(Weg met Praag,
jv^eg met Havel
e verloren idealen van een geïndoctrineerd volk
BUITENLAND
(Gouaatii
ZATERDAG 28 SEPTEMBER 1991
lat het parlement van Slowakije deze week besloot niet te stem
den over zijn soevereiniteit, wil niet zeggen dat het gevaar van een
iteenvallen van Tsjechoslowakije geweken is. Integendeel, alles
ijst erop dat het uiteindelijk toch die kant opgaat. Een reportage
een roerige republiek.
I
11111 i
OWAKIJE OP ZOEK NAAR ZICHZELF
102
IVO AKKERMAN
iTISLAVA Als de
j malisten van Slowa-
5 een plaats zoeken om
ongenoegen over de
lenlijke Tsjechoslo-
staat te demon
hoeven ze niet
te zoeken naar een
Op het Plein van
Nationale Opstand,
komen ze bijeen,
roepen ze om hun ei-
onafhankelijke staat,
schreeuwen ze hun
m: 'Weg met Praag,
met Havel'.
jlowaakse Nationale Op-
i was die van augustus
i toen het (gedeeltelijk
kunistische) Slowaakse
t tevergeefs probeerde
[inde te maken aan het
[bewind dat Hitler in
n Slowakije had geïnstal-
De volgende opstand
pie van november 1989,
de Slowaken in navolging
Tsjechen de straat op
tegen de communisti-
lictatuur. Dat deden ze
op hetzelfde plein als
verleden week 30 000
en te hoop liepen tegen
jraagse kolonialisme'. Na
achtereenvolgende over
ling door de Hongaren, de
5j en de communisten, is
2<[delijk het moment geko-
7oor een vrij en onafhan-
Slowakije, zo vinden de
2}delingen van vandaag.
3ien betreft loopt de fede-
tTsjechoslowakije op haar
ibenen.
„We require independent Slo
vak state", staat geschreven op
het leren jack van een natio
nalist die dagelijks door de
straten van de Slowaakse
hoofdstad Bratislava para
deert.
Verschillend
We moeten goed begrijpen,
zegt Vlamimir Repka, dat de
Tsjechen en Slowaken twee
heel verschillende volken zijn.
Zoals - hij geeft maar een
voorbeeld - de Duitsers en de
Fransen. Zo moeten we dat
zien en anders niet. De mede
werker van Matica Slovenska
(Moederland Slowakije, een
beweging die zich sinds de vo
rige eeuw inzet voor de eman
cipatie van de Slowaken en te
genwoordig fungeert als pres
sie-groep voor onafhankelijk
heid) legt uit waarom: „De
Tsjechen en Slowaken zijn bu
ren, geen volksgenoten. Wij
hebben een andere geschiede
nis dan zij; wij waren deel van
het Hongarije, zij van Oosten
rijk. Ten tweede is onze cul
tuur anders; wij zijn katholiek,
de Tsjechen protestant. En
tenslotte hebben we een heel
verschillende volksaard; de
Slowaken zijn vurige, emotio
nele mensen, de Tsjechen zijn
rationeel, als computers".
Alleen al vanwege deze ver
schillen had men nooit in 1918
de gezamenlijke Tsjechoslo-
waakse staat moeten stichten,
aldus Repka. Maar nu daar bo
vendien zeventig jaar van dis
criminatie op is gevolgd,
moeten de Slowaken het Tsje
chische juk van zich afschud
den. „Al die jaren hebben de
Tsjechen gedaan alsof het hele
land Tsjechisch was. In naam
waren we een federatie van
twee gelijkwaardige republie
ken, maar van die gelijkwaar
digheid is nooit iets terechtge
komen. Pas als we een soeve
reine staat zijn, zullen we onze
rechten kunnen veiligstellen".
