Het geweten
Van de wereld
r
r
I
mal
Ie
Tweede jeugd hunebedden
dertig jaar amnesty international
»i
Hunebed
an Havelte
>ijt spits af bij
restauratie
foidóetBouttuit
ZATERDAG 18 MEI 1991 PAGINA 27
iMSTERDAM - Ergens is iemand
I pmaar verdwenen. Spoorloos. Hij
|iet Florestan en hij is journalist.
_4ijn vrouw Leonore is ervan over-
aigd dat hij zit opgesloten. Ze
zelf gezien dat hij is wegge-
aald door soldaten van de machti-
gouverneur Pizarro. Maar nie
mand wil haar iets vertellen. Ze
_Jordt van het kastje naar de muur
pstuurd. Leonore wil haar man te-
,j pg. Maar wat moet ze in haar een-
e beginnen? Hoog tijd voor hulp.
n toor Amnesty International bij-
pe het verhaal afloopt, is 28 mei te
en in de Leidse Schouwburg. Dan gaat
imelijk de opera Fidelio van Beetho-
in première. Met het stuk, dat in
iel theaters in Nederland wordt opge-
berd, viert Amnesty haar dertigjarig ju-
lleum. Frank Groothof heeft ae opera
leciaal voor de organisatie bewerkt tot
n uitvoering die geschikt is voor het
tie gezin. Niet alle muziek van de ope-
I is gebruikt, omdat bij aria's de hande-
(ïg vaak stil valt. En dat houden kinde-
i HJce ver moet
liet komen
pO'Hdaf u eindelijk
lid wordt?
INTERNATIONAL
I laatste ledenwerfactie van Amnesty:
irda Havertong geschminkt als gewe
isgevangene. FOTO: PR
ren niet vol. Ook het verhaal is ingedikt.
De rol van gouverneur Don Pizarro is
uitvergroot. Dat is een echte schoft ge
worden. En gevangenisdirecteur Rocco
is een meeloper voor wie alleen geld telt.
Geen zware 'Beethoven', maar een licht
voetig sprookje met mensenrechten als
achterliggend thema.
Tegelijkertijd een thema dat Amnesty al
dertig jaar op de voorgrond stelt. Men
sen die worden vervolgd op grond van
overtuiging, geloof, ras, etnische af
komst, taal of sekse krijgen van Amnes
ty het stempel gewetensgevangene opge
drukt. Op voorwaarde dat zij geen ge
weld hebben gebruikt of gepropageerd.
En voor die mensen wordt actie ge
voerd. Met als doel: een betere behande
ling en vrijlating. Tevens wil Amnesty
het martelen en de doodstraf afschaffen.
Aan culturele, geloofs- en politieke ver
schillen wordt voorbijgegaan. Amnesty
draagt de objectiviteit en onafhankelijk
heid hoog in het vaandel. Geld van
overheden of openbare instellingen
wordt niet geaccepteerd. Een sterk wa
pen, zo'n miniprogramma waar bijna ie
dereen wel 'ja' tegen moet zeggen.
Zeehondjes
Kennelijk gebeurt dat toch niet automa
tisch. Amnesty baarde eind vorig jaar
opzien met een professionele ledenwerf
campagne. Bekende Nederlanders wer
den daarbij als lokkertje gebruikt. Een
onherkenbare Astrid Joosten of een zeer
herkenbare Johnny Kraaykamp staarden
Nederland geschminkt als politieke ge
vangenen aan. „Veel mensen weten wel
dat we iets tegen het onrecht doen, maar
het is hen niet helemaal duidelijk of dat
nu met mensen of met zeehondjes te
maken heeft", verklaarde Amnesty-
woordvoerster Maud Bredero de actie
destijds. Het bleek een uiterst succesvol
le zet. In amper vier maanden tijd wer
den 25.000 nieuwe leden ingeschreven.
De Nederlandse afdeling is met ruim
135.000 aangesloten leden onbedreigd
koploper in de wereld. Een decennium
geleden bedroeg het aantal leden en do
nateurs net 50.000.
