final
naie
De onmacht
na het ongeloof
'fieidóeSou/tanfc
ZATERDAG 5 OKTOBER 1991
UTRECHT/AMSTERDAM
- Maartje is vijfjaar. Toen ze
vandaag thuis kwam van
school klaagde ze over zere
.billetjes. Twintig jaar geleden
had mama er wat zalf op ge
smeerd. Nu worden de bille
tjes ook verzacht, maar vra
gen mama en papa zich ver
twijfeld af wat er gebeurd zou
kunnen zijn.
Oude Pekela. De Bolderkar,
Zetten, Enschede. Maar ook
Geleen, Dokkum, Winscho
ten, Epe, Zoetermeer of
Voorthuizen. Overal worden
kinderen seksueel misbruikt.
Door vaders, broers, ooms en
jongens uit de buurt. Dat ge
beurt al eeuwenlang, maar we
weten het pas dertig jaar en
we geloven het nog nauwe
lijks. Willen het ook niet ge
loven. „Uit angst. Het is toch
vreselijk angstaanjagend om
te beseffen dat je kinderen
niet kunt beschermen, dat
zelfs het gezin geen veilige
plaats meer is?" Ben Rensen
is vader van twee kinderen,
schoolarts en auteur van het
boek 'Kindermishandeling,
voor het leven beschadigd'.
Als kind is hij mishandeld en
nu zet hij zich in voor de
mishandelden. Niets verbaast
hem meer. Ook Enschede
niet. „Alles wat ik meemaak,
is een bevestiging van mijn
mensbeeld. Ook Enschede.
Eén van de drie daders van
seksueel misbruik is adoles
cent. Pubers die experimen
teergedrag vertonen. Dat die
soms tientallen slachtoffers
uitkiezen, is ook geen nieuws.
Dat gebeurt dus. Het heeft
geen zin om een rose wereld
je te creëren. Eén op de drie
kinderen heeft ooit een sek
suele ervaring gehad met vol
wassenen, variërend van een
onschuldige potloodventer
tot een jarenlange verkrach
ting door pa. De veilige kin
derwereld is een illusie".
Botbreuken
Een illusie die eeuwenlang
stand heeft gehouden, breek
je niet zomaar af. Zelfs Freud
durfde het niet aan. Hij nam
seks met kinderen niet op in
zijn befaamde verleidingsthe-
orie, maar stelde dat seksuele
omgang met kinderen alleen
voorkwam in de fantasie van
volwassenen patiënten die hij
behandelde. Die ontkenning
van de werkelijkheid duurde
nog decennia voort. Ook het
mishandelen van kinderen
werd niet voor mogelijk ge
acht. In de jaren '50, begin
'60 nog, stonden wetenschap
pers verbaasd te kijken naar
röntgenfoto's van kinderen,
waarop botbreuken waren te
zien. Welke processen in het
lichaam konden deze breu
ken hebben veroorzaakt?
Niemand die op de gedachte
kwam dat de oorzaak buiten
het lichaam lag. We wilden
gewoon niet geloven dat kin
deren dit wordt aangedaan.
Pas in de jaren '60 wisten we
dat de botbreuken niet wer
den veroorzaakt door een enge ziekte,
maar door de vuist van pa of ma. Ver
krachting en aanranding van kinderen,
beperkte zich niet tot de fantasie van
volwassenen, maar was werkelijkheid.
De verenigingen Kindermishandeling en
Seksuele Kindermishandeling in het Ge
zin werden opgericht, de bureau's Ver
trouwensartsen en het taboe incest beetje
bij beetje doorbroken.
In Enschede heeft een 13-jarige jongen wel tweehonderd kinderen seksueel
misbruikt. Onmogelijk, zeggen de ongelovigen. Onbelangrijk, menen de
deskundigen. Het maakt niet uit of de jongen vijfendertig of tweehonderd
kinderen heeft misbruikt. Het gebeurt. En we moeten er iets tegen doen.
Vorige week is de campagne tegen kindermishandeling gestart. En vanaf
maandag worden jongens en mannen in spotjes aangesproken op hun sek
sueel gewelddadig gedrag. Op diverse scholen bestaan lespakketten over
incest, anderen hebben een vertrouwensgroep ingesteld of mijden het on
derwerp als de pest. Niemand weet met zekerheid hoe het probleem het
best kan worden aangepakt. Moeten kinderen weerbaarder worden ge
maakt of de daders worden uitgerookt? Deskundigen bestrijden elkaar met
spaarzame onderzoekgegevens, leerkrachten ervaren opnieuw hoe zeer
hun opleiding tekort schiet en ouders kijken enigszins van slag toe. Meer
dan ooit beseffen ze dat ze hun kinderen niet kunnen beschermen. Want
het gevaar loert overal.
