Visr
eeuwen
hofleven
aan het
Noorieinde
ide hof
Ininklijk
leis
CeidócSouoatit
Status
Met de komst van Louise de Coligny
ontstond er aan het Noordeinde een echt
hofleven. Het huis was niet alleen een
ontmoetingsplaats voor familie en vrien
den. maar ook brandpunt van de diplo
matieke activiteiten die vooraf gingen
aan het Twaalfjarig Bestand (1609-
1621). Karossen met gezanten rolden af
en aan en vernielden het wegdek van het
Noordeinde. Een klacht van omwonen
den leidde ertoe dat de Staten van Hol
land geld voteerden voor nieuw plavei
sel. Maar ze deden meer. „Geleth sijnde
opte loffelijcke goede ofïicien bij wijlen
de doerluchtigen furst Wilhem prince
van Oraingnen" en ook op die van de
hooggeboren prins Frederik Hendrik, be
sloten de Staten in 1609 het huis aan het
Noordeinde aan Louise de Coligny en
haar zoon te schenken.
De zeer op luxe en status gestelde Frede
rik Hendrik liet het gebouw meteen een
flinke opknapbeurt geven. Peperduur
goudleerbehang werd in vele vertrekken
aangebracht. De prins kocht ook een
flink stuk land achter zijn woning en liet
daar een fraaie stijltuin aanleggen. Deze
tuin besloeg de huidige Paleistuin en het
perceel van de Koninklijke Stallen. Fre
derik Hendrik verhuisde in 1625. toen
hij na de dood van zijn halfbroer door
de Staten tot stadhouder was benoemd,
met zijn vrouw Amalia van Solms naar
het Stadhouderlijk Kwartier op het Bin
nenhof. Aangezien Louise de Coligny in
1620 overleden was, had het paleis -
want dat was het huis intusen wel ge
worden - geen vaste bewoners meer. De
nieuwe stadhouder verlegde zijn aan
dacht tijdelijk naar zijn nieuwe behui
zing en naar de bouw van nieuwe palei
zen rond Den Haag, het Huis ter Nieu-
burg in Rijswijk en het Huis Honselers-
dijk.
Hel Hof aan het Noordeinde werd nu
vooral gebruikt voor logeerpartijen en
feesten. In 1638 verbleef de Franse ko
ningin-moeder Maria de Medici er, tij
dens haar bezoek aan de Republiek. Het
gebouw werd voor haar opnieuw inge
richt. Een tijdgenoot schreef: „De kamer
van de koningin was behangen met een'
tapijt, doorweven met gouddraad, dat
vreselijk kostbaar was; al het overige
meubilair was ook zeer fraai, dit paleis
leek een echt koninklijk huis". En dat
was nu precies waar het Frederik Hen
drik om te doen was. Hij wilde het
Oranjehuis zoveel mogelijk een vorstelij
ke allure geven. De stadhouder en zijn
vrouw grepen de kans dan ook aan om
met Maria te onderhandelen over het
mogelijke huwelijk tusen haar klein
dochter, de Engelse prinse Mary Stuart
en hun zoon, de latere stadhouder Wil
lem II.
Van campen
Met het oog op dit zo belangrijke huwe
lijk kreeg Frederik Hendrik weer belang
stelling voor het Hof aan het Noordein
de. Dit zou een goed onderkomen zijn
voor het jonge paar. Maar de koninklij
ke afkomst van Mary vereiste wel enige
ingrepen. De stadhouder besloot in 1639
tot een grote verbouwing. Het Hof aan
het Noordeinde diende een echt paleis te
worden. Stadhouderlijk secretaris Con-
stantijn Huygens adviseerde de architect
Jacob van Campen in de arm te nemen,
die voor hem een fraai huis aan het
Plein had gebouwd. Van Campen, die
enige jaren later zou beginnen aan zijr
grootste opdracht, het Amsterdams»
stadhuis, ontwieip voor het gebouw eei
nieuwe voorpartij in Franse trant, me
een hoofdgebouw en twee vooruitsprir
gende zijgevels. De oude gebouwen, ii
clusief het torentje, werden grotendee
gehandhaafd. Onder de handen van Va
Campen kreeg het paleis het uiterlijk dt
het, gezien vanaf het Noordeinde nu ng
heeft.
