genoemd te worden. Eindelijk ontmoeten wij hier ook
dien grooten held Gustaaf Adolf, die naast God de
redderverlosser en bevrijder was der Protestanten
maar die zelf de vruchten niet plukken mogt van de
overwinning bij Lutzendoch dievolgens het oordeel
van onpartijdige Duitsche schrijverste goeder uur
toen voor Duitschland sneuvelde en zoo als Zijne
Excellentie den Heer Falckin zijne uitmunde verhande
ling over den invloed der beschaving van de Nederland-
sche Natie op de verlichting van de Noordsche volken
BI. 266. noot 19. aanmerkt) ook voor zijne eigene glorie.
Misschien komen wij wel eens bij eene nadere gelegen
heid op Gustaaf Adolf terng.
Aanmerkelijk is hier. ook de treffende aanspraak van
den Graaf van Thurn nadat men de Raadslieereu te
Praag uit het slotvenster had geworpen. Als wij
slechts een stoutmoedig voorbeeld geven, dan zal
de vrijheid zich over het geheele Rijk verspreiden.
- Het is waar, men zal ons van gewelddadige cn onge-
oorloofde stappen bescliuldigèn maar de dringende
nood en de liefde tot den Godsdienst zuilen 011s
verontschuldigen. Thans is geen tijd'meer om aan
andere gevoelens of maatregelen gehoor te geven:
H want ons blijft niets meer overwaardoor wij ver-
giifenis zouden kunnen verwerven. Het lot is gewor-
pen! Vrijheid of het moordtooneel! Blijven-wij over
winnaars, dan zal men ons als mannén van eer en
vrienden der vrijheid roemen worden wij overwon-
nendan zal men ons als de armzaligste meineédigé
oproerlingen bestraffen." Na deze woorden had de
defenestratie te Praag plaats: en bij die omstandigheid
gebeurde iets, hetwelk den geest der beschaafde wereld
aldaar ten. dien tijde bijzonder kenmerkt. Onder de
personen die uit het venster geworpen warenwas ook
een Secretaris Fabriciusdie iri het vallen eenen der.
'Raadslieereu vooruit viel en daarover zoo onthutst was,
dat hij ai vallende uitriep ik verzoek duizendmaal
5, om verschooning wegens mijne onwillekeurige onhof-
felljkheid." Er is eene prent van gemaakt, op welke
de- -vallende Rnadsheeren afgebeeld zijn met hunnen
Sekretaris, uit wiens mond de woorden gaan bitte
um vergebung."
1 G2 G <3J G p; vs
o "o cu 5 Gi G 1
-% g 5
2 2"! ra -
•=>s o c 2
o
o 3 N
CU
- cj CJ c? '-ST
'u cv
o N Ai
s o (j
-= 2E
ij
<0
o
O -a
r- w 9
C <u O fcnV-J <v <-
tu -a to
5 5 S S H-- -
s S3 V 5 P U g
w
0 „3 cj t; S o
<U qj
to-f
<u
o
o S
G
w.
rt
bO
rv ica u#, i-, 'O -
2 cu 'rr ns si-q
Oti-h <u a
- O .tl P 2 O £3 e a D
O
- "H -
s w 4> .Si cu cl> jfi S a *2
♦-» bó vQ 43 cs bflOrCI
"5 6 c
<u t-> -G
*5 Si •-
S
SP0.s-et;.spv m
£3 CD_. OJ Tj a LJ
-2 MO E=J:5I> cj
c g n -a
-glgasss^^
(U g o O
O -Si
O
qj G a
GJ a Qv.a o"'S>
t-
23
<U ',q>
S Si
u O
i= 13 bos
rXl rG qj "O 1-
eq a re U
■S s 6 S
bC V2
G 1»'
tD"" rX
<u
a> a c
glSp
.sps e-s
.5, O
j-O c
<U is «->
3 :G-
<u c c
2'a
3 «J
■fil 2 ïj§ M
bo o ,2
o o
S "o
'•3 .2 2
^4
s
QJ CJ
•5 o
Gw u
(U 4
g 0 S
5g b o. g
5E u g 5
yjr;bfla:aii_,^2 <"SS
»co'- 5^'H2 5oj
H U -a b-. .SP 5 9
W a G cu CL) CJ
'OTJ p wfl O
s JZ 5 "3 Q.gS -i-.s
u tz ez fecoft, ct-o
- .3 a M-5 im
J--5; B .3 gj
SsS:N? S.S s
o n o c a 1
<U <u ^=S Si <U <u
O-V
J ca
:ut rt
S WT3
S li
STOOM
N
STOOM-VAAR'TUIGEN.
