Het resultaat van
een zuiveringsactie
<r f
Rondom Rembrandt
Rembrandt,
de meester
en zijn
werkplaats
KUNST/RTV
13
lM
VRIJDAG 29 NOVEMBER 1991
Drie maanden lang, vanaf begin
december, kan niemand in Ne
derland nog om Rembrandt
heen. Echte Rembrandts zijn er
vanaf die tijd meer dan ooit te
zien, maar daarnaast is er ook
een breed aanbod van zaken en
activiteiten die al dan niet aan
de goede kant van wat nog
smaakvol is verkeren. Wat te
denken van de Rembrandt-pan-
nekoek en de Rembrandt-kerst-
bal die in Amsterdam op de
markt worden gebracht? Vooral
Amsterdam is drie maanden
lang 'de stad van Rembrandt'.
IN AMSTERDAM:
Rembrandt, de Meester en zijn Werk
plaats in het Rijksmuseum. Schilderij
en: 4 december tot en met 1 maart
1992, tekeningen en etsen van 4 de
cember tot en met 19 januari 1992.
Pieter Lastman, leermeester van
Rembrandt in Museum Het Rem-
brandthuis, Jodenbreestraat 4-6, van 7
december tot en met 16 februari 1992.
Het Oude Testament in de schilder
kunst van de Gouden Eeuw in het IN DEN HAAG:
Joods Historisch Museum, Jonas Da
niel Meyerplein 2-4. Van 13 december
tot en met 12 april 1992.
traal Station en het Rijksmuseum.
De VVV Amsterdam heeft een specia
le wandeling samengesteld: Rem
brandt en Amsterdam. Het met vele
foto's geïllustreerde boekje is voorzien
van een plattegrond. De wandeling is
voor 2,75 verkrijgbaar bij de VVV,
het Rijksmuseum en het Rembrand-
thuis.
Speciale Rembrandt Cruises over wa
ter voeren de deelnemers langs tal
van plaatsen in Amsterdam, die in IN LEIDEN:
verband worden gebracht met Rem
brandt. De boottocht duurt anderhalf
uur. Onderweg vertelt een gids over
de schilder, zijn tijd en de invloed die
Amsterdam en Rembrandt op elkaar
hebben gehad. Opstapplaatsen Cen-
Bredius. Rembrandt en het Maurits-
huis in het Mauritshuis, Korte Vijver
berg 8 in Den Haag. Van 30 november
tot en met 1 maart 1992.
Rembrandt en Lievens in Leiden,
'een jong en edel schildersduoin Ste
delijk Museum de Lakenhal, Oude
Singel 28-32, Leiden. Van 5 december
tot en met 1 maart 1992.
Atelier Rembrandt in Leiden in de
Breestraat 125, Leiden.
Rembrandt, zoon van een molenaar in
Molenmuseum De Valk.
Een hedendaagse Nachtwacht in het
Rijksmuseum voor Oudheden.
Door Rembrandt geleid in Ars Studio.
Pieterskerkgracht 9, van 6 december
tot en met 31 januari 1992.
Bij de geboorteplaats van Rembrandt
aan de Weddesteeg richt de gemeente
een schilderspleintje in en de Leidse
VVV gaat opnieuw aan de weg tim
meren met haar Rembrandt-wande-
ling.
ELDERS:
De Bijbel in Huis in Rijksmuseum het
Catharijneconvent, Nieuwe Gracht 63,
Utrecht. Van 14 december tot en met
8 maart 1992.
Landschapsgrafiek van Rembranui
van Rijn en tijdgenoten in het Goltzi-
usmuseum Venlo, van 1 december tot
en met 16 februari 1992.
Bathseba met de brief van koning David, in
bruikleen gegeven door het Louvre in Parijs.
Vermoed wordt dat Rembrandt zelf model heeft gestaan voor 'De
g
AMSTERDAM Wie is
de echte Rembrandt? Het
miskende genie, dat in ar-
moe stierf? Of de succes
volle schilder/zakenman
die tientallen getalenteer
de leerlingen in dienst
had en als een firma Rem
brandt en Co. het - in zijn
stijl gemaakte - werk met
zijn eigen naam onderte-
ente' kende?