Pijnlijk
In de jaren '80 schrokken we opnieuw.
We wisten inmiddels dat sommige vol
wassenen smerige spelletjes spelen met
kinderen, maar hadden geen flauw idee
van de omvang van het probleem. Alge
meen werd aangenomen dat het ging om
geesteszieke jongens en mannen uit du
bieuze milieus. Maar toen vertelde on
derzoekster Nel Draijer ons dat incest in
alle lagen van de bevolking voorkomt,
dat één op de zeven vrouwen seksueel is
misbruikt door familieleden en dat de
daders helemaal niet gestoord overko
men. Iedereen kon slachtoffer of dader
zijn. Vaak zelfs slachtoffer én dader.
Draijer werd weggehoond. „Men was
verbijsterd cn reageerde vol ongeloof.
Voornamelijk uit angst. Het is heel pijn
lijk om te aanvaarden dat zelfs een gezin
geen veilige plek is. We willen allemaal
graag geloven dat seksueel misbruik bui
ten het gezin plaatsvindt, maar de feiten
liggen anders. Ruim 23 procent van de
meisjes is inderdaad seksueel misbruikt
door niet-verwanten, maar 15,6 procent
door vaders, broers en of ooms", aldus
Cees Hoefnagels, projektleider Preventie
Seksueel geweld en Kindermishandeling
bij het Riagg in Utrecht.
Toen de ernst en omvang van de proble
matiek bekend was, werd onmiddellijk
de tegenaanval ingezet. Wetenschappers
en hulpverleners bedachten projekten en
lespakketten en bestookten scholen er
mee. Tot ongenoegen van een aantal pe
dagogen richten zij zich bijna allemaal
op de slachtoffers, kinderen, en worden
de daders nagenoeg ongemoeid gelaten.
Els Lodewijks is één van de pedagogen
die felle kritiek heeft op de slachtofferge-
richte aanpak. „Hoe voelt het als in de
klas wordt gesproken over kindermis
handeling en jij wordt thuis mishandeld?
De klassikale behandeling schept een
sch ij nopenheid waardoor kinderen zich
alleen maar meer in zichzelf verstop
pen", meent Lodewijks. Zij vindt dat
kinderen overvoerd worden met allerlei
maatschappelijke problemen: echtschei
ding, milieuvervuiling, Derde Wereld,
bewapening, aids, incest. „Ze worden
doodgegooid met informatie die ze maar
moeten zien te verwerken. Als kinderen
veel informatie krijgen op een leeftijd
waarop ze die niet aankunnen, dan scha
kelen ze daar hun gevoel voor uit, zoals
voor geweld op televisie. Wat moeten
kinderen op de basisschool nu met een
lespakket over aids? Waanzin. Wat be
zielt die mensen om een kindercampag
ne te voeren tegen aids en seksueel mis
bruik? Hopen ze dat kinderen die wor
den misbruikt gaan praten? De betekenis
van praten wordt in onze cultuur zwaar
overschat. Het is een heel volwassen ge
dachte, dat praten tot een snellere ver
werking van de problematiek leidt. Een
kind kan de mishandeling pas echt ver
werken als het volwassèn is. Kinderen
hebben toch geen basis, waarop ze deze
problemen kunnen verwerken? Als de
school uit is, moeten ze weer naar huis.
Wij denken zo grootschalig. Laat iedere
volwassene in zijn of haar omgeving kij
ken met welk kind hij of zij een band
kan aangaan. En laat er weer ruimte zijn
voor persoonlijke relaties tussen mees
ter, juf en kind. Kinderen die worden
misbruikt, zitten in een isolement. Het
is heel belangrijk voor ze, dat ze voelen
dat er nog mensen zijn die respect voor
ze hebben".
Jungle
„Over sommige geheimen moet je pra
ten", luid het motto van de vorige week
begonnen campagne tegen kindermis
handeling. In de campagne worden fami
lieleden, buren en leerkrachten aange
spoord kindermishandeling te melden en
wordt kinderen gevraagd hun geheim te
delen, bijvoorbeeld door te bellen naar
een speciaal telefoonnummer. Het kind
beeld achter de campagne stoelt op de
emancipatie-gedachte dat een kind ge
lijkwaardig is aan een volwassen per
soon, die zelf verandering in zijn situatie
kan brengen. „Maar een kind is niet ge
lijkwaardig aan een volwassene. Juist bij
mishandeling wordt heel duidelijk zicht
baar hoe afhankelijk het kind is en wat
er gebeurt als volwassenen die afhanke
lijkheid niet respecteren. Kinderen vra
gen om dit respect en niet om de ont
kenning van hun afhankelijkheid. Het is
een verkeerde gedachte om kinderen
minder afhankelijk te maken. Een kind
heeft recht om kind te zijn en afhanke
lijk te zijn".
