ïush vraagt om snelle
erugkeer Gorbatsjov
BUITENLAND
^aatsgreep in Sovjetunie al maanden van tevoren gepland
Vermoeide Gorbatsjov heeft tijd nodig"
Nieuwe leiding moet verdragen respecteren"
Het charmante geheime wapen van Gorbatsjov
us i99ijd6cSotVtCMlt
DINSDAG 20 AUGUSTUS 1991
EVANS
;OU Het afzetten van Michail
de laatste stellingname van
hiërarchie in de Sovjetunie,
;er in paniek raakte door het
;ende verval van het economisch en
leven in het land. Daarnaast was
itair apparaat vertoornd over de
_iderde status van het leger in de sa-
VAN VELjving. Hoewel zij zichzelf geen poli-
imacht hebben toebedacht, hebben
eplaatste legerbevelhebbers waar-
ly lijk een cruciale rol gespeeld bij de
ie ereidingen voor de staatsgreep giste-
7i i de Sovjetunie. Zoals eerder in de
i de Sovjetunie, hebben
radicale hervormingen van de strijdkrach
ten geleid tot verzet van de conservatie
ven. De besnoeiingen in de strijdkrachten
van de Sovjetunie in de jaren vijftig en
zestig speelden een beslissende rol bij de
val van Nikita Chroesjtsjov in oktober
1964.
Maarschalk Dmitri Jazov, de minister van
defensie, maakt deel uit van het nieuwe
'staatscomité van de noodtoestand'. Hij
vervult hierin echter slechts de rol van
stroman. De werkelijke macht achter de
nieuwe verordeningen berust bij een
handjevol topofficieren, die niet allemaal
kunnen worden beschreven als geboren
'harde-ljjners'. Desalniettemin trof ieder
een voorbereidingen om de coup te steu
nen, hiertoe gemotiveerd door wat zij za
gen als de steeds groter wordende bedrei
ging van de stabiliteit van de Sovjetunie.
Richard Wolf, redacteur van een boek
over de Russische legerstructuren en lid
van het centrum voor Sovjet-studies van
de militaire academie te Sandhurst in En
geland, toonde zich gisteren weinig verrast
over de dramatische ontwikkelingen in de
Sovjetunie. Hij zei dat generaal Michail
Moiseiev, de chef van de generale staf, de
benodigde plannen waarschijnlijk al
maandenlang gereed had gehad. Zijn be
trokkenheid is volgens Wolf van essentieel
belang vanwege de rol die de generale staf
speelt bij de mobilisatie van troepen. „Moi-
sejev en de generale staf moeten erbij be
trokken zijn".
Afgezien van generaal Moisejev heeft een
aantal militaire kopstukken in de ministe
ries van defensie en binnenlandse zaken
waarschijnlijk een steentje bijgedragen om
het einde van het Gorbatsjov-tijdperk te
verzekeren. Een fatale ontwikkeling van
de afgelopen twee jaar is de geleidelijke
toevloed geweest van professionele leger
eenheden in de troepenstructuren van het
ministerie van binnenlandse zaken.
De aanzet voor deze ontwikkeling was de
benoeming van kolonel-generaal Boris
Gromov tot eerste vice-minister van bin-
nenlandsè zaken. Generaal Gromov,
zevenenveertig jaar en een held van de
Afghaanse oorlog, staat aan het hoofd van
de troepen van het ministerie van binnen
landse zaken, hoewel kolonel-generaal
Joeri Sjatalin het bevel voert. De versterk
te troepen van het ministerie zullen waar
schijnlijk een uiterst belangrijke rol gaan
spelen bij het onderdrukken van tegen de
regering gerichte activiteiten.
„Hoewel hij politiek gezien geen harde-lij-
ner is, is hij dat beroepsmatig wel, en daar
naast een Russisch nationalist", aldus
Wolf. „Hij steunt waarschijnlijk het mili
taire standpunt dat de politici het land in
moeilijkheden hebben gebracht".