Prins Willem, voor wie de grote verba-
wing werd uitgevoerd, heeft nauwelxs
op het paleis gewoond. Na de dood an
zijn vader in 1647, werd hij stadhoijer
en verhuisde met zijn vrouw naar,iet
Binnenhof. Hij overleed al in 1650ian
een infectieziekte, vlak voor de gebrirte
van zijn zoon Willem, de latere stadou-
der-koning. Prinses Mary overlee in
1660 in Engeland. De weduwe vanFre-
derik Hendrik, Amalia van Solms, reeg
nu de voogdij over de kleine Wlem
met wie zij grote plannen had. Haahar-
tewens ging in 1672 in vervullimtoen
de prins, na een stadhouderloos tilperk
van 22 jaar, het hoge ambt van zn va
der aanvaardde. Amalia bleef to haar
dood in 1677 aan het Noordeine wo
nen. Zij liet het paleis volledig na" haar
eigen smaak inrichten.
Bal
Onder het stadhouderschap vanWillem
III, die vanaf 1689 ook koning'an En
geland was, kreeg het paleis /eer de
functie van feestzaal. Willem z«f woon
de als hij niet in Engeland was, f op het
Binnenhof, of op zijn nieuwe aleis op
de Vcluwe, Het Loo. In noveroer 1697
was het Oude Hof, zoals het paris vanaf
toen werd aangeduid, het tone» van een
groots bal ter gelegenheid va de 47e
verjaardag van Willem en va de twee
weken tevoren ondertekende rede van
Rijswijk met aartsvijand Locwijk XIV
van Frankrijk. Het was de latste keer
dat de stadhouder-koning aan het
Noordeinde verbleef: in 172 overleed
hij in Engeland aan de gevolen van een
val van zijn paard.
Doordat Willem kinderlooïbleef, wer
den zijn bezittingen inzet va een weinig
verheffende erfeniskwestie Pruisische
verwanten van de Oranjes ji leden van
de Friese tak van de famifc sloegen el
kaar met testamenten om fc oren. Zon
der bevredigend resultaat, vant de zaak
sleepte zich voort tot 1731 toen er een
moeizame regeling uit b:s kwam. De
Pruisische koning Frederi) Willem kreeg
het Oude Hof en het Hui; Honselersdijk
en de rest ging naar ce rriese stadhou
der.
De paleizen waren intissen danig in ver
val geraakt. De Fransi filosoof Voltaire,
die in 1740 enige tijd *p het Noordeinde
verbleef, beklaagde zih hierover in een
brief aan zijn vriend de Pruisische ko
ning Frederik de Gate. Voltaire rept
van Verrotte plankei en een 'vervallen
overkapping'. Verde leest hij Frederik
de les omdat de herineringen aan diens
heldhaftige voorvadrren er vermolmd
en half vergaan bij lijgen. Maar Frederik
deed niets. Pas in 1 54, toen het paleis
werd aangekocht do>r de weduwe van
stadhouder Willem W, Anna van Han
nover, werd er grote ichoonmaak gehou
den. Ook kwamen «r weer architecten
aan te pas. Opzichter Philip Willem
Schonk voorzag de voorgevel van een
bordes en een balkor.
In 1791 kreeg het paeis weer een vaste
bewoner in de persooi van prins Willem
Frederik, de zoon vat stadhouder Wil
lem V en latere koring Willem I. Hij
woonde op het Noorceinde tot de komst
van de Franse legers in 1795. De Oran
jes namen toen de wjk naar Engeland.
In de Franse tijd wer< het Oude Hof ge
bruikt als logement xior Franse gezan
ten.