evorn
De bu
waal
Het zal altijd wel een raadsel
blijven, maar feit is dat iedere
generatie met zijn eigen inter
pretatie van Hollands' be
roemdste schilder langzamer
hand het zicht op de mens
h| Rembrandt heeft versluierd
tot een niet meer te ontraadse
len fenomeen. Ook zijn werk
blijkt al niet meer voor zich
zelf te spreken. Er zijn natuur
wetenschappelijke onderzoe
ken te hulp geroepen om te
bepalen of een schilderij wer
kelijk van Rembrandt is of
van één van zijn talrijke vol
gelingen. Deze 'zuiveringsac
tie' heeft er inmiddels toe ge
leid dat van de 988 'echte'
Rembrandts aan het begin van
deze eeuw er nog ongeveer 250
zullen overblijven. Eenenvijf
tig daarvan (aangevuld met
veertig authentieke tekenin
gen en evenzovele etsen) zijn
vanaf 4 december te zien in
het Rijksmuseum te Amster
dam, op de tentoonstelling
'Rembrandt, de Meester en
zijn Werkplaats'.
Miljoenen
Voor het houden van deze ex
positie is niet zozeer de zoveel
ste herdenking van de geboor
te- of de sterfdag van Rem
brandt (1606-1669) de aanlei
ding, als wel de uitkomsten
van het onderzoek door het
Rembrandt Research Project
(RRP) tot nu toe. Sinds de op
richting in 1967 is dit Neder-
onderzoeksteam bezig
met het doorlichten van het
werk van Rembrandt van
Rijn. Hun onderzoeksresulta
ten en de daaraan gekoppelde
oordelen hebben menig mu
seumdirecteur en particulier
tot verbijstering gebracht, als
'hun' Rembrandt niet zo echt
was als hij aanvankelijk had
jeleken. Het oordeel van het
1RP kan een verschil van
miljoenen guldens, ponden,
dollars of Marken uitmaken.
Toen de Duke of Westminster
eind jaren tachtig hoorde dat
de twee portretten in zijn bezit
geen echte Rembrandts waren,
schreef een Engelse krant dat
de hertog daarmee 20 miljoen
pond armer was geworden.
Ook Nederlandse musea zijn
inmiddels teleurgesteld. Zo
bleek 'De man met de geve
derde helm' in het Mauritshuis
geen authentieke Rembrandt,
evenmin als 'Saul en David',
het favoriete schilderij van
Rembrandt-kenner bij uitstek,
Abraham Bredius. Om een
voorbeeld te geven van de
waardering die bestond voor
dit laatste schilderij, toen nog
niet bekend was dat het geen
eigen werk van Rembrandt
betrof. „Zijn hartstochtelijke
fantasie en zijn diepe mense
lijkheid hebben zijn religieuze
kunst een hoogte doen berei
ken, die zelden is geëvenaard.
Zijn 'Saul en David', zijn 'Pe
trus' verloochening' overtui
gen ons daarvan" (Uit Gids
voor de Nederlandse kunst).
Gaat het bij de waardering
van een kunstwerk om de sig
natuur of om de afbeelding,
kun je je afvragen. De meest
ontluisterende afschrijving
van werk van Rembrandt is
misschien wel 'De man met de
gouden helm' geweest, dat ooit
grote drommen bewonderaars
trok en nu bijna vergeten in
een Berlijns museum hangt.
Het werd de Engelse beeld
houwer Nigel Konstam op een
gegeven ogenblik te veel. Hij
richtte de Save Rembrandt So
ciety op, die als motto had:
'Redt Rembrandt van de ex
perts'. Als ze zo doorgaan,
blijft er geen Rembrandt meer
over, is de kern van zijn be
zorgdheid.
Paal en perk
Het was Bredius zelf die in
1935 een publicatie over Rem
brandt het licht deed zien,
waarin hij paal en perk stelde
aan de onterechte toeschrijvin
gen. Een willige markt - veel
vraag, weinig aanbod na een
totale uitverkoop in de vorige
eeuw van Rembrandts aan
miljonairs in het buitenland -
had er toe geleid dat er steeds
weer nieuwe meesterwerken
werden 'teruggevonden'. Dat
was hem een doorn in het oog,
maar de oud-directeur van het
Mauritshuis in Den Haag kon
toch niet voorkomen dat hij
zelf enkele miskopen deed. In
het Rembrandt-jaar 1969 ver
scheen er een nieuw Bredius-
boek, nu herzien door de
kunsthistoricus Horst Gerson.
Opnieuw waren schilderijen
geschrapt, ruim 250. Deze af
valrace wordt dus nu voortge
zet door het Rembrandt Re
search Project. Hoewel al bijna
25 jaar bezig, is het werk van
deze onderzoekers nog lang
niet ten einde. Eén ding is ze
ker: de 51 Rembrandt-schilde-
rijen die deel uitmaken van de
tentoonstelling in Amsterdam
zijn gegarandeerd echt. On
vervalst, boven elke twijfel
verheven. Althans... ze hebben
de zegen gekregen van het
Rembrandt Research Project.