De baas van generaal Gromov, kolonel-ge
neraal Boris Pugo, de minister van binne-
landse zaken, is een uiterst conservatief
partijbureaucraat en een voormalige topfi
guur van de KGB Hij heeft de banden
met de KGB versterkt en het imago van
n binnenlandse zaken
verhard. Waarschijnlijk zijn Gromov en
Pugo beiden sterke voorstanders van de
coup geweest. Andere sleutelfiguren wa
ren mogelijk generaal Valentin Varenni-
kov, de vice-minister van defensie en op
perbevelhebber van de grondtroepen, die
als harde-lijner te boek staat, en luitenant-
generaal Michail Surkov, secretaris van
het militair partij-comité, van het militair-
politieke directoraat. Surkov wordt door
Wolf omschreven als 'een stijgende ster
onder de harde, onbuigzame conservatie
ven en een uitgesproken criticus van Gor-
batsjov".
IC DE KONINCK
HINGTON Ame-
ps president Bush is
en tot de voorlopige
usie gekomen dat de
greep in de Sovjetu-
jeen lang leven be-
fen zal zijn en dat het
lijk is dat de versto-
[)resident Gorbatsjov
|?ns functie van Sov-
Üer terugkeert.
schatting bracht Bush er
fcn toe de machtsoverna-
i de Sovjetunie door Ja-
'en diens Comité voor de
joestand „illegaal" te
Én en expliciet om de te
er van Gorbatsjov naar
tremlin te vragen. Ge-
ijk neemt de Ameri-
e regering na staatsgre-
n andere landen een af-
iende houding aan ten-
de weg open te houden
goede diplomatieke en
mische betrekkingen
iet nieuwe regime, voor
(val dat het in staat blijkt
lacht te handhaven.
Was-
de Amerikaan-
isident met zijn verkla-
en grote gok, die hij ech-
ndurft omdat zijn veilig-
idviseurs en hoofden van
lerikaanse spionagedien-
hebben over-
dat het Comité in Mos
iet in staat kan worden
de Sovjetunie in zijn
te krijgen.
min heeft Bush zichzelf
;ze beleidslijn onmiddel-
in diplomatieke proble
men gebracht in verband met
de pasbenoemde nieuwe Ame
rikaanse ambassadeur in de
Sovjetunie, Robert Strauss.
Enkele uren na de coup in
Moskou liet het Witte Huis
weten dat Strauss versneld zou
worden beëdigd, zodat hij on
middellijk naar Moskou zou
kunnen afreizen. Vanochtend
echter was het onzeker of de
nieuwe ambassadeur meteen
zou gaan, omdat in Moskou
thans volgens dezelfde Ameri
kaanse beleidslijn niemand is
aan wie hij zijn geloofsbrieven
kan aanbieden.
Evaluaties
De indruk van de Amerikaan
se regering dat de coup van
Janajev niet zal slagen is geba
seerd op diverse evaluaties: de
afhankelijkheid van de Sovjet-
en technologie is groter dan
ooit; de democratische geest in
het land kan niet terug in de
fles; het nationalisme in de re
publieken is te hoog opgelaaid;
het militaire Sovjet-apparaat is
verdeeld, het comité van acht
is politiek onsamenhangend;
Janajev zelf is eerder een stro
man van de overige zeven dan
zelf een krachtig leider; de
verklaringen van het comité
dat Gorbatsjovs hervormingen
zullen worden voortgezet en
dat Gorbatsjov mogelijk kan
terugkeren wijzen op onzeker
heid binnen het comité over
zijn eigen macht.
De gebeurtenissen in Moskou
hebben vakantievierend Ame
rika volslagen verrast. Op
nieuw zijn de militaire en ci
viele inlichtingendiensten van
de VS niet in staat gebleken
de belangrijkste leiders tevo-
Precair
De plotselinge toestand van 'il
legaliteit' in 'de andere super
mogendheid' schept voor de
Verenigde Staten een uiterst
precaire situatie, die in aanleg
het Amerikaanse buitenlandse
beleid en de militaire strategie
na de Koude Oorlog volslagen
ontwricht. Hoewel het Witte
Huis en het Pentagon bena
drukken dat de machtsoverna
me in de Sovjetunie - waarbij
in wezen ook de Sovjet-atoom-
knop in illegale handen is ge
vallen - geen acute militaire
bedreiging vormt voor het
Westen, is de ongewisheid ter
zake voor Washington uiterst
zorgelijk.