Winterpaleis
Na de Franse overleersing begon de
meest glorieuze episoce uit de geschiede
nis van het Oude Ho. De laatste bewo
ner, die vertrok als pins, keerde als ko
ning terug. In de gnndwet van 1814
werd bepaald dat de vjrst een zomer- en
een winterpaleis moes hebben. De keu
ze viel op Het Loo enhet Oude Hof aan
het Noordeinde. Der Haag kreeg zijn
eerste koninklijk pales.
Voor de tweede keer n de geschiedenis
van het paleis vond eieen grote verbou
wing plaats. Zowel dekoning als de mi
nisters vonden namelik dat het gebouw
nog wel wat meer konnklijke allure kon
gebruiken. Maar er vas weinig tijd en
weinig geld. De Amstrdamse architect
Bartholomeus Ziezeni, die voor Lode-
wijk Napoleon het Ansterdamse stad
huis verbouwde tot paeis, beet zijn tan
den stuk op de opdract. Hij raakte ach
ter op schema en bovendien vielen de
kosten te hoog uit. In B16 gaf de koning
opdracht om 'ten spedigste een be
kwaam persoon te conmitteren', die het
werk wèl aan zou kunien. Exit Ziezenis.
De keus viel op Jan dc Greef, die eerder
paleis Soestdijk verbcuwde. De Greef
borduurde voor een gnot gedeelte voort
op de plannen van zijl voorganger, die
al in uitvoering warei. In grote lijnen
kwam het erop neer d.t de oude gebou
wen achter de voorpaiij van Jacob van
Campen werden afgetoken. Ervoor in
de plaats kwam een oor Nederlandse
begrippen omvangrijk romplex met een
middengebouw en twe vleugels in de
Paleistuin.
De Greef paste voord de empire-stijl
toe. die populair we geworden in
Frankrijk onder Napohon. Ook meubi
lair, stucwerk en wtndbespanningen
werden in deze stijl vom gegeven. Het
meest imposante deel van de nieuw
bouw was de grote btlzaal, een hoge
ruimte met een boogvcmig cassettepla
fond. De wanden werdin afgewerkt met
kostbaar stucmarmer. De Greef ontdeed
de voorgevel van het pleis van zijn ze-
ventiende-eeuwse uiterljk door de zand
steen wit te pleisteren cn een kapverdie-
ping toe te voegen.
Gotisch
Koning Willem II. dt zijn vader in
«3
-ERDAG 13 JULI 1991
m
uil
j HAAG - De Hagenaars zijn
D Veer aan gewend de koninklij-
°!tandaard boven het Paleis
deinde te zien wapperen,
heeft het er na de Tweede
Üdoorlog lange tijd naar uit ge-
lingjlat het monumentale complex
meer de functie van konink-
zou krijgen. Koningin
u Sim i na wilde er na haar terug-
Engeland niet meer wonen
B Har dochter Juliana verkoos la-
ct jestdijk als residentie. Het was
^PjVelen in Den Haag een aange-
J verrassing dat koningin Juli
an 1969 bekend maakte dat
dochter, eenmaal koningin,
intrek zou nemen in het
peinde. Historisch gezien was
en zeer verantwoorde keuze,
I het paleis is al vier eeuwen
ersjnden met de Oranje-dynastie.
is het precies vierhonderd jaar
dat de weduwe van Willem van
diens vierde vrouw Louise de
haar intrek nam in het voorma-
Ispaleisje van de weduwe van
Weytsen, heer van Brand-
Dit gebouw, in de historische
aangeduid als het Huis van
'ijck. stond op de plek van het
paleis. Het jubileum was voor
jaags Historisch Museum aanlei
dt het organiseren van de tentoon-
'Het Oude Hof aan het Noord-
Als begeleidende publikatie ver
van de hand van de historicus
;kerkcrk het boekje 'Paleis
inde' in de Kleine Monumenten
uitgeverij Walburg Pers.
lste deel van het Huis van
'ijck verrees rond 1533 als wo-
de gefortuneerde grafelijke
Willem Goudt. Op de funda-
en kelders van een ouder huis,
Ide laatste restauratie van het pa-
:n ontdekt, liet Goudt een stad-
optrekken met een vleugel
lig aan het Noordeinde en een
haaks op de straat. Het gebouw
n merkwaardig torentje met twee
t ^ïge spitsen.
