Stroom van
spelletjes op tv
droogt nooit op
Het 'succes'
van Katowice:
misvormde en
zieke kinderen
Kandidaten gezocht voor Twee voor Twaalf
Kennisquiz
L
CcidócSouAOtit
VOORAL WOORD- EN
KENNISSPELLETJES POPULAIR
HILVERSUM - De eerste Neder
landse televisiequiz verscheen in
1954 op het scherm. Het was 'Ziet
u er iets in' van de NCRV. Het was
tevens het begin van een onafzien
bare stroom spelletjes en quizzen.
Twee voor Twaalf, Tien voor Taal,
Per Seconde Wijzer, de huiskamer
wordt overspoeld met woord-en
kennisspelletjes. Tot grote vreugde
van de kijkers die naar hartelust
meedoen met deze vervanger van
bordspel en puzzelboekje. Neder
landers zijn nu eenmaal dol op
spelletjes.
Een willekeurige zomerweek in een tele
visiegids levert al gauw vier uur aan
woord- en kennisspelletjes op. De zes
uur spelletjes van Prijzenslag en Rad
van Fortuin (RTL4) zijn hierbij nog niet
eens meegeteld. Lingo is het best beke
ken woordspelletje op televisie. De titel
van hot programma is afgeleid van lin
guïstiek (taalkunde) en bingo. Iets met
letters dus, maar ook met bingo. Lingo
lijkt wat op het spelletje Mastermind,
maar in plaats van het raden van kleu
ren gaat het om het raden van letters.
Vijfletterwoorden moeten aan de hand
van een beginletter worden geraden door
twee teams van elk twee personen.
De huiskamer raadt mee, weet bedenker
Piet van Huijstee van ID-TV. „De kijker
wil absoluut elke keer meedoen. Dat is
ook de kracht van het programma. Wij
trainen de kandidaten zo dat ze het spel
letje onder druk beter kunnen dan de
kijker in zijn luie stoel. De kandidaat
moet het antwoord ongeveer om dezelf
de tijd roepen als de kijker thuis, anders
krijg je geen competitie. Het lijkt zo'n
simpel programma, maar er is tot in de
tail over nagedacht. Bijvoorbeeld het
deuntje als een woord goed geraden is.
Dat moet vierhonderd afleveringen lang
meegaan en toch niet vervelen. Boven
dien als het deuntje wordt weggelaten,
betekent dat minder beloning en minder
behoefte bij de kijkers thuis om mee te
doen". Alle verleidingstechnieken wor
den dus gebruikt om de kijkers een ant
woord te laten roepen.
Rondje oefenen
Het VARA-programma scoort gemid
deld een kijkcijfer van vijftien procent,
één procent staat voor ongeveer 135.000
kijkers van zes jaar en ouder. Andere
spelletjes scoren gemiddeld tien procent.
Honderd procent zeker is dat de kijker
thuis denkt dat hij of zij het beter doet
dan de kandidaten op televisie. Of dat
ook in werkelijkheid zo is, is niet be
kend. Van Huijstee heeft wel gemerkt
dat kinderen Lingo heel goed spelen.
Vooral kinderen van een jaar of elf we
ten het antwoord eerder dan volwasse
nen.
Niet alleen kijken er veel mensen naar
Lingo, er doen ook graag veel mensen
mee. Bij de laatste oproep voor kandida
ten kwamen tienduizenden briefkaarten
binnen. Uit de stapel worden zo'n twee
tot driehonderd paren geselecteerd en
uitgenodigd. De koppels moeten onge
veer vier pagina's aan examenopdrach
ten uitvoeren. Uit deze ronde worden
twintig tot dertig paren gekozen. Deze
gelukkigen worden opnieuw uitgenodigd
voor een rondje oefenen. De meeste
spelletjesprogramma's werven en selecte
ren op die manier kandidaten.
Het decor van Lingo is voor de oefen
bijeenkomst nagebouwd en presentator
Robert ten Brink is aanwezig. „We leg
gen niet alleen heel goed de spelregels
uit, maar ook hoe de mensen de ballen
uit de bak moeten pakken. Dat ze het
nummer goed zichtbaar voor de camera
moeten houden en dergelijke. Het prin
cipe van het spel wordt ook uitgelegd.