Mooie woorden, vinden Rensen en
Hoefnagels. Maar buiten de baarmoeder
is de jungle, en daar moeten kinderen
zich staande zien te houden. Dus moet
je ze vertellen welke gevaren er dreigen,
zoals je kinderen ook uitlegt dat rechts
voorrang heeft in het verkeer om te
voorkomen dat ze onder een auto ko
men. Rensen: „We hebben eerst de
emancipatie van de arbeider gehad, toen
die van de vrouw en nu is het kind aan
de beurt. Kinderen hebben recht op in
formatie, juist omdat ze zo kwetsbaar
zijn. Kinderen zijn er niet alleen om be
schermd te worden, maar om naar te
luisteren en los te laten. Ik durf te zeg
gen dat een beetje verwaarlozing van een
kind beter is dan overbescherming. Wel
ke kinderen komen onder een auto?
Kinderen die de verkeersregels niet ken
nen. Waarom zouden we kinderen wel
lesgeven in verkeer en niet in het voor
komen van seksueel misbruik? In elke
klas zit minstens één kind dat seksueel
misbruikt is. Maar je hebt ook klassen
waar er vier of vijf zitten. Dat zijn geen
tedere, onschuldige kinderen meer. Ze
zijn vernield, verknipt, kapot gemaakt.
Een blind paard kan geen kwaad doen.
Dan kun je er maar zo snel mogelijk
over praten, want hoe eerder het pro
bleem wordt erkend, hoe beter het kan
worden verwerkt".
Dreigementen
De projekten en campagnes zijn gericht
op het eerder stoppen van seksueel mis
bruik en het zo snel mogelijk verlenen
van hulp. Het is niet te hopen dat alle
kinderen die worden mishandeld tegelijk
gaan praten, want zoveel hulpvragen kan
de hulpverlening nooit aan.
In Utrecht is ook een projekt georgani
seerd dat is gericht op voorkoming van
seksueel misbruik. 'Voor Straf een
Zoen?', heet het zogenoemd inspringthe-
ater dat aan 42 groepen kinderen van de
hoogste klassen van de basisschool is
vertoond. Sommige ouders vonden het
volgens Hoefnagels 'eng'. „Omdat men
denkt dat het gaat over seks. Maar het
gaat over macht en geweld". Aan de
hand van liedjes en toneelstukjes behan
delt 'Voor straf een Zoen' het onderwerp
'geheimen'. Hoefnagels: „Amerikaanse
onderzoekers hebben plegers van sek-
foto: stephen
sueel misbruik gevraagd wat kinderen
zouden moeten doen om zich te weer te
stellen. Het antwoord was dat kinderen
nooit moeten zeggen dat ze zoiets ge
heim zullen houden". Maar de dreige
menten van daders zijn niet van de
lucht. Wat moet een jongetje van zes als
een volwassene voor zijn ogen een lieve
heersbeestje dood drukt onder het drei
gement dat hem hetzelfde lot wacht als
hij tegen iemand het geheim verklapt?
„Wij verwachten dat kinderen die het
programma hebben gevolgd, moeilijker
te paaien zijn dan kinderen die dit niet
hebben gezien", aldus Hoefnagels. In het
voorjaar zal uit onderzoek blijken of het
programma het gewenste effect heeft ge
had. „Ik ben vreselijk benieuwd of het
programma de weerbaarheid van kinde
ren zal vergroten. Professioneel gezien
zou je moeten onderzoeken wat mensen
tot mishandelaars maakt, pragmatisch
zou je datgene moeten doen dat werkt
en ethisch gezien zou je de daders
moeten aanspreken. Want daar ligt de
verantwoordelijkheid. Maar die weten
allang dat ze dingen doen die niet mo
gen, maar gaan vooralsnog gewoon
door".
Ook de Kinderbescherming laat plegers
vaak ongemoeid. In een gezin waar va
der ervan wordt verdacht zijn dochtertje
seksueel te misbruiken, wordt het slach
toffertje weggehaald. In enkele staten in
de Verenigde Staten heeft de wet het
mogelijk gemaakt niet het kind, maar de
verdachte weg te halen. Prof. dr. Jaap
Doek is groot voorstander van een der
gelijke wettelijke mogelijkheid. In Ne
derland mag je een verdachte pas uit een
gezin nemen als in een strafzaak bewe
zen is dat hij dader is en juist de bewijs
voering is vaak een groot probleem.
Doek: „Ik vind dat een kinderrechter op
grond van rapporten over seksueel mis
bruik de mogelijkheid moet hebben om
tegen vaders te zeggen dat ze
hun biezen moeten pakken.
