Zoektocht met vormgever
ïaar eigenwijs antwoord
d Vieuwe Botho Strauss over Duitse eenwording
Leiden English Choir
komt pas na pauze los
KUNST/RTV
Wethouder wist al in april van overschildering doek Newman
Samenwerking
AVRO, NCRV en
KRO op Radio 3
Noorse prijs voor Jos Groenier
Miserables
ij leidóc (Bowuvnt
VRIJDAG 20 DECEMBER 1991
fan Gogh-museum koopt
)e Schuitenlossers'
JSTERDAM Het Van Goghmuseum in Am-
rdam heeft onlangs het schilderij 'De Schuiten-
sers' van Jozef Israels aan zijn collectie toege-
igd. Het doek is aangekocht met hulp van de
icent van Gogh Stichting. Welk bedrag met de
ikoop is gemoeid het museum niet zeggen. Is-
i schilderde het tafereel van twee mannen die
kleine boot lossen, aan het begin van deze
iw. Een aquarel met soortgelijk motief van Is-
ls bevindt zich in het Museum Mesdag. Vorig
r ontving het Van Goghmuseum ook 'Boerenfa-
je aan de maaltijd' van Israels uit 1882. Ver-
nde dit schilderij nog vele kleuren, het doek 'De
ïuitenlossers' behoort tot het latere werk van Is-
ls die na 1890 steeds 'toniger' ging schilderen.
AMSTERDAM De Am
sterdamse wethouder me
vrouw M. Baak (kunst)
was al in april van dit jaar
op de hoogte gesteld dat
het schilderij 'Who's af
raid of red, yellow and
blue III' van Barnett
Newman, door de Ameri
kaanse restaurateur Gol-
dreyer was overgeschil
derd.
voor kunst en cultuur, die de
batteerde over de restauratie-
affaire. Wethouder Blaak
heeft in dezelfde maand de ge
meente-advocaat gevraagd
welke stappen ze moest onder
nemen. De jurist adviseerde
haar om het schilderij zo snel
mogelijk naar Amsterdam te
laten komen, zodat het kon
worden onderzocht. Baak
hield gisteravond vol dat die
keuze juist was.
Het raadslid Spit (CDA) sprak
zijn verwondering uit over het
feit dat Baak al in april juri
disch advies had gevraagd.
Een groot aantal raadsleden
vond dat de wethouder in een
veel eerder stadium de moge
lijkheid van juridische claims
had moeten onderzoeken. Het
Groen-Links-raadslid Huls
man vroeg zich bovendien af
waarom de wethouder direc
teur Beeren van het Stedelijk
Museum niet had verboden
om bij voortduring te zeggen
dat de restauratie „goed en
naar tevredenheid" was uitge
voerd. Ze wist tenslotte al ge
ruime tijd dat er iets mis was
met de restauratie. Nu Beeren,
zo betoogde ook het VVD-
raadslid Spier, die uitlatingen
heeft gedaan, is een juridische
claim van de gemeente Am
sterdam jegens Goldreyer ui
terst zwak te noemen. De
raadscommissie besloot dat het
debat over de restauratie van
het schilderij wordt voortgezet
in de gemeenteraad. Een voor
stel daartoe van het CDA-
raadslid Spit werd door het
merendeel van de raadsleden
gesteund.
„De eindbeoordeling van de
restauratie", zo zei Spit, „be
hoort in de raad thuis". Naast
de raadsbehandeling komt er
nog nader advies over de mo
gelijkheden die de gemeente
advocaat heeft bij het nemen
van juridische stappen tegen
Goldreyer. Ook moet nog dui
delijkheid komen over de toe
komst van het schilderij.
Over die toekomst wordt tij
dens de raadsbehandeling ver
der gesproken. Het onderzoek
van de restauratrice van het
Stedelijk Museum naar de om
keerbaarheid van de restaura
tie is afgerond, zo vertelde
Beeren de commissie gister
avond. Het produkt, de alky-
deverf, is in zeer brede termen
besproken en het is de vraag,
zo zei hij, of er magere of vette
alkyde is gebruikt. „In het ene
geval is de laag er gemakkelij
ker af te halen dan in het an
dere geval. Dat zoekt het Ge
rechtelijk Laboratorium nu
uit", aldus Beeren.