Reeds in het Jaar-1663 is een werk in het licht
gekomen, getiteld Centuriae inventionum of honderdtallen
nieuwe uitvindingengeschreven door den Markies van
JVorchesterbevattende onderscheiden ontwerpenonder
welke men het denkbeeld vond van een werktuig om
het water te verheffen door de kracht van het vuur en
om het water in stoom te veranderenten einde op die
wijze groote hoeveelheden koud water uit te perssen.
I11 1686 gaf Papin een boek uit, hetwelk teil onderwerp
had eene nieuwe manier om het water in de hoogte te
drijven doormiddel van het vuur: leibnitz had ook
hetzelfde ontwerp in zijne gedachte, en Amontons, een
beroemd Natuurkundige in Frankrijk, beproefde mede
alle middelen om het water door het vuur in de hoogte
te brengen. Maar Savert in Engeland, na. onderschei
dene proeven genomen te hebben dacht eene zeer
vernuftige vuurmachine uitdie alle zijne ontwerpen
moest verwezenlijken. Desaguliers beweerde dat Saveri
gebruik gemaakt had van het boek van den Markies van
IVorchester, en dat hijcin te kunnen verborgen houden
hoe veel hij aan dezen Schrijver verschuldigd was,
hem alle de exemplaren van dat boek afgekocht en in
tegenwoordigheid van eenen zijner vrienden verbrand
had. Saveri wilde dit niet toestemmen: allereerst ont
kende liij de daadzaakten andere beweert hijdat hij
het beginsel zijner vuurmachine geheel zelf uitgeyonden
heeft. Zie hier hoe hij zegt daar toe gekomen te zijn:
Op zekeren dag bij een' gaarkok zijnde, en eene
flesch wijn gedronken, hebbende, steldé hijzonder erg
de ledige flesch op het vuur, ten einde plaats temaken
voor een .bekken vol water, hetwelk men hem gebragt
[Het vervolg op de kant van deze Uadz.j
Sg*g*ai
a Sm
c u y
s s ."33
«O e «ii S 2 S g 2=5
s y o -c .2 -o v
N-V C
4->v3 13 cu <u *^<Ui-)<u<l>e<ua
SU - o'°"H
s|vö|ü —ja s;3>
13 - N s C
S'S"K 1 Si o
—:=-cS S 3 «i 5 n R s
|SgS^iSaS«.SS'Sg|
S S S a Sl - i
SfS 3 S-g l-gjj s
g u s a -
E-£C
O
et: O 13
N C r
13 o
bO
'5
u fl Li TJ X l— CJ GJ
lllo "-3 S
O .S Wl'5 W32A £1 o)H
g S.dïï Séiis'g
vS-e- 2"°3
o o V
o o a o x o
o S- a «X - E
•S -B
H K
EU •fH.
C
c r. ai x
W nj Tl •*G.
«^5 o
"O o S-a
CU
- g
si"0
G CJ
W
b0l3 B o
b-4 I r— T» CS
Oi 11
S-°oS u
8 c-o
0 =-S g O
'Isa! -g I
së* 0 S
1 3ë" -
ets
;G,13
".v— N-
4J
CS
qj Ti 13
-g -S M
t> »- S
Ei GJ
"tij *-» c?
o g
"HJ2 6
s-, CJ O <u
QJ ,S
a HyH *3 cu
•"S g bD Q>
N -9.
»-< 53.13 CU
«J3 Si G
l s
2-ë
SösüséS
■J£ MS l> 5
w a „a u
- 6 G-G-g G
rt 2
w -a
l Js x; 13 g
2,0 o
u o S S Go.'i
^^13 to 13 vG 13 virf bGT3 O w rG.