Welke letter meestal na een B volgt, bij
voorbeeld. Er zitten meer van dat soort
patronen in de Nederlandse taal. We le
ren ze spellen, ze moeten woorden aan
strepen in de krant. De kandidaten
moeten alles weten, zodat ze volkomen
op hun gemak zijn in de studio en alle
energie en concentratie in het spelletje
kunnen stoppen".
Sommige deelnemers overdrijven, ver-
lelt hij, leren het woordenboek uit hun
hoofd, bijvoorbeeld alle vijfletterwoor
den die beginnen met een Q. Mensen le
ren ook hele systemen uit hun hoofd.
;,Het woord begint bijvoorbeeld met een
s'. Nu kun je 'staar' zeggen of 'stand'.
Dat laatste is natuurlijk beter, dan heb je
neer letters. Sommige mensen noemen
zo drie woorden op en kijken pas bij het
vierde woord welk woord rnoet worden
geraden. Veel letters zijn dan al bekend
Oude doos
Nu is het aantal woorden dat wordt ge
bruikt voor Lingo beperkt. Slechts vijf
duizend woorden zijn bruikbaar. Voor
de finale, waarin woorden met vijf ver
schillende letters moeten worden gera
den, zijn maximaal vijftienhonderd
woorden beschikbaar. De computer
zoekt de woorden die in het spel worden
gebruikt uit. Na een seizoen is de hele
voorraad verbruikt, maar niemand heeft
in de gaten dat dezelfde woorden in het
nieuwe seizoen terugkomen, weet Van
Huijstee.
Het kennisspelletje met het hoogste
waarderingscijfer (78) is Twee voor
Twaalf. Een belangrijke voetbalwedstrijd
scoort 80 evenals het NOS-journaal zegt
een woordvoerster van de VARA niet
zonder trots. Twee koppels van twee be
antwoorden twee moeilijke vragen op al-
femeen gebied. Daarbij mogen ze ge-
ruik maken van naslagwerken. Met de
antwoorden verdienen ze een letter van
een te raden woord. Net als Per Seconde
Wijzer is dit een quiz uit de oude doos.
ZATERDAG 7 SEPTEMBER 1991 PAGINA 27
Astrid Joosten, presentatrice van Twee voor Twaalf, het kennisspelletje met het hoogste waarderingscijfer.
FOTO: DIJKSTRA
„Het was vroeger ook al een succes, ie
dereen hield ervan. Toen >ve er tien jaar
geleden mee stopten, kregen we stapels
protestbrieven". Ze wijt het succes aan
het 'hoge intellectuele gehalte' van de
quiz. „Iedereen steekt er wel wat van op.
Bovendien probeert de redactie die de
vragen opstelt voor iedere groep kijkers
wel een vraag te verzinnen die beant
woord kan worden. Een vraag over pop
muziek voor de jeugd, bijvoorbeeld",
legt ze uit.
Jan Meulendijks, bedenker van onder
meer Tien voor Taal bij Win Produc-
Het televisieprogramma Twee voor
Twaalf begint 19 oktober aan het tweede
seizoen. De VARA zoekt voor deze uit
zendingen kandidaten. Lezers die inte
resse hebben kunnen zich per tweetal op
geven bij deze krant. Voorwaarde is aat
de kennisquiz moet worden opgelost. Bij
de oplossing moeten tevens worden inge
stuurd: een beknopt curriculum vitae en
pasfoto van beide deelnemers en de moti
vatie voor opgave en deelname aan de
quiz. Een aantal lezers kan vervolgens
worden uitgenodigd voor de selectieron
den van het programma.
Uiteraard kunnen de lezers die zich niet
opgeven als kandidaat voor Twee voor
Twaalf ook mee doen aan de kennisquiz.
En meedingen naar de prijzen. De redac
tie van de Grote Winkler Prins Encyclo
pedie heeft twaalf vragen opgesteld. De
antwoorden kunnen allemaal worden op
gezocht in de encyclopedie. De beginlet
ters van de antwoorden vormen een
woord. Dat woord van twaalf letters is de
oplossing die moet worden ingestuurd op
een briefkaart. Hoofdprijs is de nieuwe
negende editie van de Grote Winkler
Prins Encyclopedie (winkelwaarde
f 4.550). De overige prijzenpakketten be
vatten woordenboeken, Winkler Prins
jaarboeken of andere gespecialiseerde en
cyclopedische uitgaven.