Beloften van Janajev dat ge
maakte internationale afspra
ken zullen worden nageko
men, kunnen per definitie al
leen maar worden gewan
trouwd. Met name de geplande
terugtrekking van Sovjettroe
pen uit Oost-Europa is twijfel
achtig getrokken, een factor
die zou kunnen leiden tot een
gedeeltelijk 'herstel' van het
Ijzeren Gordijn en handhaving
van een omvangrijke VS-troe-
penmacht in Europa.
De hele nieuwe wereldorde
waarop president Bush zo trots
was, is in acuut gevaar en
daarmee de aspiraties van de
Amerikaanse president als
vredestichter in onder meer
het Midden-Oosten. De beoog
de Israëlisch-Arabische vre
desconferentie onder geza
menlijke Sovjet-Amerikaanse
leiding lijkt nu onmogelijk,
niet alleen vanwege de coup in
Moskou maar vooral door de
inspiratie die de oude Sovjet
garde zal geven aan vijanden
van Israël en de VS.
Ook de hoop van Bush om de
Verenigde Naties, met daarin
een meegaande Sovjetunie, tot
effectief instrument van Ame-
rika's buitenlandse politiek te
maken, heeft een knauw ge
kregen.
ST ART-verdrag
Voorts zal nu de status van
'meest begunstige handelspart
ner' die Bush onlangs aan de
Sovjetunie had gegeven, wor
den opgeschort. En ook het
START-verdrag tussen de
Verenigde Staten en de Sov
jetunie over drastische ver
mindering van zware kernwa
pens, zal nu niet door het
Amerikaanse Congres worden
bekrachtigd.
Op handelsgebied zijn de ge
volgen van de staatsgreep in
Moskou voor Amerika be
perkt, onmdat nauwelijks van
handel tussen de twee super-
mogendheden sprake was.
Intussen is in de VS meteen de
discussie begonnen over de
eventuele medeverantwoorde
lijkheid van Bush voor de ver
drijving van Gorbatsjov. Bush
heeft steeds vooropgelopen in
de wersterse weigerachtigheid
om tot grootscheepse economi
sche hulp voor het perestroj
ka-proces over te gaan. Veel
prominenten in de Democrati
sche (oppositie-) Partij hadden
daarop aangedrongen en lieten
gisteren de eerste verwijten
horen aan Bush, dat deze een
gouden kans op permanente
omvorming van de Sovjetunie
door gebrek aan visie en lei
derschap voorbij heeft laten
Grabbelen
de extra editie van de Gazeta Wyboroza c
GENNADY JANAJEV:
MOSKOU Vice-president
Gennady Janajev heeft op een
persconferentie te kennen ge
geven dat het niet uitgesloten
is dat Gorbatsjov op een dag
weer aan de macht komt. Ja
najev zei dat de nieuwe leiders
hun uiterste best zullen doen
„om geen geweld tegen bur
gers te gebruiken".
Janajev noemde de handelwij
ze van de Russische president
Boris Jeltsin, die de terugkeer
van Gorbatsjov heeft geëist en
heeft opgeroepen tot burgerlij
ke ongehoorzaamheid, „onver
antwoordelijk". Janajev zei dat
Gorbatsjov om gezondheidsre
denen van zijn taken onthe
ven was. „Ik moet zeggen dat
Michail Sergejevitsj Gorbatsjov
nu op vakantie is Hij onder
gaat behandeling in het zuiden
van ons land. Hij is erg moe na
al die jaren, en hij heeft enige
tijd nodig om beter te worden.
We hopen... dat hij zijn functie
weer zal opnemen", aldus Ja-
Daar waar veel landen denken
aan stopzetten van economi
sche hulp aan de Sovjetunie
als protest tegen de machtswis
seling, bevinden Irak en Libië
zich onder de enkele landen
die steun uitspraken voor de
nieuwe leider in het Kremlin.
