God
en
duivel
op
aarde
in humoristische parabel
unai
Ie
Peter Ustinov:
wonderkind van 70
CeidócGouoarit
ZATERDAG 4 APRIL 1992 PAGINA 33
I door
BERT JANSMA
AMSTERDAM Tientallen
jaren geleden schreef iemand
over hem: „Zelfs als hij zeventig
is, zal hij nog een Wonderkind
blijven".
Peter Ustinov wordt 16 april 71. Een
wonderkind? Veranderd is hij in elk ge
val niet: zijn lichte ogen kijken verras
send jeugdig de wereld in, hij etaleert
een schalkse humor en als gevolg daar
van een aanstekelijke buiklach, imiteert
nog altijd terloops een accent of drie,
spreekt een paar woorden Nederlands
('Een kopje koffie? Ja graag') en blijft
een geboren verteller, alleen gestopt
door de tijd, een afspraak om bij Kooy-
ker in Leiden zijn nieuwe boek te signe
ren en de wetenschap dat hij straks nog
zijn wekelijkse 'column' voor The Eu
ropean moet schrijven.
Peter Ustinov, kleinzoon van een Rus
sische dissident die in plaats van naar
Siberië naar Duitsland vertrok, Britse
spruit van zeer internationale familie
verwikkelingen met naast Russisch flar
den Italiaans, Frans en Duits bloed. Ac
teur, imitator, tekenaar, schrijver van
talloze toneelstukken, regisseur van
theater, film en opera, winnaar van
twee Oscars (Spartacus en Topkapi),
sinds eind 1990 ook Sir Peter, heeft een
nieuw boek geschreven: 'De Oude man
en Meneer Smith'. Een humoristjsch-fi-
losofische roman over God en Satan
die een werkbezoek aan de aarde bren
gen en zich daar in de nesten werken.
De moderne maatschappij heeft vor
men aangenomen waarmee de twee
oude heren - meneer God gehuld in
een wijde tabberd, meneer Smith in sa
tanisch zwart - het moeilijk hebben.
En de maatschappij denkt dat ze met
twee gekken, valsemunters (God pro
duceert z'n eigen geld) te maken heb
ben, gelooft geen cent van hun bewe
ringen. Op aarde heeft ieder z'n eigen
ideeën over de Heer der Schepping.
Een prachtig platform voor Ustinov om
met pretogen vol ironie naar de wereld
te kijken. Het soort humor dat hem in
het verleden zowel de kwalificatie 'op
pervlakkig' als 'wijs' opleverde. „Ik zie
mezelf als een commentator op wat ik
tegenkom. En welke vorm dat krijgt
hangt af van m'n inspiratie" zei hij.
„Komedie is voor mij een manier om
serieus te zijn, de enige manier die ik
kèn om serieus te zijn. Ik probeer geen
vermanend wijsvingertje te zwaaien. Ik
geloof dat ik daar het recht niet toe
heb. Maar als ik 't toch doe, probeer ik
't zoveel mogelijk te verbergen. Je moet
die wijsvinger zó aantrekkelijk verpak
ken dat het publiek niet voelt dat je aan
't vermanen bent".
Concours hippique
'De oude man en meneer Smith' stond
in Engeland op de bestsellerlijst, in
Duitsland werden er al 100.000 exem
plaren van verkocht, en de Nederlandse
uitgever Bzzztoh heeft inmiddels ook al
een tweede druk in de aanslag. Peter
Ustinov gaat er even voor in een praat
stoel zitten zitten in het Amsterdamse
Barbizon-hotel. Aimabel, minzaam, af
en toe bulderend van de lach, en voort
durend met een scherp oog op zijn on
dervrager: de acteur en amuseur die
goed in de gaten houdt hoe zijn publiek
reageert en die door een gunstige reac
tie de prikkel krijgt om het nog aardiger
te formuleren. Wat brengt een man van
70, nog altijd acterend in theater en op
film, ertoe nog een roman van een paar
honderd pagina's tot een goed eind te
willen brengen. „Het beëindigen was
het probleem niet. Het was veel moei
lijker om te beginnen' grijnst Ustinov.