Beeren bleef bij zijn eerder ge
dane uitlating over de estheti
sche waardering van het schil
derij. „Er zijn genoeg zaken
waarover ik mij niet tevreden
toon, zoals de manier waarop
Goldreyer zijn restauratiewerk
heeft gedocumenteerd, maar
mijn esthetische waardering
voor het schilderij houd ik
overeind".
RISO KRAMER, WINNAAR DAVID ROËLLPRUS
ses is
rijwel
Het
strekt
een
n Eu-
men-
mu-
laten
bine-
ri van
a met
kelijk
ivaar-
neter
echo-
iagin-
l met
hobo,
door)
nima'
fheb-
folk
i. De
achti-
e het
films
rond
r wil,
n ge-
/aria-
eilige
juiste
Kramer, industrieel ontwerper,
umentaire. NOS-televiaie. Ne-
ind 3 om 20.25 uur. Vanavond.
ANS PIËT
LVERSUM Indus-
eel ontwerper Friso
amer (69), waarschijn-
het meest bekend
>r zijn Revoltstoel uit
i3, ontving eerder deze
ek in het Stedelijk Mu-
m van Amsterdam de
vid Roëllprijs voor zijn
e oeuvre. Om de prijs-
ïnaar op een aparte
nier in het zonnetje te
ten, neemt het Prins
nhard Fonds, die de
ierscheiding toekent,
rlijks het initiatief tot
laten maken van een
umentaire over leven
werk van de bekroon-
kunstenaar. De NOS
ngt dit werkstuk jaar-
s op het scherm.
jaar vormt geen uitzonde
ren zo kan de kijker van-
id kennis maken met een
st praktisch denker, die
;ens de sprekers in dit por-
„volstrekt origineel" en
„ontwapenend intrigerend"
wordt genoemd. Volgens zijn
eigen zeggen ben je niet zo
maar een industrieel vormge
ver. Dat moet je eerst min of
meer bewijzen aan de omge
ving. Die 'gebruiker' komt
overigens niet aan het woord.
Samensteller en regisseur
Agna Rudolph koos heel be
wust alleen voor het verhaal
van de ontwerper, maar laat
voor het broodnodige even
wicht ook mensen over Kra
mers werk aan het woord „die
goed kunnen beoordelen wel
ke plaats hij precies inneemt
in die wereld".
Rietveld
Feit is dat Friso Kramer tot de
beste behoort die Nederland
telt. Hij past gemakkelijk in
het rijtje van Gerrit Rietveld
en Piet Zwart. Dat wordt in de
documentaire prachtig onder
woorden gebracht door 'gezag
hebbende' sprekers als profes
sor Hans Dirken, hoogleraar
industrieel ontwerpen aan de
T.U. in Delft, professor Wim
Crouwel, directeur van het
Rotterdamse Museum Boy
mans van Beuningen en de
heer Ruvert Ophorst, commer
cieel directeur van de Ahrend
Groep, maar is door het pu
bliek eigenlijk allang vastge
steld. Had Friso Kramer er na
melijk niets van gebakken,
dan waren zijn ontwerpen
nooit zo wijd en zijd verspreid.
Het motto van de ontwerper
is: 'verbetering van de kwali
teit van het leven' en dat is in
vrijwel al zijn werk terug te
zien. De Revoltstoel, indertijd
een revolutionair ontwerp om
dat voor het eerst gebruik
werd gemaakt van geperst en
gebogen staal en kunststof
voor rug en zitting, is daar een
krachtig voorbeeld van. Ook
op een ongelijke vloer blijft
het zit-comfort voor honderd
procent aanwezig. Tussen 1953
en 1978 werden er dan ook
vele honderdduizenden van
gemaakt. Professor Hans Dir
ken: „Friso kiest altijd van de
vanzelfsprekende oplossin
gen... als je het achteraf ziet".
Friso Kramer ontwierp niet
alleen stoelen, maar ook een
tekentafel (inmiddels een col
lectors-item), straatlantaarns,
een buiten-brievenbus voor de
PTT, een (kunststof) servies,
meubelsystemen en vele ande
ren zaken.