Het is interessant om te zien
dat twaalf ex-Rembrandts
naast het authentieke werk
van leerlingen zijn gehangen,
van wie wordt vermoed dat zij
de betreffende schilderijen
hebben gemaakt.
ter in de schilderkunst' en
werden jonge kunstenaars ge
waarschuwd om toch vooral
zijn voorbeeld niet te volgen.
Hij was laag-bij-de-gronds, on
betrouwbaar, ging slecht met
geld om en gaf zich af met het
lagere volk. Dit beeld van de
vrijbuiter, die zichzelf tot
schade en schande buiten de
wetten van de kunst had ge
steld, bleef bestaan tot in de
negentiende eeuw. Kort na
1850 was het tijd voor de res
tauratie. België had zijn Ru
bens. Duitsland zijn Dürer.
Rembrandt moest onze natio
nale schildersheld worden.
Een archiefonderzoek moest
uitwijzen dat zijn reputatie
van gierigaard, eenkennig en
duister individu onterecht
was. De Rembrandt die uit de
archieven opdook vertoonde
alle trekken waarmee de Hol
lander in die dagen zichzelf
kon verenigen: stug maar
recht-door-zee, eenvoudig
maar zeker niet laag-bij-de-
gronds. Kortom, een brave,
Verhouding
Het leven van Rembrandt
Harmenszn. van Rijn kan in
een paar regels worden sa
mengevat. Als molenaarszoon
wordt hij in 1606 in Leiden ge
boren. Hij krijgt les van de
schilders Jacob van Swanen-
burgh en Pieter Lastman. Na
zijn schilderspraktijk in de
Sleutelstad trekt hij in 1631
voorgoed naar Amsterdam,
waar hij intrekt bij de kunst
handelaar Hendrick van Uy-
lenburgh. Daar ontmoet hij de
patriciërsdochter Saskia, een
nichtje van Uylenburgh. Zij
trouwen en krijgen vier kin
deren, van wie er drie al spoe
dig sterven. Zoon Titus blijft
als enig kind over. In het jaar
dat Rembrandt 'De Nacht
wacht' voltooit, overlijdt zijn
vrouw (30 jaar oud) in het
kraambed. Hij krijgt een ver
houding met het kindermeisje
Geertje Dircks, die hij na een
ontmoeting met Hendrickje
Stoffels aan de kant zet. Geer
tje wint een rechtszaak wegens
het verbreken van de trouw
belofte.
Vanaf die tijd gaat het bergaf
waarts met Rembrandt. Van
wege schulden moet hij zijn
boedel en zijn huis verkopen.
Er wordt gezegd dat hij veel
geld verdiende. Van zijn tien
tallen leerlingen in zijn atelier
ontving hij jaarlijks een fiks
bedrag aan leergeld. Hij was
•succesvol en verkocht veel
werk. Het spreekwoordelijke
gat in zijn hand leidde tot zijn
bankroet. Een jaar na het
overlijden van zijn enige zoon
sterft Rembrandt zelf, de
grootste schilder die Holland
ooit gekend heeft, 63 jaar oud.
Hij wordt bijgezet in een
naamloos graf in de Wester-
kerk in Amsterdam.
Eerste ketter
Ondanks de hoogte- en diepte
punten lijkt zijn leven, zo be
knopt beschreven, overzichte
lijk. Toch kan de waardering
voor zijn werk en zijn persoon
niet los worden gezien van de
'dikke korsten interpretatie'
die in de loop der tijd aan
Rembrandt en zijn schilderijen
zijn gaan kleven.
Al in 1681 werd Rembrandt
omschreven als 'de eerste ket
c
'Het offer van Abraham', een schilderij van Rembrandt uit het Hermitage Museum in Sint-Peters-
burg (het vroegere Leningrad).
goede burger, een standbeeld
waardig. Op de toenmalige Bo
termarkt in Amsterdam (nu
Rembrandtsplein) verrees het
beeld van Rembrandt als een
dichterlijk schilder, geen 'ac
tion painter' maar in gepeins
verzonken.
Tegen het eind van de negen
tiende eeuw was het weer tijd
voor een andere Rembrandt.