Opiniepeilingen
In de wetenschap dat volgens
opiniepeilingen nog altijd
meer dan zeventig procent
van de Slowaken voorstander
is van een of andere vorm van
samenleven met de Tsjechen,
vermijdt Repka de term 'onaf
hankelijkheid'. „We willen
geen onafhankelijkheid, waar
wij aan denken is een soort
staat als de Benelux". Dat is
ook het voorbeeld waar Voj-
tech Balazik, lid van het Slo
waakse parlement voor de Slo
waakse Nationale Partij (SNS),
zich aan spiegelt. Dus als er
een referendum wordt gehou
den over het voortbestaan van
de staat, zeggen Repka en Ba
lazik, dan moet in de vraag
stelling ook duidelijk die mo
gelijkheid worden aangege
ven: een soort staat als de Be
nelux. De tegenwerping dat de
Benelux zelf geen staat is,
maar een samenwerkingsver
band van drie onafhankelijke
staten, brengt beide heren
enigzins in verlegenheid. Bala
zik: „Ja ja, dat is waar. Het is
allemaal zeer gecompliceerd.
In elk geval is duidelijk dat
een federatie voor ons onac
ceptabel is. Het minimum
waar we akkoord mee kunnen
gaan is een confederatie, dus
een verdrag tussen twee soe
vereine staten". Balazik, tot
zijn ongenoegen gezeten onder
een portret van Vaclav Havel
(„Daar moet natuurlijk een
Slowaak komen te hangen"),
Slowaakse nationalisten roepen om hun eigen, onafhankelijke
staat met eigen politici en schreeuwen hun leuzen: 'Weg met
Praag, weg met Havel'.
vindt dat er snel spijkers met
koppen moeten worden gesla
gen. „De onzekerheid over de
toekomst van onze staat
schrikt investeerders af en
maakt ook de Europese Ge
meenschap kopschuw. Dit is
ons moment, ook vanwege de
vergelijkbare ontwikkelingen
in Joegoslavië en de Sovjetu
nie. Daarom is het zo jammer
dat het Slowaakse parlement
deze week geweigerd heeft de
soevereiniteitsver- klaring van
ons land op de agenda te zet-
Radicaal
Ten burele van de christen-de
mocratische KDH, de partij
vande Slowaakse premier
Carnogurksy, denkt men daar
anders over. „Wij willen de
parlementaire weg bewande
len", zegt internationaal secre
taris Vladimir Hrnciar. „Dat
wil zeggen dat we niet eenzij
dig onze wetten boven die van
de federatie stellen. Wij willen
dat bereiken langs de legale
weg, die van onderhandelin-
I FOTO: AP
gen". Uiteindelijk verschilt het
doel van de KDH niet veel
van dat van de radicalere
SNS: soevereiniteit, dat wil
zeggen baas in eigen land, en
vervolgens een bepaalde mate
van samenwerking met de
Tsjechische republiek. Maar de
christen-democraten hebben
beter nagedacht over de ma
nier waarop ze dat denken te
bereiken en mikken daarbij op
Europa. De redenering is als
volgt: Tot het moment dat wij
de Europese Gemeenschap
binnentreden, zo ongeveer in
het jaar 2000, dragen we een
deel van onze soevereiniteit af
aan de Tsjechoslowaakse fede
ratie. Die beslist over de de
fensie, het buitenlands beleid,
de monetaire politiek. Vanaf
2000 zal de federatie dat op
haar beurt overdragen aan de
Europese Gemeenschap, die
steeds meer integreert.
Welnu, op datzelfde moment
houdt de Tsjechoslowaakse fe
deratie op te bestaan en wordt
de EG twee leden rijken: de
Tsjechische alsmede de Slo
waakse republiek.
Hrnciar geeft toe dat deze con
structie, die overigens menige
Slowaak boven de pet gaat, in
Europa niet echt enthousiast
ontvangen wordt. „In West-
Europa denkt men dat het hier
om het probleem van regio's
gaat, maar dat is niet het ge
val. Men beseft niet dat de his
torie Midden-Europa heeft op
gezadeld met meerdere natie-
loze Slavische naties, die nu
hun rechten opeisen. Dat zul
len we dus de komende jaren
heel vaak en heel goed moeten
uitleggen".