Commentaar
Het interview met Friso Kra
mer wordt visueel gelardeerd
met wat oude beelden uit een
Rijksvoorlichtingdienst-film
en wat opnamen van een ten
toonstelling van zijn werk in
het Rotterdamse Boymans van
Beuningen. Het beeld dat je na
vijftig minuten overhoudt, is
van een eenling, die waanzin
nig kritisch en enorm eigen
wijs is. Hij probeert op de eer
ste plaats de gebruiker een
plezier te doen en je kunt hem
maar beter niet met marke
tingmanagers in een kamer
zetten. Friso: „Marketing-des-
kundigheid is voor mij waar
deloos, want ik kan eigenlijk
niet ontwerpen. Ik verbruik
enorme rollen schetspapier
omdat ik steeds weer opnieuw
moet beginnen".
„Hij probeert altijd een eigen
wijs antwoord te geven op een
aan hem voorgelegd pro
bleem", laat één van de onder
vraagden weten. En dat ant
woord zoekt Friso Kramer al
lang niet meer alleen in het
ontwerpen van gebruiksvoor
werpen. Het laatste deel van
de documentaire gaat geheel
op aan zijn utopie. Zijn oplos
sing om de kwaliteit van het
leven te verbeteren, zou zijn
om alle vervoer van goederen
en personen onder de grond te
stoppen. Op die manier is er
bij voorbeeld weer ruimte
voor wilde herten in de voor
tuin. In hoeverre het om een
echte utopie gaat is de vraag.
In Japan schijnen ze zijn al ja
ren geleden bedachte oplossing
voor een leefbaar landschap
Friso Kramer: waanzinnig kritisch en enorm eigenwijs.
HILVERSUM AVRO,
KRO en NCRV gaan na
de jaarwisseling in de pro
grammering op Radio 3
nauw samenwerken. Zo
nauw zelfs dat de grenzen
tussen de omroepen weg
vallen. Onder de naam
Station 3 zal één team
voor één programmering
zorg dragen. Dat hebben
de omroepen gisteren be
kendgemaakt.
Horizontale programmering is
het belangrijkste kenmerk. Op
zaterdag, zondag en maandag
zijn zoveel mogelijk dezelfde
presentatoren op vaste tijdstip
pen met dezelfde programma's
te horen. In eerste instantie
wordt gemikt op een luisterpu
bliek van achttien tot vijfen
twintig jaar. Voor deze doel
groep moet Station 3 de uit
straling van niveau hebben;
herkenbaar aan muziek, pre
sentatie en gesproken woord.
Station 3 wil daarbij niet meer
van hetzelfde bieden, maar
met een duidelijke muziek
keuze een nationale popzender
vestigen.
inmiddels op te volgen. Agna vele jaren over. Zonder dat
Rudolph, die drie maanden plan zou deze film ook nutte- Zendermanager
met het werkstuk is bezig ge- loos zijn geweest. Maar omdat
weest: „Dat toekomstbeeld het voorlopig nog om een uto-
vindt hij echt waanzinnig be- pie gaat, heb ik dat deel om-
langrijk. Daar denkt hij echt al lijst met een blauwe rand".
et stei
I Fon<
erd oi
taalpi
;eg de;
aaide
ertalii
de Loi
m reei0 Koolschijn en Mieke de Groote in het
Priis ide bedrijf van 'Slotkoor'.
Ie beic
aal du
I dezel
rertaali
pronkf)
I FOTO: PAN SOK
Het Nationale Toneel: 'Slotkoor' van
Botho Strausa. Vertaling: Nelleke
van Maaren. Regie: Hana Croiaet.
Decor: Santiago del Corral. Licht:
Reinier Tweebeeke. Muziek: o.a.
Beethoven, Bach. Met o.a. Hugo
Koolechijn, Wim van den Heuvel,
Pauline van Rhenen en Joeèe Ruiter.
Koninklijke Schouwburg, giater-
avond, herhalingen en toernee t/m 8
De titel van het nieuwste stuk
van de Duitse schrijver Botho
Strauss, 'Slotkoor', refereert
natuurlijk aan Het slotkoor,
dat in Beethovens negende
symfonie. Menigeen kent dat
als 'Alle Menschen werden
Brüder'. Het Nationale Toneel
speelt het toneelstuk, dat gaat
over de Duitse eenwording.