De sterke nadruk op de mo
raal in het burgerlijk denken
verminderde. Hij werd ge
transformeerd in 'een schilde
rend beest' een beeld dat in
die dagen bestond van de
schilders een man die zich
niets aan god en gebod gelegen
liet liggen. Iemand die bezeten
was van zijn werk, zijn gezin
verwaarloosde, altijd in con
flicten gewikkeld was, kortom,
iemand die permanent in de
problemen zat. Hij werd in die
tijd een impressionist avant la
lettre genoemd. Met dit beeld
voor ogen werden schilderijen
beoordeeld, die pas waren
'ontdekt'. Een zelfportret
waarvan de klodders verf bij
wijze van spreken afspatten,
werd op die manier al snel ge
kwalificeerd als een echte
Rembrandt. Ten onrechte, zo
als later zou blijken. Maar in
tussen zat een museum in Aix-
en-Provence met de namaak-
Rembrandt opgescheept.
Onbetrouwbaar
Een beeldbepaling van de
ware Rembrandt blijkt met
het verstrijken van de jaren
steeds moeilijker te worden.
De speurtocht naar de ware
Rembrandt lijkt hopeloos, nu
beseft wordt dat de historische
waarheid rond de Meester niet
meer te achterhalen valt. Het
onderzoek van het Rembrandt
Research Project richt zich
niet op de mens Rembrandt,
maar uitsluitend op zijn oeu
vre.
Toch zijn er steeds weer
kunsthistorici die het wagen
een karakterstructuur van
Rembrandt te geven. Zoals
Gary Schwartz het in 1984
deed in zijn biografie 'Rem
brandt, zijn leven, zijn schilde
rijen'. Hij noemde de zeven-
tiende-eeuwse schilder 'tact-
'oos, wraakzuchtig, niet recht
door-zee, arrogant, iemand die
zich in bochten wrong om zijn
schulden riiet te hoeven terug
betalen'. Gary Schwartz: „Re
sumerend moet men zeggen:
Rembrandt had een onaange
name dispositie en een onbe
trouwbaar karakter. Wat het
nog erger maakte was dat de
mensen die hem zijn fouten
niet wilden aanrekenen uit
respect voor zijn grote kwali
teiten als kunstenaar, een
evengrote kans liepen om
slecht door hem behandeld te
worden als de rest. Rembrandt
zelf saboteerde zijn eigen kan
sen. Er zijn in mijn ervaring
niet veel mensen die zich hier
over willen opwinden. Afge
zien van hen die bereid zijn
een genie iedere vorm van on
sociaal gedrag te vergeven,
zijn er genoeg die zeggen 'als
Rembrandt een vriendelijker
mens geweest was, was hij
hofschilder geworden of deco
ratieschilder. en wie kan dat
nu willen?'. Ik, om er maar
eens een te noemen. Als Rem
brandt had samengewerkt met
Jacob van Campen aan de de
coraties van de paleizen van
de stadhouder of het stadhuis
van Amsterdam, zouden wij
nu misschien gezegend zijn
met de grootste zeventiende-
eeuwse monumenten van
Noord-Europa".
Toegevoegde waarde
Op zijn 'tournee' door drie Eu
ropese hoofdsteden is nu de
beurt aan Amsterdam om
'Rembrandt, de Meester en
zijn Werkplaats' tentoon te
stellen. In Berlijn kwamen
319.000 bezoekers naar de
unieke collectie, die via aller
lei bruiklenen uit de hele we
reld tot stand is gekomen. Het
ziet ernaar uit dat Amsterdam
dit aantal dubbel en dwars
gaat overtreffen. Afgaand op
de voorverkoop mag worden
verwacht dat alle 617.000 toe
gangskaarten a 20 gulden wor
den verkocht. Om de drukte te
kunnen verwerken is in het
Rijksmuseum gekozen voor
het model zoals dat gebruikt is
tijdens de Van Gogh-tentoon-
stelling in Amsterdam. De mu
seumbezoekers moeten aange
ven op welk tijdstip van de
dag zij naar Rembrandt willen
komen kijken.
De expositie is te zien op de
bovenverdieping van het
Rijksmuseum, in zestien zalen,
waarvan tien geheel zijn gere
noveerd. Aan het eind van de
rondgang komen de bezoekers
automatisch langs de eregalerij
van het Rijksmuseum, waar
onder meer 'De Nachtwacht'
'Het Joodse Bruidje', 'Titus in
mohnikspij', portretten en top
werk van zijn leerlingen deel
uitmaken van de vaste collec
tie. Zo krijgt deze expositie een
niet te versmaden toegevoegde
waarde, die de bezoekers van
Toegangskaarten zijn uit
sluitend in de voorverkoop
of
te koop bij de ruim 130 VV1
theaterbespreekbureaus i
te bestellen bij het Rem
brandt Reserverings Cen
trum (070-317 54 54).