Tegen Geweld
Jozef Kucerak, voorzitter van
Publiek tegen Geweld, had
nooit gedacht dat hij dergelijke
opvattingen van zijn coalitie
genoot zou moeten weerleg
gen. „Ik kan me nog goed her
inneren hoe de mensen tijdens
de demonstraties in november
1989 riepen: 'Wij zijn een, wij
zijn een natie'. En nu dit. Als
voorstander van het voortbe
staan van de federale Tsjecho
slowaakse staat, is Kucerak
een laatste der Mohikanen.
Zijn medestrijder Vladimir
Merciar heeft de VPN na gro
te strubbelingen verlaten om
zijn eigen partij op te richten,
de Beweging voor een Demo
cratisch Slowakije. Merciar,
die aanvankelijk ook de fede
ratie steunde, doet dat nu niet
meer en bepleit een confedera
tie, op basis van een soeverein
Slowakije. Zijn partij scoort
enorm in de peilingen; Merci
ar, een oud-bokser, spreekt de
taal van het volk. Carnogur-
sky en Kucerak doen dat niet,
zij zijn intellectuelen die de
massa niet kunnen beroeren.
Als gevolg daarvan staat de
nipte meerderheid die KDH
en VPN samen met enkele
blokpartijtjes hebben onder
grote druk. Het ziet er naar uit
dat de verkiezingen van juni
1992 een verschuiving zullen
teweegbrengen ten gunste van
de partijen die aansturen op
een breuk met Praag.
Dat tachtig procent van de
Slowaken aangeeft zo'n breuk
niet te willen, is daarmee niet
noodzakelijkerwijs in strijd,
zegt Ivan Hoffmann, voorheen
dissident onder de communis
ten en tegenwoordig dissident
onder de nationalisten. „De
mensen zijn bang voor veran
deringen, daarom zijn ze voor
de gezamenlijke staat. Niet
omdat ze zo van de Tsjechen
houden. Als er politici zijn die
hen het gevoel geven dat ze
zonder de Tsjechen beter af
zijn, dan zullen ze hen lang
zaam maar zeker volgen. Dat
zie je al gebeuren. De steun
voor de federatie neemt af, de
nationalisten winnen terrein.
Ik zie het somber in. Ons pro
bleem is dat we tijd nodig heb
ben om naar democratie toe te
groeien, maar dat die tijd ons
niet gegund is. Vooral de eco
nomische problemen spelen
diegenen in de kaart die plei
ten voor ondemocratische, au
toritaire en nationalistische
oplossingen. Ik moet binnen
kort spreken op een conferen
tie over de 'post-totalitaire' sa
menleving en ik zal daar zeg
gen dat die samenleving hele
maal niet bestaat. Waar wij in
leven, en wij niet alleen maar
de Tsiechen, de Hongaren en
de Polen ook, is de intertotali-
taire samenleving. Wij beleven
een korte, chaotische periode
tussen de vorige en de .volgen
de totalitaire staat".
N LENIN DENKEN WIJ ALTIJD'
KOU De klok van
sskajatoren op het
plein slaat tien. Ik
iel voort in de rij
de ingang van het
22<pleum om voor het
en waarschijnlijk
het laatst van mijn
een blik te werpen
opgezetten lijk van
[richter van de Sov-
daar?", vraagt
n en hij grijpt
8Jijn borst. Hij draagt e
iarid c
t het
Controleur'
v 83Heen f°totoestel in miÜn
3) .jizak. Ik heb alleen pa-
ei 29 bij me. Honderd meter
i 3 was ik ook al gecontro-
Joor kettingrokende po-
de fondsWenDe overleden
9 procehder wil kennelijk niet
met /4P de foto.
77 was ee|am 1°°P ik met de
Hpee naar binnen, tus-
(min Fe onbewegelijke solda-
fondsen fr. die net nog liepen te
weg tot ypssen. In het gebouw
/0,50 op jhet van de bruin geiini-
-brocades^de bewakers met op
Douglas houders de aanduiding
acht dubli1beginletter K wordt op
DSM, Pen weggelaten,
tieplan vo?a uit je zakken!", zegt
kkelde /0>ge 'gebist'. Hij gebaart
i relatief om mijte helpen bij
ook VO(?oeihjke opgave. Sinds
0. Op de fjpdebacle van vorige
>eelde Ne' vertrouwt Gorbatsjov,
plging van Jeltsin, zijn
olmac ha<?id niet meer toe aan de
ƒ0,70 wir De staatsveiligheids-
erbèterde^ag kennelijk nog wel
leineken 'vjetleiders bewaken en
op ƒ154,'1 fanatiek. Een eindje
rraag. Un!staan meer 'gebisten'
ƒ158,90. ?rboden handen in zak-
t verder vPpieden.