Botho Strauss schrijft nóóit
well-made plays. Hij doet
grondige research en vat the
ma's samen in scènes die sket
ches zouden kunnen zijn. Het
toneel van Botho Strauss vindt
plaats op ontmoetingsplekken,
waar mensen elkaar schijn
baar toevallig tegen het lijf lo
pen. 'Slotkoor' bestaat uit drie
bedrijven. Het eerste is sta
tisch, er wordt een foto geno-
koor, een Duits koor. De
graaf neemt de tijd: 'Ik foto
grafeer jullie net zo lang tot
jullie één gezicht zijn.
een enkel wezen, met een vol
strekt nieuw gezicht'. Als dat
is gelukt, als de fotograaf weg
is, heft het koor het slot van
de Matthaus Passion aan. In
het tweede bedrijf valt een ar
chitect toevallig de badkamer
van zijn opdrachtgeefster bin
nen en treft haar onder de
douche aan. Hij is op slag ver
liefd, maar kan die verliefd
heid op een feestje dat volgt,
niet wederzijds maken. Hij
pleegt zelfmoord, in de hal,
waarin de scène plaatsvindt.
In het laatste bedrijf bevinden
de personages zich in een mo
dern café. Daar ziet het pu
bliek twee vrouwen die zich
vast hebben geklampt aan het
verleden en een Oostduits
echtpaar dat zojuist in het
Westen is gearriveerd. Oud en
nieuw trachten een te worden.
In een lange monoloog daagt
een vrouw die vasthoudt aan
het verleden de Duitse adelaar
uit haar te verslinden. 'Slot
koor' is zo'n stuk, waarvan de
portee zich wel op het eerste
gezicht openbaart, maar nog
niet te doorgronden is. Strauss
haalt symboliek uit mytholo
gie, citeert Darwin en baseert
de monologen op de gedachten
van Heidegger en anderen. In
alle drukte op het toneel
klinkt meermalen de kreet
'Duitsland', als een bezwering
of een roep om hernieuwde
grootsheid. Het decor van San
tiago del Corral is vooral in
het laatste bedrijf prachtig,
zwarte tegels met een rode ne-
onbaan, een echt modern café.
De acteurs en actrices van Het
Nationale Toneel geven de
moderne Duitser prima vorm.
En regisseur Hans Croiset is
niet in de Botho Strauss-val-
kuil gestapt, hij heeft zich niet
uitgeleefd op vondsten, de
tekst is al moeilijk genoeg.
Want wat kunnen wij begrij
pen van de nieuwe Duitse
volksaard, uit deze studieuze
confrontatie van Strauss, de
intellectueel? Wat bedoelt die
vrouw in de slotmonoloog met
'Woud... woud... woud'? Moet
het publiek eerst pagina's le
zen om een theaterstuk te
kunnen begrijpen? Volgens de
schrijver gaat het daar niet
om. Hij zegt, dat 'Slotkoor'
over 'het oog en het ogenblik,
dat men niet verwachten, niet
zien kan' gaat. Begrijpt u?
Het nieuwe team bestaat uit
vaste- en freelance medewer
kers die tot nu toe bij de af
zonderlijke omroepen aan Ra
dio 3 meewerkten. Het over
grote deel van de huidige me
dewerkers is terug te vinden.
Enkele van hen, bij voorbeeld
AVRO's Meta de Vries, niet.
Het station zal worden geleid
door een nog te benoemen
zendermanager. De samen
werking wordt door de drie
omroepen gezien als een om
mekeer. Fred van de Graaf,
chef Radio 3 van de NCRV,
sprak in dit verband van een
„historische gebeurtenis". Het
zijn juist drie van de oudste
zuilen die het lukt om inten
sief samen te werken.
Volgens Jan Steeman, chef
Radio 3 bij de AVRO, wordt
het nieuwe station een alter
natief voor alle commerciële,
voor-de-hand-liggende mu
ziekzenders. Station 3 wil kan
sen bieden aan vernieuwing,
nieuwe muziek, trends en ar
tiesten.