Goed, een verdachte is nog
•geen dader. Maar is het alter
natief, om het slachtoffer aan
te pakken, dan wel rechtvaar
dig? Ik vind dat ethisch ei
genlijk niet aanvaardbaar".
Leerkrachten
Kinderen die worden gesla
gen of seksueel misbruikt,
zijn in de meeste gevallen te
herkennen. Ze huilen vaker,
slapen moeilijker, hebben
concentratieproblemen, plas
sen in hun broek, zweten,
trillen of vertonen seksueel
getint gedrag. Maar zowel
leerkrachten als ouders heb
ben weinig oog voor die sig
nalen. Rensen: „Als ik in een
half uur tijd een diagnose kan
stellen, dan moeten ouders
en leerkrachten, die het kind
veel vaker zien, dat toch ook
kunnen? Maar iedereen heeft
het druk met zichzelf. Zoveel
gezinnen zijn zo sterk bezig
met zichzelf te handhaven
dat de kinderen worden ver
waarloosd. Ze overleven en
hebben geen tijd om te luiste
ren. En dat voelen kinderen.
Uit recent Engels onderzoek
is gebleken dat 62 procent
van de kinderen met verve
lende geheimen een luiste
rend oor zoekt, zonder dat er
iets wordt gedaan. Een derde
van de kinderen zei aan nie
mand een vervelend geheim
toe te vertrouwen. Veertig
procent meende dat volwas
senen er toch niets van be
grijpen".
Ook leerkrachten luisteren en
kijken niet goed. Volgens
Rensen zijn ze te veel bezig
met het handhaven van zich
zelf en de orde in de klas.
„Daarbij krijgen ze allerlei
leerplannen op zich af en zijn
zq totaal niet opgeleid voor
het oppikken van signalen
die kinderen afgeven". De
drie landelijke pedagogische
studiecentra in Nederland
hebben een handleiding ge
maakt die scholen moet hel
pen de problemen het hoofd
te bieden. De studiecentra
adviseren alle scholen een
vertrouwensgroep in te stel
len, waar kinderen die in de
knel zitten hun problemen
aan de orde kunnen stellen.
Of het nu om een scheiding
van ouders gaat, een dood
konijn, een handtastelijke
leerkracht of een broer die
vieze dingen doet. De groep
bestaat uit twee mensen die
kennis van zaken hebben en
kunnen terugvallen op hulp
verleners. „Als een kind zijn
hart heeft uitgestort en de
problemen zijn ernstig, zijn
er binnen een uur deskundi
gen ter plekke. Gegarandeerd.
Anders zou het onethisch zijn
om er aandacht aan te beste
den", aldus Bob van der
Meer van het Katholiek Pe
dagogisch Centrum. Daar
naast adviseren de centra
scholen om het onderwerp
seksueel misbruik in de klas
aan de orde te stellen, maar
altijd ingebed in een breder
thema. Van der Meen „Een
aparte behandeling van het
probleem, zoals in een thea-
evenhuis tervoorstelling, is vragen om
problemen. Kinderen schrikken zich te
recht wild. Daarom zeggen wij, verpak
het onderwerp in het thema machtsmis
bruik. Machtsmisbruik ten opzichte van
vrouwen, kinderen, joden, minderheden
en machtsmisbruik in het gezin". Nog
slechts twee scholen in Nederland heb
ben. een vertrouwensgroep ingesteld.
„Maar elk zich respecterende school zou
een dergelijke groep moeten hebben".
Knuffelen
En ouders? Die zijn een beetje in de war.
Ze moeten vader en moeder zijn, vriend
en therapeut. Uit een onlangs gehouden
enquête door 'Ouders van Nu' blijkt dat
twee derde van de ouders niet weet hoe
zij aan hun kinderen seksuele voorlich
ting moeten geven.
Het tijdperk van de liberalisering, dat
met de seksuele revolutie zijn intrede
deed, is besmet door aids en seksueel
misbruik. Het laatste heeft niets te ma
ken met seks, maar alles met macht en
geweld. Toch wordt seksueel misbruik
met seks en zelfs intimiteit in verband
gebracht. In gezelschap uiten mensen
hun verontwaardiging met opmerkingen
zoals, 'als je tegenwoordig je kind knuf
felt, is het incest'.
Rensen: „Belachelijk gewoon. Werd er
maar meer geknuffeld in Nederland dan
was er minder incest. Veel mannen zijn
niet gewend aan tederheid. Het is niets
of platte porno. De overgangen tussen
de verschillende contacten kennen ze
vaak niet. Nee, ik hoop niet dat alle aan
dacht voor seksueel misbruik leidt tot
een terughoudendheid in aanrakingen en
intimiteit, want dan zijn we nog verder
van huis. Laat vaders alsjeblieft gewoon
met hun kinderen in bad gaan als de
kinderen dat leuk vinden".