vier, VNUpenkomers bevinden
Loka" het hoofdeinde van
delaarvormige verhoging
(plus lProp, onder een recht-
ds was het! glazen kap, badend in
n de zieltop van geelrose licht,
niet bJr Oeljanov, bijge-
steee /I Lenin. Bij elke hoek
n KGB-ofiicier met de
i tota^" het altaar toe, half bij
erewacht, half om
de gaten te hou-
'513 fe
(pen, knul!", zegt
officier op een trap rechts om
hoog als ik even mijn pas ver
traag op weg naar de voorkant
van de schrijn, waar men on
der een zwart kleed de voeten
van de oprichter van de sov
jetstaat vermoedt. Stilstaan
mag niet. De zevenenzestig
jaar geleden overleden geeste
lijk vader van het inmiddels
mislukte maatschappelijke ex
periment houdt de vingers van
zijn op kunststof lijkende,
glimmende rechterhand ge
strekt. Zijn linkerhand is een
slap gebalde vuist. Onder de
wereldbekende kale schedel
en de gesloten ogen liggen
baard en snor er keurig ge
trimd bij. De rest van het li
chaam is afgedekt met een
kleed van, zo te zien, zwarte
zijde.
Om twintig over tien sta ik,
via een zijuitgang, weer op het
Rode Plein. De laatste man in
de rij heeft de ingang van het
mausoleum alweer bijna be
reikt. Voorbij zijn de mooie tij
den toen gelovigen uit alle
hoeken van het enorme rijk
naar het Rode Plein togen,
voor een bedevaart. De drei
gende begrafenis van Lenin
naast zijn moeder in Sint Pe
tersburg, zoals de hervor
mingsgezinde burgemeester
Sobtsjak van het voormalige
Leningrad heeft voorgesteld,
zorgde na de staatsgreep voor
een kortstondige opleving van
het bezoek. Het animo om Le
nin te gaan zien zolang het
nog kan, blijkt echter verba
zingwekkend gering.
Dat neemt niet weg dat de
verdwijning van Lenin voor
met name oudere sovjetbur
gers een ondraaglijk verlies
betekent. Het gaat hier om de
generatie die de communisti
sche leer met de paplepel inge
goten hebben gekregen en
voor wie kritisch denken
neerkwam op ketterij. Hoe die
ideologische paplepel eruitzag,
blijkt uit rijmpje die kinderen
er op school kregen inge
stampt, zoals:
„Aan Lenin denken wij altijd
Zijn naam is wonderbaar
En als hij jarig is, dat feit
feest van 't jaar"
Een leesboek voor schoolkin
deren dat stam uit 1987, het
derde jaar van Gorbatsjovs pe
restrojka, begint op de eerste
bladzijde met een verhaal over
de 'Dag van de Unie van Soci
alistische Sovjet-republieken'.
Een pagina verder volgt de
tekst van de eed van trouw
aan Lenin, zoals leerlingen
van de lagere school die plach
ten af te leggen om als 'pio
nier' lid te worden van de ver
plichte, communistische pad
vinderij.
Olja, een moderne Moskouse
moeder met een dochtertje
van zeven, spreekt schande
van het feit dat lagere scholen
voorlopig geen nieuwe lees
boekjes krijgen. Het staat de
onderwijzers vrij om te impro
viseren, maar Olja weet zeker
dat de fletse,juf van haar Anja
het bij de oude tekstboekjes zal
laten. De gedachte alleen al
bezorgt de jonge moeder rillin
gen van afschuw.
Maria Koezminova, eenenzes
tig jaar oud, is zo'n produkt
van het oude systeem. Toen ze
ruim veertig jaar geleden in
Moskou kwam werken, begon
ze daar met het leggen van
gaspijpen. Russen laten zwaar
werk graag aan vrouwen over.