Het gezamenlijke programma
wordt 's ochtends om zes, dan
wel om zeven uur, geopend
met 'Wakker', gepresenteerd
door Aldith Hunkar. Om acht
uur volgt 'Popsjop' met Peter
Plaisier. Jeanne Kooymans
presenteert tussen tien en
twaalf uur 'Dolce Vita'. De
middag wordt gevuld door Pe
ter van Bruggen met 'EEH...',
Hans Schiffers met 'Popparaz-
zi', Sjors Frölich met Paper
clip' en Bas Westerweel met
'Basta'. De afleveringen van
'De Avondspits' op zaterdag en
maandag worden gehand
haafd. Op zondag gaat Jeroen
Kosterman in 'Het steenen
tijdperk' terug in de tijd.
Disco-muziek
Het avondprogramma biedt
om zeven uur het life style-
magazine 'Forza-Radio'. Het
programma gaat afwisselend
in op uitgaan en vrije tijd (za
terdag), liefde, sex en emoties
(zondag) en actualiteiten
(maandag). De presentatie is in
handen van Niek Montanus.
Tussen acht en tien biedt Sta
tion 3 op zaterdag disco-mu-
ziek in 'For those who like to
groove' met Robin Albers. Op
zondag presenteert Marc Sta
kenburg levende popmuziek
en cabaret in 'Leiasekade-
Live' en op maandag laat pre
sentator Harjo Thijs heden
daagse gospelmuziek horen.
Het gezamenlijke programma
wordt 's avonds om tien uur
afgesloten door Bas Wester
weel met 'Rock City', en een
uur 'Liefdeslijn'. Het program
ma over liefde, romantiek en
andere problemen wordt ge
presenteerd door Hellen Kabel
en Bert Rademaker.
Bas Westerweel presenteert 's middags
vonds Station 3 af met 'Rock City'.
i' en sluit 's a-
FOTO: AVRO
raatmeubilair
Triënnale
Va 5'
dat
bij
el da
betre [j,
hi
ker
ni e
ertalii
laatstg ïri
iisschie
ged r
haie
de zi
11 BOl
notei
7 noteLei
Tevei
;e uitg
r toegi
l toei
t stree
nks
elpagiriei
ITERDAM Op de
nale van Milaan is Ne-
and aanwezig met een ex-
ie over het straatmeubi-
van de PTT. De driejaar-
internationale tentoon-
ïng over vormgeving en
itectuur wordt van 6 fe-
•i tot 3 mei voor de acht-
le keer gehouden,
listorie van het straatmeu-
van de Koninklijke PTT
erland N.V. gaat terug tot
begin van deze eeuw. Di-
stromingen in de archi-
rnr als de Amsterdamse
en het Nieuwe Bouwen
;n tot uitdrukking in de
'erpen voor onder meer
fooncellen en brievenbus-
Op de Triënnale is de
irante telefooncel uit
te zien in zijn oorspron-
;e staat. De cel wordt, in
[epaste vorm, nog steeds
likt. Ook zijn moderne
jer, de glazen driehoek-
ooncel, wordt getoond.
'Ier zijn er historische ob-
in uit de collectie van het
Postmuseum en recente
'erpen voor brievenbussen
n experimenteel postwa-
je te zien.
ADVERTENTIE
fPa spa:
heÉ jk<
na ui
Christmas Carol Concert door het
Leiden English Choir en het Leiden
English Chamber Orchestra, o.l.v.
Wim van Meeuwen. Gehoord op 19
december in de Evangelisch Luther
se Kerk in Leiden. Nog te horen
vandaag in de Gereformeerde Kerk
't Kruispunt in Voorschoten en mor
gen in de Dorpskerk van Wassenaar
(steeds 20.15 uur)
Als we nou voortaan eens be
ginnen met de koffie. Dan kan
uit dat genoeglijk samenzijn
het concert als vanzelf voort
vloeien. Maar al te vaak ko
men amateurkoren en -orkes
ten pas na de pauze los, en het
Leiden English Choir vormde
daar gisteravond geen uitzon
dering op: in de veertien ca
rols van voor de koffie viel
aanzienlijk minder te genieten
dan in de elf daarna.