„Voor mijn gevoel is dit 't meest ambi-
tiejuze dat ik ooit gedaan heb. Het be
nadert heel dicht wat ik oorspronkelijk
in m'n hoofd had. Dat geeft een bevre
diging die ik eigenlijk nooit zó heb ge
voeld. Het moeilijkste was het formaat.
Met het idee van God en de duivel op
aarde kon ik zoveel kanten uit. Ik zat
boven m'n stof als een ruiter op een
paard in die concours hippiques die je
op de televisie ziet. Het paard snuift,
briest en moet door een hevig zwetende
ruiter in bedwang worden gehouden.
Het wil over alles heenspringen, behal
ve over die ene hindernis die de ruiter
wil". Ustinov illustreert z'n woorden
met een imititaie van de briesende vier
voeter.
Grassprietje
„Ik heb eerst één hoofdstuk geschreven
en ben toen gestopt. Ik zag zoveel mo
gelijkheden opdoemen dat ik twee, drie
maanden gewacht heb. Ook al veran
dert een boek onder je eigen handen, je
wilt toch de illusie hebben datje precies
weet waar je ermee naar toe wil. Ik wil
de tegen het slot met God en de duivel
naar Japan. In die technologisch hoog
ontwikkelde maatschappij blijken God
en de duivel niet meer de criteria die
het leven beheersen. Ze zijn vervangen
door Efficiëntie en Inefficiëntie. Elec-
tronica is de weg van de waarheid ge
Peter Ustinov: „Komedie
is voor mij een manier
om serieus te zijn, de
enige manier die ik kèn
om serieus te zijn.
M FOTO: DIJKSTRA
worden. Daar tegenover heb ik India
gezet. Met Indiërs die helemaal niets
hebben, onder bomen zitten, mediteren
en magerder en magerder worden. Ze
teisteren hun lichaam zodat het steeds
flexiber wordt en zij mysterieuze zaken
kunnen begrijpen. Een van hen zegt:
„Mijn maaltijd is één grassprietje. Alles
heb ik tot dat niveau gereduceerd. Ik
kan nu alle verschillende smaken in
grassprietjes onderscheiden. Eén enke-
te grasspriet is genoeg. Twee tot je ne
men is al een concessie aan vraat
zucht". Ustinov schuddebuikt om dat
Jaatste. „Ik wilde dat die twee groepen
de laatste individuen waren die door
God en de duivel bezocht werden.
Mensen die het uiterste van hun aardse
ervaring hebben bereikt. Via electron-
cia en via interne discipline. Op de
meest absurde manier. Weet je, er zijn
zelfs Indische asceten die in een bad zit
tend, water kunnen innemen via hun
rectum en dat door de mond kunnen
uitspuwen. Ze doen 't niet vaak, omdat
iedereen het walgelijk vindt". Acteur
Ustinov kijkt me recht aan om een
maximaal sloteffect te krijgen: „Er
schijnt emplooy voor ze te zijn bij de lo
kale brandweer". En buldert.
Geen oplichter
Peter Ustinov schrijft nog wekelijks z'n
column 'Ustinov at large' in de voorma
lige Maxwell-krant 'The European'.
„Morgenochtend moet ik er weer een
doorbellen", zegt hij wat zorgelijk. „Ik
heb er nog niet één gemist. Het is leuk
werk, maar de belangrijkste dingen in
m'n leven zijn die waartoe ik zelf het
initiatief heb genomen. Niet de films
waarin ik gewoon 'meespeelde', maar
dingen waarvoor ik tijd vrij heb geno
men en niet in dienst was van iets of ie
mand. Ik heb die columns een tijdje
voor niets geschreven, dankzij meneer
Maxwell. Maar ik ben doorgegaan, en
inmiddels heb ik m'n wraak: In Enge
land zijn de eerste honderd als boek
uitgegeven en dat wordt goed ver
kocht". Bij de dood van Maxwell be
schreef Ustinov in een In Memoriam
een diner met Maxwell waarbij deze het
bedienend personeel voor gek zette. In
één scène een compleet karakter. Usti
nov: „Ik heb ook geschreven dat Max
well in wezen geen oplichter was. Hij
was verslaafd aan gokken en als een
gokker verliest, wordt hij een oplichter,
die alles gebruikt wat hij te pakken kan
krijgen om z'n geld terug te verdienen.