Daarna kreeg ze een zeer on
gezonde baan op een machine
fabriek, wat haar een ver
vroegd pensioen van rond de
vijf gulden per maand en ijzer
vijlsel in haar longen oplever
de.
Veel reden tot dankbaarheid
jegens dat systeem zou Maria
dus niet horen te hebben,
maar als ze op de televisie
filmbeelden van Stalin ziet,
springen de tranen haar in de
ogen. „Stalin was een goede
leider", weet deze socialiste-in-
hart-en-nieren. De misdaden
die hem worden aangewreven,
heeft niet hij, maar Beria be
gaan. Stalin wist er niets van,
want hij werd voorgelogen".
Leugens
Het heeft geen zin om, te pro
beren Maria met tegenargu
menten de ogen te openen. Bij
voorbeeld door haar te vragen
hoe Stalin een goed leider kon
zijn als hij de leugens van de
chef van de geheime dienst
niet doorzag en niet wist wat
zich in het land afspeelde.
Haar dochter Lena heeft het
na tien jaar vruchteloos discus
siëren opgegeven.
Nu is Maria's wereld ineenge
stort. Sinds Gorbatsjov de
Communistische Partij wegens
haar verraderlijke rol in de
staatsgreep heeft opgedoekt,
heeft de Moskouse vrouw let
terlijk slapeloze nachten. Ze
draait, woelt en huilt terwijl ze
ligt te denken aan haar verlo
ren idealen. Is het allemaal
voor niets geweest? Is het alle
maal echt afgelopen?
Met wrok denkt ze terug aan
de 'gekatsjepe', zoals het
Staatsnoodtoestandscomité in
de Russische afkorting heet.
Haar woede betreft niet de
staatsgreep op zich, maar het
feit dat de acht sukkels van de
'gekatsjepe' gefaald hebben.
Jammer, dat het niet gelukt is,
vindt de teleurgestelde vrouw,
die nog steeds wel sympathie
koestert voor Gorbatsjov als
mens, maar hem te zwak vindt
als leider.
„Russen zijn een lui volk", ge
looft Maria, die zelf altijd hard
gewerkt heeft. „Wij hebben
een harde hand nodig".
Voor het Lenin Museum, op
een steenworp afstand van het
Rode Plein, demonstreren re
gelmatig geestverwanten van
Maria, die zich niet wensen
neer te leggen bij de grillen en
grollen van de nieuwe, zich
democraten noemende macht
hebbers.
„Lenin is van ons", staat op
een spandoek van actievoer
ders die protesteren tegen de
sluiting van het museum door
de radicale burgemeester van
Moskou. Popov wil dat het
voormalige gebouw van de
Moskouse Doema op 1 oktober
ontruimt is, zodat de Moskouse
gemeenteraad erin kan trek
ken.
„Wij willen dit gebouw bewa
ren als onafhankelijk volks
museum", zegt Vladimir Stra-
dimov. „De krachten die nu
aan de macht zijn, willen her
stel van de bourgeoisie en zijn
vijanden van het volk".
Deze krasse taal verraadt een
communist van de oude stem
pel. Stradimov is dan ook lid
van het OFT, het ulta-reactio-
naire Verenigd Arbeiders
front, en verzamelt handteke
ningen om het Lenin Museum
in stand te houden. „Uiteinde
lijk zal de arbeidersbevolking
de macht herwinnen, maar
eerst zullen er slachtoffers val
len bij een burgeroorlog tussen
de geldzakken die de media
manipuleren en het proletari
aat. De strijd gaat tussen de ar
beid en het kapitaal".
Bekvechten
Recht tegenover de ingang
van het museum leidt een trap
met rode loper naar een witte
Leninbuste op een soort over
loop. Een twintigtal kinderen
komt de trap af. Hun uniform
verraadt dat het gaat om een
schoolklas op excursie.
In een zijhalletje kun je voor
een prik boeken kopen met ti
tels als 'Ontmoeting met Le
nin', 'Zij luisterden naar Le
nin', 'Lenin in de stad en regio
Moskou' en 'Leren van Lenin'.