Het Leiden English Choir be
staat uit studenten en mede
werkers van de vakgroep En
gels aan de Leidse Universi
teit. Het koor heeft een wat
onevenwichtige samenstelling
(zo staan er 18 sopranen tegen
over 6 tenoren), maar het ge
heel klinkt toch redelijk in ba-
Met de carols werd zorgvuldig
omgesprongen. Dat uitte zich
in verzorgde zang en nauw
keurige ritmes (behalve in de
polyfonie: in Purcells Magnifi
cat stond men te vaak op el
kaar te wachten). Maar aan
vankelijk was het allemaal zo
schools en tam, dat het onze
kere inzetten regende en de
dynamische verschillen uiterst
beperkt bleven.
Nou wilde het publiek ook
niet echt meewerken, want
wat de minstens driehonderd-
vijftig toehoorders bij de ge
heide meezingers te berde
brachten mocht geen naam
hebben. Ook het orkest zat
aanvankelijk in stilte te luiste
ren: pas na acht carols kon
men gaan blazen, strijken, rof
felen en tokkelen. Het ensem
ble bevat veel goede instru
mentalisten (bijvooTbeeld op
hoorn en harp), maar aan de
vaak onzuivere inzetten was te
horen dat het hier om een ge
legenheidsorkest gaat.
De lichtpuntjes waren vóór de
pauze nog dun gezaaid ('O
Kindeke Klein', in een intrige
rende zetting van Julius Rönt
gen, en het Spaanse 'Fum,
fum, fum', waar het dansante
karakter van de carols einde
lijk eens goed werd uitgebuit),
maar ernó viel het licht in rui
mere banen binnen. Intiem
zingende sopranen in de pro
cessiezang direkt na de pauze,
een goede harpiste, een echt
mooi 'Here we come a-wassai-
ling' met instrumenten en
koor in volkomen evenwicht,
een goede tenorsolo in 'A spot
less Rose', een héle goede te
norsolo in 'London Waits'
CIRCUSTHEATER
Scheveningen
Dagelijks 20.00 uur
Eerste Kerstdag 14-00 uur
Tweede Kerstdag
14-00 en 20.00 uur
's maandags en 31 dec.
geen voorstelling;
zondags matinee 14.00 uur
Reserveren: 070-355 88 00
AMSTERDAM De
Utrechtse regisseur Jos
Groenier heeft in Noor
wegen de prijs voor „bui
tengewoon schitterende
toneelprestaties" in het
seizoen 1990/'91 gekregen.
De Vereniging van Noorse
Theaterdirekties kent de prijs
aan Groenier toe voor zijn re
gie van 'Sezuan' in Lapland.
De prijs ter waarde van 15.000
Noorse kronen (ongeveer 6.000
gulden) wordt begin 1992 in
Oslo uitgereikt. De jury prijst
in haar rapport het vermogen,
de wil en de moed om een ge
waagd project als 'Sezuan' te
ondernemen. De produktie is
een groots opgezette buiten-
voorstelling naar Bertolt
Brechts 'De Goede Mens van
Sezuan'. Samen met drama
turg Hans de Wolf heeft Groe
nier in de wintermaanden in
de open lucht gewerkt aan de
produktie. Vier Noorse thea
tergezelschappen nemen deel
aan de voorstelling, die voor
het eerst in maart 1991 bij 38
graden onder nul op de toen
dra van Noors Lapland is op
gevoerd. De ijsproduktie is compleet van ijs en sneeuw
wordt steeds onderbroken opgetrokken. De jury noemt
door enkele maanden pauzes, de voorbereiding en de uitvoe-
maar zal de komende twee ring onder zulke extreme
jaar doorgaan. De set heeft een weersomstandigheden „in-
doorsnee van zestig meter en drukwekkend".
ADVERTENTIE
«wvwwvwvwwwvvwvx
DILIGENTIA WENST U PRETTIGE FEESTDAGEN j
Kerst- en Nieuwjaarsprogramma
26 dec DANIEL WAYENBERG,
14 30 uur piano
Franck Prélude, choral e
fugue - Ravel Sonatine.
Valses nobles et
sentimentales
Liszt Sonate in bkl
29 dec ROBERT HOLL,
RUDOLF JANSEN,
Schumann Liederkreis.
Dichterliebe
IVO JANSSEN,
RESERVEREN: Kassa 070 - 365 18 51