,1 overleed in 1543. Zijn weduwe
T nieuwe man leefden op te grote
ertoe leidde dat het huis
jaar later ter delging van de
moest worden verkocht. Uit-
'erjk kwam het toen in handen van
i ziiuwe Van Brandtwijck. Zij liet het
i. Bipreiden met een grote vleugel
he ihet hoofdgebouw. En dit was het
Iels omvangrijke complex waar
bjjde Coligny in 1591 neerstreek
iar zoontje, de zevenjarige Fredc-
1 vldrik. Zij verhuisden van Middel-
aar Den Haag op verzoek van
n Hlider Maurits, de oudste zoon van
I van Oranje en halfbroer van
C'ck Hendrik. Hij wilde het 'jonge
V bij zich in de buurt hebben om
len toezien op zijn opvoeding. De
Van Holland werden eigenaar van
PAGINA 23
Het Oude Hof, gravure uit circa 1730.
gezet en velen tooiden zich met een wit
te anjer. Deze 'Anjerdag' werd door de
Duitsers als een daad van verzet be
schouwd. Het dragen van anjers en
oranje linten werd verboden. Een jaar la
ter confisceerden de Duitsers alle bezit
tingen van het koninklijk huis. Vele
schilderijen en kostbaarheden werden
uit het paleis geroofd. Maar de achterge
bleven leden van de hofhouding wisten
ook veel zaken te redden door ze te ver
stoppen in de wijnkelder.
Brand
Na de oorlog bleef het paleis leeg. Ko
ningin Wilhelmina vestigde zich op Het
Loo en maakte alleen nog voor officiële
gelegenheden zoals Prinsjesdag gebruik
van het oude paleis. Op 18 mei 1948
sloeg het noodlot toe. Bij werkzaamhe
den aan het dak ontstond een grote
brand, die de zolders en kappen van het
centrale deel van het gebouw volledig
verwoestte. De trots van Jan de Greef,
de grote balzaal, liep zware schade op.
De regering besloot het paleis voor een
deel te herstellen. Boven de balzaal werd
alleen een noodkap aangebracht. Vier
jaar later werd het Institute of Social
Studies in de koninklijke zalen onderge
bracht.
Het leek erop dat het historische gebouw
nooit meer de functie van paleis zou
gaan vervullen. De waarde ervan werd
echter hoog genoeg aangeslagen om te
besluiten tot een restauratie van de
voorzijde. Architect H. de Lussanet de la
Sablonière bracht de gevels aan het
Noordeinde terug in de oorspronkelijke
zeventiende eeuwse staat. De witte pleis
terlaag en de kapverdieping van De
Greef verdwenen, evenals het achttien-
de-ccuwse balkon.
De verrassing was groot toen in 1969 be
kend werd dat Den Haag in de toekomst
toch weer residentie zou worden. "Het
tijdperk van de lege paleizen zou einde
lijk ten einde komen. Het Institute of
Social Studies verhuisde in 1976 naar
het voormalige Hotel de Wittebrug. De
staat kon nu niet meer om een complete
restauratie van het paleis Noordeinde
heen. Deze werd uitgevoerd tussen 1977
en 1984 onder leiding van het architec
tenbureau Kruger. dat er in slaagde een
groot aantal moderne voorzieningen zo
als een keuken, liften en badkamers in
het gebouw op te nemen, zonder de his
torische identiteit noemenswaardig aan
te tasten. Twee belangrijke concessies
waren onvermijdelijk: het achttiende-
eeuwse balkon, dat eigenlijk niet bij de
voorgevel past, keerde terug en het trap
penhuis van De Greef werd om prakti
sche redenen vervangen door staatsie
trap in namaak-empirestijl.