Irak toonde zich ingenomen
met de machtswisseling in
Moskou en zei te hopen dat de
nieuwe Sovjet-leiding „het
juiste internationale even
wicht" zal herstellen. De Libi
sche leider Moammar Gadhafi
prees de haviken in het Krem
lin voor het afzetten van Gor
batsjov en sprak van een „dap
pere historische maatregel",
die noodzakelijk was om de
status van supermogendheid
voor de Sovjetunie te behou-
MINISTER VAN DEN BROEK:
1 PAUL KOOPMAN
DEN HAAG De Nederlandse regering deelt de ver
ontrusting van de Tweede Kamer met betrekking tot
de situatie in de Sovjetunie. Volgens minister Van den
Broek van buitenlandse zaken lijkt de machtsoverna
me op een „klassieke staatsgreep" die volstrekt in strijd
is met de Sovjet-grondwet en eerder gemaakte interna
tionale afspraken.
Van den Broek wil dat de Eu
ropese Gemeenschap vandaag
bekijkt welke gevolgen de
staatsgreep heeft op de ver
houding van de EG en de Sov
jetunie. Dat zou tevens aan de
orde moeten in de Conferentie
van Veiligheid en Samenwer
king in Europa (CVSE) waar
van de voormalige Oostblok
landen deel uitmaken. Verte
genwoordigers van de Sovjetu
nie zouden in de CVSE ver
antwoording moeten afleggen.
Van den Broek verwacht niet
dat de relaties met de Sovjetu
nie nu al verbroken moeten
worden. Wel komt een aantal
conferenties, zoals een men
senrechtenconferentie die over
enkele weken in de Sovjetunie
zou plaatsvinden, op losse
schroeven te staan. Vandaag
bespreken de EG-i
de Sovjetunie. Van
den Broek verwacht niet dat
er vergaande conclusies ge
trokken zullen worden.
Minister Pronk van ontwikke
lingssamenwerking waar
schuwde vanmorgen voor de
KRO-microfoon voor een
overhaaste terugkeer naar het
'conflictdenken'. Volgens
Pronk 'lijkt' weliswaar ont
spanning op het spel gezet,
maar is er nog geen reden om
te herbewapenen of de wapen
beheersing terzijde te schui
ven. Te felle reacties uit het
Westen zouden het buiten
landse beleid van de Sovjetu
nie weieens de verkeerde kant
uit kunnen stuwen, meent
'Pronk. „Wij kunnen weinig
aan de situatie doen. Het
woord is nu aan de Sovjet-be
volking zélf".
politici als Sjevardnadze enigs
zins te beschermen. Maar het
is verontrustend om te zien
dat een samenleving waar de
mensenrechten toch al niet he
lemaal waren hersteld, zo ern
stig in gevaar komt", aldus
Van der Stoel.
Steuncomité
Groen Links wil in Nederland
een steuncomité voor de de
mocratie in de Sovjetunie op
richten. Het partijbestuur van
Groen Links riep gisteren alle
politieke partijen, vakbonden
en vredesorganisaties in Ne
derland op de krachten te
bundelen en het initiatief te
Morgenmiddag komt op ver
zoek van de VVD de vaste
commissie voor buitenlandse
zaken van de Tweede Kamer
bijeen om over de staatsgreep
te spreken. De Nederlandse
anmbassadeur in Moskou, Vos,
zal mogelijk eerder terugkeren
naar zijn standplaats. Hij is
momenteel op vakantie in Ne
derland.
Oud-minister van buitenland
se zaken Van der Stoel vreest
dat de mensenrechtensituatie
in de Sovjetunie ernstig zal lij
den onder het nieuwe regime.
„Door internationale repercus
sies is het mogelijk bekende
De oproep van Groen Links
komt na een oproep aan het
Westen van oud-minister van
buitenlandse zaken Sjevard
nadze en de vroegere adviseur
van Gorbatsjov, Jakovlev. Zij
willen dat buiten de Sovjetu
nie de krachten worden ge
bundeld die. de democratische
beweging in de Sovjetunie
Groen Links wil donderdag
morgen in Den Haag een bij
eenkomst organiseren waarop
het moet komen tot de oprich
ting van een steuncomité.