Elders hangen foto's van Marx
en Engels. Een schilderij toont
Lenin in een huiskamer, luis
terend naar een vrouw die op
een vleugel speelt. Aan een
muur ernaast hangen portret
ten van Lenins vader, moeder
en andere familieleden.
Aan een prikbord in de hal
hangt het bevel van de Mos
kouse burgemeester Popov om
het museum te sluiten. Er staat
een handjevol mensen te bek
vechten.
„Ik wil dat dit museum be
waard blijft, zodat mijn kinde
kleinkinderen kunnen
hoe
le-
het
„Viktor Ivanovitsj", werpt de
donkerogige Goelja Atajeva de
man tegen, als deze Lenin een
'kwade genius' noemt, „dit
museum moet blijven staan
omdat het deel uitmaakt van
onze geschiedenis. Het gaat er
niet om of Lenin goed was of
slecht". Er komen andere
vrouwen aanlopen, die krij
send stelling nemen tegen
Viktor Ivanovitsj.
Goelja Atajeva is tegen de slui
ting van het museum omdat ze
tegen de vernietiging van mo
numenten is.' Zij voert aan dat
er onder Lenin in de Sovjetu
nie geen enkele kerk is ver
nietigd. Dat was het werk van
Stalin.
„Ik ben atheïste", zegt de Mos-
koviete uit Kirgizië, „maar in
het buitenland bezoek ik altijd
kerken. Ik voel daar de groots
mogelijke bewondering voor
wat mensenhanden kunnen
maken".
Als communiste heeft ze geen
moeite met de voorgenomen
invoering van het kapitalisme
in haar land: „Elders in Euro
pa zijn onder het kapitalisti
sche systeem de socialistische
idealen veel beter
lijkt dan bij ons".
Scherven
Aan de Krasinastraat i
kou staat het Laboratorium
voor Wetenschappelijk Onder
zoek naar Biologische Structu
ren. Hier werkt een man die
beroepshalve fel tegen de be
grafenis van Lenin is. Twee
keer in de week, op maandag
en vrijdag, gaat de hoogste
chef van het lab, Sergej De-
bov, in eigen persoon naar het
mausoleum om het lichaam
van de dode sovjetleider te
balsemen. In de Sovjetunie,
een land met schrijnende te
korten aan geneesmiddelen en
wegwerpnaalden, heeft de
dode Lenin een eigen lijfarts.
zou het doodzonde vinden als
er een einde kwam aan het
uniek experiment om een
mensenlichaam na de dood in
topconditie te houden.
„We hebben een laboratorium
weefsel van Lenin laten on
derzoeken. Ze slaagden er niet
in vast te stellen dat het om ie
mand ging die al 67 jaar dood
de aan het medische aspect.
Hij vindt dat Lenin in het
mausoleum moet blijven om
wille van de geschiedenis. Erg
consequent is de wetenschap
per niet, want zijn respect
voor de geschiedenis houdt op
bij Stalin.
„Heb ik ook nog een blauwe
maandag verzorgd, maar met
zijn verwijdering uit het mau
soleum ben ik het roerend
eens", verklaart Lenins trou
we verzorger op resolute toon.
Frank Bourgholzer is Debovs
leeftijdgenoot en werkte 29
jaar geleden voor de Ameri
kaanse televisiemaatschappij
NBC in Moskou. Hij was getui
ge van Stalins verwijdering uit
het mausoleum in oktober
1961. Bourgholzer zei toen te
gen zichzelf: „Als Lenin uit
het mausoleum wordt wegge
dragen, wil ik er ook bij zijn".
Het heeft er alles van weg dat
de 72-jarige Amerikaan het
gaat halen. Hij is als free-lan
cer voor een andere televisie
maatschappij terug in Moskou.
Als het lag aan radicale politici
als Popov en Sobtsjak, de bur-
femeesters van Moskou en
int Petersburg. was Bourg-
holzers wens al in vervulling
gegaan. Voor Maria Koezmi
nova en haar geestverwanten
ligt daarmee een droom aan