Hij was een man die geen enkele maat
staven had meegekregen. Die in z'n ei
gen universum leefde, als in een deliri
um alles wat los en vast zit, kocht. Zo
iemand schiet zichzelf uiteindelijk
voorbij. Wanneer hij kinderen heeft,
doet hij 't enige fatsoenlijke: hij geeft ze
de opleiding die hij nooit gehad heeft.
Daarmee sluit hij de mogelijkheid uit
dat ze hem ooit zullen opvolgen. Want
zij hebben inmiddels de normen die hij
niet had. Zij zijn z'n slachtoffers. Ze
kunnen geen oplichters zijn, ze zijn
niets. Je kan medelidjen met zo'n man
hebben, want in feite heeft hij net zo
min keuze's als een arm mens. Hij
móest in een bepaald soort auto rijden,
een jacht van die en die lengte hebben,
een vliegtuig van dat formaat. En erin
gezien worden. Hij had geen keus. Ik
rijd in een Saab. Dat zou Maxwell nooit
gekund hebben. Die auto was voor hem
te goedkoop, zoals hij voor een arme te
duur zou zijn. Alleen de mensen in het
midden kunnen kiezen".
Eeuwige ziel
Ustinovs moeder noemde hem als kind
al eens een 'old soul'. Opvallend is dat
bij herlezing van flarden toneel, brok
stukken autobiografie ('Dear me'), je
steeds dezelfde man tegenkomt, het
zelfde mengsel van 'wit' en 'wisdom',
dezelfde humor van de wat afstandelij
ke beschouwer. „Ik denk niet dat een
mens wezenlijk verandert" vindt Usti
nov. „Ik ben voor het eerst in m'n leven
zo ver dat ik accepteer dat ziel en li
chaam gescheiden zijn. Vroeger vond ik
dat iets belachelijks: de bijbel die het
heeft over 'de geest geven', mensen die
praten over 'de eeuwige ziel'. Ik geloof
nu dat 't bijna bewijsbaar is, omdat we
van binnen niet wezenlijk veranderen.
De receptuur is er van meet af aan. Al
leen de ervaring voegt dingen toe. Mijn
reacties op mijn omgeving waren toen
ik zes jaar oud was dezelfde als die van
nu. Ik zag er alleen anders uit en daar
om luisteren mensen nu wel naar me.
Veel mensen realiseren dan ook niet
dat ze ouder zijn geworden omdat ze
zich van binnen hetzelfde voelen. Dat
verklaart dwaze, oude mannen die jon
ge vrouwen verkrachten of andere
domme dingen doen". Wanneer ik
beaam dat je je eigen ouder worden
vooral afleest aan de respectvolle reac
ties van het andere geslacht, heeft Usti
nov onmiddellijk een anecdote: „Dat is
prima. Erger is 't als je in een cadeau
zaak in New York een goed uitziende
dame van een zekere leeftijd tegen
komt die tegen je zegt: 'Mister Ustinov,
ik ben m'n hele leven gek van u ge
weest. Maar nu zijn we allebei te oud'
En Ustinov schudt van het lachen.
Lemen voeten
We zijn óp een rustige plek gaan zitten
in het hotel, waar onmiddellijk een pia
nostemmer en een papagaai de stilte
verstoren. Ustinov noteert het geamu
seerd en zal het later op de middag on
middellijk vormgeven in een mooi ver
woorde anecdote: „And the parrot tu
ned in". Terug naar God en de duivel.
,„Ik ben diep religieus, dat weet je mijn
boek uithebt" zegt hij. „Ergens discus
siëren God en de duivel over hoeveel
mensen in de geschiedenis gemarteld
zijn om hun geloof. Terwijl er zo weinig
gemarteld ofgedood zijn om de slechte
dingen die ze gedaan hebben. Terwijl
arme onschuldigen tot ongebruikelijke
lengtes werden opgerekt om vrijwillig
te bekennen dat ze slechte gedachten
hadden, gingen mensen die gestraft
moesten worden voor hun slechte da
den vrijuit. God zegt: 'Wanneer je aan
neemt dat ik alles ben, ben ik óók de le
men voeten van de valse god'. De dui
vel zegt dan: 'Als je "t mij 'vraagt,
móeten mensen iets aanbidden. Een
boom, een vulkaan, de zon. Alles dat de
mens in de juiste verhouding tot het
universum zet'. God antwoordt: 'Maar
als ik alles ben, maakt 't geen verschil of
ze mij of die boom aanbidden. Ik ben 't
allemaal'. Ik denk dat alleen een gelo
vig mens dat soort kleine filosofietjes
kan neerschrijven. Hoewel ik me niet
lekker voel in de nabijheid van een
priester, 't Zou wel een héél exceptio
nele priester moeten zijn. Om van thea
ter te houden, hoef je ook geen verhou
ding met je impresario te hebben".