JAN VAN RIEBEECK IN ZUID-AFRIKA
indaag,
ngalore
et vijf a |2 yan Riebeeck krijgt nu pas goed de gelegenheid de
toord fin en gebruiken van de bewoners van dit verre land te bestu-
le °P n. De vorstin behandelt de vreemdelingen als hoge gasten
rrestere j overlaadt de heren met vele eerbewijzen. Ten behoeve van
iis waar ollanders worden grote feesten aangericht en in het prachti-
bevondi lr|< v00r ^et paleis worden olifantengevechten geleverd. Een
d na e^j maar schitterend schouwspel. Van tijd tot tijd biedt de
vorstin haar gasten een sirihpruim aap en ook Van Riebeeck
moet dat vreemde genotmiddel wel accepteren. Hij doet maar
net of hij het lekker vindt. „Trek alsjeblieft geen vies gezicht",
fluistert Pieter Soury hem in; „denk maar, dat je ook op deze
wijze de belangen van de Compagnie behartigt". Maar onder al
die bedrijven door worden er toch ook zaken gedaan.
MOSKOU Slank en chic,
met hoge jukbeenderen en een
grote, expressieve mond nam
Raisa Gorbatsjov iedereen
voor zich in wanneer zij op het
wereldtoneel verscheen. Maar
of ze nu thuis was of in het
buitenland, Raisa had een be
treurenswaardig overdreven
voorkeur voor bontjassen.
Op een topontmoeting in Was
hington droeg ze er drie ver
schillende op één dag. En toen
ze de slachtoffers van de aard
beving in Armenië bezocht,
van wie de meesten al hun
schamele bezittingen verloren
hadden, maakte ze de grote
fout op te komen dagen in al
weer een peperdure bontjas.
Raisa's glamour, elegantie
passie
winkelen
duurste winkelstraten veroor
zaakten slechts jaloezie en ver
vreemding in een land waar
de bevolking meer gewend
was in de rij te staan voor
brood. In haar eigen land
stond ze bekend als de Tsari
na, of Moskou's antwoord op
Jackie Onassis. Andere presi
dentsvrouwen lieten zich zel
den zien, behalve af en toe op
een begrafenis. Raisa vergezel
de haar man onveranderlijk
op al zijn grote buitenlandse
reizen. Ze week slechts van
zijn zijde om geld uit geven of
toeristische attracties te bekij
ken. Er was maar één vrouw
die ongevoelig was voor Rai
sa's charme: Nancy Reagan.
Zij omschreef Raisa Gorba
tsjov in haar memoires als on
beschoft, bazig en opscheppe
rig. Raisa Gorbatsjov werd 59
jaar geleden geboren als doch
ter van een Siberische spoor
wegbeambte. Ze ontmoette
haar toekomstige echtgenoot
tijdens stijldanslessen in de tijd
dat ze beiden studeerden aan
de Universiteit van Moskou.
Ze was verreweg de meest
ontwikkelde van de twee en
ze had vanaf het begin een
grote belangstelling voor de
vormgeving van de carrière
van haar man. Ze nahi hem
mee naar balletvoorstellingen,
opera's en exposities. Ze heeft
altijd ontkend een rol gespeeld
te hebben in de politieke be
slissingen van haar man, maar
tal van aanwijzingen suggere
ren het tegendeel.
Haar man noemde haar altijd
De Generaal en verklaarde in
een televisie-interview dat hij
haar altijd alles vertelde. „Bij
ons thuis is Raisa Maximovna
de secretaris van de partij", zei
hij. In een ander i
Gorbatsjov: „Ik vraag altijd
haar advies. Als ik een speech
maak, is zij de eerste die hem
te horen krijgt". Toen de top
ontmoeting op Malta plaats
tische rondrit om haar man bij
te staan in een kritieke fase
van de onderhandelingen. Bij
de top in Reykjavik met presi
dent Reagan zei Raisa dat ze
niet aanwezig zou zijn. Op het
allerlaatse moment wijzigde ze
toch haar plannen en maakte
haar entree als een echte ster.
Alexander Gorbatsjov, de
broer van de afgezette presi
dent, zei jaren geleden in een
interview „Ze was ziin gehei
me wapen. Ze hielp hem aan
de top te komen". Maar uitein
delijk was ook zij niet bij
machte hem te redden.
(c) The Times