In 1984 was het zover. Koningin en
prins namen hun intrek in het schitte
rend gerenoveerde paleis. De Gouden
Koets vertrekt sindsdien op de derde
dinsdag in september weer van het
Noordeinde.
'Het Oude Hof aan het Noordeinde', ten
toonstelling in het Haags Historisch
Museum, tot en met 6 oktober.
Piet Lekkerkerk: 'Paleis Noordeinde';
Kleine Monumentenreeks, uitgeverij
Walburg Pers, Zutphen 1991, prijs
f 17,50.
De grote balzaal.
1840 opvolgde, bleef wonen op het pa
leis Kneuterdijk. Hij gebruikte het gróte
paleis van zijn vader voor ontvangsten
en partijen. Zo ontving hij er onder an
dere zijn schoonvader, de Russische
tsaar NicolaaS I.
Terwijl het paleis Noordeinde zelf onder
Willem II weinig veranderingen onder
ging. veranderde het straatbeeld voor het
gebouw des te meer. De koning liet mid
den op het wegdek van het Noordeinde
een groot ruiterstandbeeld van Willem
van Oranje oprichten. Aan de overzijde
van de straat liet hij een galerij in neo
gotische stijl optrekken. Deze bouwtrant
had hij in Engeland, waar hij het groot
ste deel van jeugd doorbracht en waar
hij studeerde, leren kennen. In dezelfde
stijl verrees achter zijn paleis aan de
Kneuterdijk een zaal. De galerij moest
aan het einde van de vorige eeuw we
gens bouwvalligheid worden gesloopt; de
gotische zaal is bewaard gebleven.
Met de troonsbestijging van Willem III
in 1848, werd de oude situatie in ere
hersteld. In de winter verbleef de koning
op het Noordeinde, de zomermaanden
bracht hij door op Het Loo, waar hij
zich kon overgeven aan zijn grote passie,
het jagen. Later trok Willem zich steeds
meer terug in het zomerpaleis, terwijl
koningin Sophie paleis Huis ten Bosch
verkoos. De twee echtelieden konden
het in eikaars nabijheid niet uithouden.
Het ongelukkige huwelijk kwam ten ein
de met de dood van Sophie in 1877.
Willem hertrouwde met de jonge Emma
van Waldeck-Pyrmont, die als een frisse
wind door de stoffige vertrekken van het
Noordeinde wervelde. Zij richtte de
woonvertrekken opnieuw in en liet later,
als regentes, een waterleiding aanleggen.
Tevens liet zij in de tuin, schuin achter
het paleis een gebouw voor het archief
van het koninklijk huis optrekken. On
der Willem III was, eveneens in de Pa
leistuin, het complex van de Koninklijke
Stallen verrezen.
N ederlandsch-indië
Na het huwelijk van koningin Wilhelmi
na en prins Hendrik in 1901, verhuisde
de koningin-moeder naar het paleis Lan
ge Voorhout. Het Noordeinde bleef tot
aan de Tweede Wereldoorlog het cen
trum van het hofleven. Prinses Juliana
werd er geboren (1909) en haar verlo
ving met prins Bernhard werd er bekend
gemaakt (1936). Prins Hendrik werd in
1934 vanuit het paleis begraven. Een
witte stoet trok door het Noordeinde.
De belangrijkste verandering die het pa
leis in deze periode onderging was de in
richting van een Indische zaal. De kolo
nie Nederlandsch-Indiê schonk bij het
huwelijk van Wilhelmina en Hendrik
een schitterende partij speciaal voor een
zaal van het paleis vervaardigde hout
snijwerk. De zaal was in 1906 gereed.
Met de komst van de Duitse bezetters,
kwam het Noordeinde na een lange pe
riode van koninklijke bewoning weer
leeg te staan. De koninklijke familie
week uit naar Engeland en Canada. Tij
dens de oorlog speelde het paleis één
keer een opvallende rol. Op 29 juni
1940, de verjaardag van prins Bernhard,
verschenen vele Hagenaars bij het paleis
om het felicitatie-register te tekenen.
Voor het gebouw werden bloemen neer