De oplossing van de kennisquiz en/of de
opgave als kandidaat voor het televisie
programma Twee voor Twaalf moeten
voor 21 september worden gestuurd naar:
De Leidse Courant
Postbus 9
2501 CA Den Haag
VRAAG 1
In 1991 riepen twee Joegoslavische deel
republieken eenzijdig hun onafhankelijk
heid uit. In welke van deze twee verzette
de Servische minderheid zich tegen de
afscheiding?
VRAAG 2
De p, b, t, d en k zijn medeklinkers die
ontstaan doordat de luchtstroom met
een plof ontsnapt. Geef een andere
naam voor deze plofklanken of occlusie-
VRAAG 3
Hoe heet het onafhankelijke overheidsli
chaam in de Verenigde Staten dat ver
antwoordelijk is voor de organisaties
van niet-militair wetenschappelijk on
derzoek t.b.v. de lucht- en m.n. ruimte
vaart?
VRAAG 4
Het bekendste werk van een negentiende
eeuwse Duitse filosoof was Also sprach
Zarathustra. Wie was die filosoof?
VRAAG 5
De atmosfeer van de aarde bevat ver
schillende lagen. Hoe heet de laag tussen
80 en 500 km hoogte die een groot aan
tal elektrisch geladen deeltjes bevat?
VRAAG 6
De tilbury is een tweewielig Engels rij
tuig. Het is de opvolger van een typisch
Nederlands tweewielig rijtuig. Hoe heet
dit rijtuig dat vóór 1840 erg populair
was?
VRAAG 7
Insekten en schaaldieren (o.a. kreeften
en pissebedden) hebben poten die be
staan uit holle buizen die met elkaar
scharnieren. De groep waar insekten en
schaaldieren deel van uitmaken is hier
naar genoemd. Hoe heet deze groep?
VRAAG 8
In 1848 was Karl Marx één van de twee
opstellers van het Communistisch Mani
fest. Wie was de andere auteur?
VRAAG 9
Tussen de aarde en de zon draaien twee
planeten. De ene heet Mercurius; hoe
heet de andere?
VRAAG 10
Het oog bevat rond de pupil een gekleur
de vlek, het regenboogvlies. Wat is de
andere i
hiervoor?
VRAAG 11
Elke plant en elk dier heeft een weten
schappelijke naam, die over de gehele
wereld gebruikt wordt. Wat is de Neder
landse naam van de bekende kamerplant
Asplenium nidus?
VRAAG 12
Een tijdens zijn leven miskende Neder
landse schilder vond in en rondom de
Franse stad Arles veel inspiratie. Wie
was deze schilder?
De hoofdprijs van de kennisquiz is de 26-delige negende editie van de Grote Winkler Prins encyclopedie. De andere prijzen zijn: het
Winkler Prins Jaarboek 1991, Winkler Prins Culinaire Encyclopedie, Winkler Prins Lexicon van de Nederlandse Letterkunde, Win
kler Prins Encyclopedie van de Astronomie en Kramers Woordenboeken Nieuw Nederlands. FOTO: PR
tions, verklaart de populariteit van deze
kennisspelletjes uit een „aha-erlebnis".
„Zo van dat heb ik wel eens eerder ge
hoord, of geleerd, of dat is leuk om te
weten. Het doel van die spelletjes is toch
om de kijkers wat bij te brengen. Hoe
vluchtig die kennis ook is. Denken is nu
eenmaal ontspanning in spelvorm. Je
wordt ouder als je je hersens lenig
houdt, dat is onderzocht". Meulendijks
gymt regelmatig met z'n hersenen gezien
zijn wekelijkse cryptogram in de Volks
krant.
Vlamingen
Hij wijst erop dat mensen van nature ge
neigd zijn tot spel en competitie. „Spel
letjes op televisie zijn gemeengoed ge
worden, die krijg je er nooit meer uit ge
ramd. Natuurlijks zijn er trends, zoals
nu de woord- en kennisspelletjes, maar
ook de eenvoudige spelletjes zoals bij
Prijzenslag zullen altijd blijven bestaan".
Woordspelletjes betekenen voor veel
mensen een uitdaging, ze kunnen actief
meedoen. „Er zitten ook veel momenten
van herkenning in. Mensen zijn de hele
dag met taal bezig, met lezen, spreken en
schrijven. Daarom is er veel belangstel
ling voor dit soort spelletjes. Mensen
willen ook weten of ze zich goed uit
drukken. In Tien voor Taal zie je men
sen, zelfs hoogleraren Nederlands, fou
ten maken en dat is leuk".