Kissinger
We praten over z'n laatste film, 'Loren
zo's oil', nog niet in roulatie. Gemaakt
door de Australiër George Miller
'Mad Max') met als tegenspelers Nick
Nolte en Susan Sarandon. Ustinov:
„Een medische 'case history' over een
jongen die lijdt aan ALD, amino-leuko-
distrofie. Een afschuwelijke, vooral bij
hoog intelligente kinderen voorkomen
de ziekte, die via de moeder wordt
doorgegeven. Net zoiets als Aids. Nolte
en Sarandon spelen de ouders van zo'n
kind. Ik speel de beroemde professor,
een soort Kissinger-Amerikaan, wiens
wieg duidelijk in Duitsland of Oosten
rijk stond. (Ustinov gaat onmiddellijk
op het passende accent over, B.J.) Hij
zegt: 'Als ik niet slaag, dan kunt u in elk
geval zeggen dat uw offer de weten
schap geholpen heeft". De ouders laten
het er niet bij zitten, gaan colleges over
het onderwerp volgen, maken contact
met wetenschappers over de hele we
reld die van elkaar niet weten dat ze
met hetzelfde bezig zijn, beleggen een
conferentie. Ze vinden uit dat er een
olijfolie is die de symptomen van die
ziekte stopt. Omdat er via een Spaans
olijfolie-schandaal vervuilde olie in
roulatie was, werd dat middel niet se
rieus genomen. De ouders beginnen nu
zélf olijfolie te verbouwen. En ze vin
den een dokter die eenzelfde soort
ziekte bij honden kent en tot staan
heeft gebracht. Hun zoon geneest niet,
maar de ziekte stopt. Hij leert commu
niceren via oogbewegingen, kan com
puters bedienen met z'n pink. En de be
roemde professor komt met: „Ja, ja, die
ouders zijn uniek. Ze hebben 't echt
zelf gedaan Al moet ik natuurlijk wél
zeggen dat wij, wetenschappers, het na
tuurlijk héél anders gedaan zouden
hebben". Ustinov acteert een wat min-
zaam-geringschattend toontje. En zegt:
„Een belangrijk gegeven. Wat die ou
ders doen. kun je betrekken op heel wat
facetten van onze maatschappij".
Nederig
Peter Ustinov schrijft, maakt nog films
en acteert z'n eigen one-man-show 'An
evening with Peter Ustinov'. Alleen op
het toneel met stukken autobiografie,
imitaties en wat hij 'mini-essays' noemt.
Hij zucht er over: „Ik heb last van m'n
benen, want ik heb net een paar keer
achtereen drie uur op het toneel ge
staan. Ik ben net terug uit Kuala Lum
pur. Een verrassende ervaring. Omdat
daar geen theater is, bleek ik er op te
treden in een hotel. Het diner kostte er
tweehonderd dollar en ik was inclusief.
Ik had niet gedacht dat ik dat nog zou
meemaken. Voor Maleisië heb je een
werkvergunning nodig. Weet je wat ze
me voor stempel in m'n paspoort ga
ven? Hier: Toestemming om op te tre
den als komediant in hotel Concorde,
Kuala Lumpur. Niet toegestaan zich
onder het publiek te begeven of met het
publiek te dansen'. Ongelooflijk. Dat
stempel draag ik nu m'n hele leven
mee, want het zal m'n laatste paspoort
wel zijn, 't is geldig tot het jaar 2000. Ik
heb gevraagd waarom: op die manier
houden ze ambulante prostituées onder
controle. Sorry, zeiden ze in Kuala
Lumpur, maar voor u was er geen ande
re categorie. Zo'n ervaring is toch een
bron voor nederigheid".