Minder leuk is misschien dat in het laat
ste seizoen de Vlamingen de Nederlan
ders hebben geklopt in Tien voor Taal.
De Vlamingen wonnen zes van de tien
keer. „Zelf zeggen ze dat ze meer belang
stelling voor de Nederlandse taal hebben
dan de Nederlanders", luidt een verkla
ring van de woordvoerster. Meulendijks
voegt eraan toe dat de redactie van Tien
voor Taal gemengd is samengesteld. Vla
mingen bekijken de Nederlandse
woorden en uitdrukkingen op hun be
grijpelijkheid en herkenbaarheid voor
hun landgenoten. Nederlanders doen dat
precies andersom.
Opleiding speelt bij de meeste spelletjes
geen rol, weet Meulendijks. „We hebben
net de Belgische variant van De Puzzel
kampioen opgenomen. Daarin streed
een huisvrouw zonder enige opleiding
tegen een juriste en een ander hoog op
geleide. Die vrouw had een buitenge
woon goed gevoel voor de diverse on
derdelen en is dus kampioen geworden.
Vorig seizoen werd een leraar wiskunde
kampioen. Opleiding is niet bepalend.
Het is gewoon een kwestie van belang
stelling. Zo is het spelletje Einstein voor
mensen die veel weten, dat betekeat niet
dat mensen hoog opgeleid moeten zijn.
Je kunt ook een hele brede belangstelling
hebben", vindt hij. De woordvoerster
van de VARA sluit zich daarbij aan.
„Voor Twee voor Twaalf hoeven we niet
alleen onderwijzers te hebben. Een tim
merman die in zijn vrije tijd geschiede
nis studeert, vinden we ook hartstikke
leuk".
Goedkoop
Worden films, soaps, actualiteitenrubrie
ken straks verdrongen door spelletjes,
omdat die goedkoop zijn voor de om
roepen en altijd een aardige kijkdicht
heid halen? Nee, zegt Meulendijks en
staaft onmiddellijk zijn bewering. „Ik
heb hier een eindexamenscriptie over te
levisiespelletjes in de jaren vijftig en zes
tig van een van mijn medewerksters.
Daaruit blijkt dat in die jaren een bui
tengemene hoeveelheid spelletjes op te
levisie was, terwijl het aantal uren zend
tijd veel minder was. Het waren er echt
heel veel. Het lijkt wel alsof we nu veel
spelletjes hebben, maar dat is schijn. Er
zijn vier Nederlandse televisiezenders
die een ongelooflijke hoeveelheid uren
moeten vullen. Het aantal spelletjes
groeit op natuurlijke wijze, maar er wor
den relatief gezien zeker niet meer spel
letjes dan vroeger vertoond".
KATOWICE - De communisten bouw
den een ring van fabrieken en mijnen
rond de Poolse stad Katowice. Het suc
ces van de industrialisatie werd gemeten
in platen staal en tonnen steenkool. Nu
maken ouders en wetenschappers een
andere staat op: het belangrijkste pro-
dukt van de vooruitgang lijkt een gene
ratie van misvormde, zwakzinnige en
door ziekte verzwakte kinderen te zijn.
Het gevolg van de giftige uitstoot van de
fabrieken.
Inwoners van de provincie Katowice
spreken de officiële „succespropaganda"
tegen die ze jarenlang over zich kregen
uitgestrooid. Hun klaagzang verhaalt
over de gevolgen van de vervuiling: kin
deren met een chronische verkoudheid,
een stekende hoofdpijn, met leerachter-
stand, zenuwstoornissen, misvormingen
en kinderen die al vroeg zijn overleden.
De kindersterfte in de provincie be
draagt 18 per 1000 en is in sommige
plaatsen zelfs 30 promille, vergeleken
met 15,7 per 1000 in heel Polen en min
der dan 10 in West-Europa. Rond een
fabriek in Bytom, die lood uit oude bat
terijen verwerkt, vonden wetenschappers
de hoogste kindersterfte die ooit in Po
len is gesignaleerd: 52 per 1000 geboor
ten.
Volgens het regionale medische centrum
werd twaalf procent van de 50.000 ba
by's die in 1990 in de provincie Katowi
ce het licht zagen te vroeg geboren. In de
sterkst vervuilde gebieden kwam zelfs 18
tot 20 procent te vroeg ter wereld. Ter
vergelijking: in heel Polen wordt slechts
7 procent van de baby's te vroeg geboren
en in West-Europa 4 tot 6 procent.
Machteloos
Van de 1,3 miljoen kinderen onder de
18 jaar in de provincie moesten er vorig
jaar 350.000 een min of meer ingrij
pende medische behandeling ondergaan,
aldus dr. Roza Osuch-Jaczewska, hoofd
van de afdeling kindergeneeskunde van
het regionale medische centrum. Ze zegt
dat 5000 van hen achterlijk of debiel
zijn en dat 60.000 kinderen permanente
behandeling nodig hebben.
„Het is te zien dat sommigen een hoge
prijs betalen voor deze vervuiling", zegt
dr. Maria Trzcinska-Fajfrowska, een kin
derarts die schat dat een kwart van de
kinderen onder haar zorg op een of an
dere manier gehandicapt is als gevolg
van de vervuiling.
De beide artsen behoren tot de kleine
groep wetenschappers die de milieutra
gedie in Sileziè, in Zuidwest-Polen, we
reldkundig probeert te maken. Het is een
van de sterkst vervuilde gebieden in het
voormalige Oostblok. „Wij artsen voe
len een verantwoordelijkheid om zoveel
mogelijk hulp te bieden, maar tegelijker
tijd, voelen we ons machteloos", aldus
Trzcinska-Fajfrowska. „De strijd moet
worden gevoerd tegen de milieuvervui
ling, want geen medicijn is hier tegen
opgewassen".
Verboden
Omdat het milieubeleid in Polen nog
nauwelijks van de grond is gekomen en
omdat er een gebrek is aan medicijnen
en moderne behandelingswijzen, kunnen
de artsen vaak niet meer doen dan hun
patiënten het advies geven binnen te
blijven. Hun recept is het sluiten van de
fabrieken, die, ongeacht de weersom
standigheden, voor een permanente grij
ze nevel en prikkelende ogen zorgen in
het gebied. Dit recept kan, gezien de pre
caire economische situatie waarin Polen
zich bevindt, onmogelijk worden toege-
hun levensonderhoud van diezelfde stin
kende fabrieken afhankelijk zijn.
Katowice is de meest geïndustrialiseerde
regio van Polen. Fabrieken, flats en
scholen werden er vanaf de jaren vijftig
in naam van de werkende klasse uit de
grond gestampt. Er werden zelfs moes
tuinen aangelegd bij de fabrieken die
volgens Stefan Godzik, een onderzoeker
van de Academie van Wetenschappen in
Silezië, de grootste uitstoot van zware
metalen hebben. Het verbouwen van
voedsel voor menselijke consumptie is
nu verboden, maar de groenten die op
de markt worden verkocht dragen geen
stempel van herkomst. „De mensen den
ken dat overal zoveel vervuiling is dat
het niet uitmaakt wat je eet", zegt een
jonge man in een wachtkamer van een
ziekenhuis, terv.ijl hij zijn zwijgende
dochtertje in de armen houdt.
Droom
Polen had geen tijd zich bezig te houden
met vervuiling. Naarmate het Oosten de
economische race met het Westen leek
te verliezen, werd steeds meer nadruk
gelegd op de te halen produktiequota en
werden de economische plannen ge
bruikt om eventuele bezorgdheid over
het milieu de kop in te drukken.
„Pas zeer recentelijk konden we hardop
over het probleem praten", aldus Osuch-
Jaczewska. Ze herinnert zich hoe de par
tijsecretarissen lachten toen ze begin ja
ren zestig als jonge arts voor het eerst
het hoge aantal aangeboren afwijkingen
in verband bracht met de vervuiling.
Door het ernstige tekort aan huizen kun
nen maar zeer weinig bewoners van de
streek naar elders vertrekken. Vele ou
ders kunnen de voor hun kinderen aan
geraden zomervakantie naar schonere
streken niet betalen. „Ik heb slechts een
droom: dat mijn dochter naar een plaats
kan waar schoon water is en waar je
schone lucht kunt inademen", zegt een
moeder. Zij zit met haar zevenjarig
dochtertje, die met een chronische ver
koudheid kampt, in de wachtkamer van
het geïmproviseerde, in een voormalige
gevangenis gevestigde ziekenhuis waar
Trzcinska-Fajfrowska werkt. „Maar er
zijn geen vooruitzichten", voegt zij er
zuchtend aan toe.