Maar tekstschrijver Mark van den Berg
die de campagne onder zijn hoede nam,
had het niet makkelijk met de organisa
tie. „Het produkt 'Amnesty' toont wei
nig spectaculair. Hoewel het resultaat er
mag zijn. Van de geadopteerde gevange
nen komt een derde vroegtijdig vrij,
maar gesprekken met regeringsleiders of
onderzoeksteams die landen bezoeken,
zijn voor een campagne-ontwerper lasti
ger dan opvallende acties van cowboys
in dobberende rubberbootjes. Greenpea
ce is Camel, avontuur. Amnesty is intel
lectueel. Er worden brieven geschreven
en rapporten gemaakt", liet hij zich ont
vallen.
Ook al is de organisatie uitgegroeid van
actiegroepje tot bedrijf, een bv Mensen
rechten, juist die briefschrijvers vindt
Amnesty heel belangrijk. Mensen die het
onrecht thuis aan tafel bestrijden, of in
Een demonstratie in Den Haag om gewet
een buurt- of clubgebouw tijdens een
speciale schrijfavona. „U, brievenschrij
ver en -schrijfster, bent het hart van dit
bedrijf. Er is nog nooit iemand vrijgeko
men, omdat Amnesty Nederland een
personeelsblad, een directeur of een
computer heeft. Dat zal de dictators aller
landen een zorg zijn. Maar van die dui
zenden brieven van u worden ze echt ze
nuwachtig. Dat verklaren alle getuigen
en vrijgelaten gevangenen steeds weer",
schrijft hoofdredacteur Martin de Ko
ning van het Amnesty-blad 'Wordt Ver
volgd'.
Voordat de brievenschrijvers echter aan
de gang kunnen, moeten de berichten
over schending van de mensenrechten
door drie onafhankelijke bronnen wor
den bevestigd. Dat varieert van familie
leden die Amnesty schrijven en gevange
nisdirecteuren die bevestigen dat de per
soon gevangen zit, tot een medegevange
ne. De tipgevers blijven anoniem. De
verzamelde informatie vormt de grond
slag voor allerlei activiteiten. Daarvan is
de bekendste de zogeheten 'adoptie'.
De ex-dissident en nu president van
Tsjechoslowakije, Véclav Havel, bij
voorbeeld is zes jaar lang, van 1977 tot
1983, het 'adoptiekind' geweest van Am-
nestygroep 133 uit Hoogezand-Sappe-
meer. Havel heeft het in zijn boek 'Brie
ven aan Olga' over de grote hoeveelhe
den post die naar de gevangenis werden
gestuurd. „En toen zijn vrouw Olga een
keer bij hem op bezoek ging, werd ze bij
de gevangenisdirectie geroepen. Of ze
haar man maar wilde zeggen dat die
stroom buitenlandse post moest ophou
den", herinnert Henk van den Hengel,
gevangenen vrij te krijgen.
als Amnesty-lid betrokken bij de acties
voor Havel, zich nog uit die tijd.
Alle acties van Amnesty worden op het
hoofdkantoor in Londen voorbereid en
door het Nederlandse secretariaat in
Amsterdam vertaald en begeleid. Elk
jaar wordt een overzicht gepubliceerd
van alle informatie en rapporten over
mensenrechtenschendingen in de hele
wereld: het Jaarboek van Amnesty Inter
nationaal. De Nederlandse afdeling geeft
daar een integraal vertaalde versie van
uit.
Uit het jaarboek 1990: in bijna honderd
landen werden in 1989 gevangenen ge
marteld, in zo'n tachtig landen werden
gewetensgevangenen vastgehouden. Bij
voorbeeld Joegoslavië, waar in dat jaar
4500 mensen om politieke redenen ge
vangen werden gehouden. In 62 landen
werden zeker 2826 mensen ter dood ver
oordeeld en in 34 landen ten minste
2229 mensen ook ter dood gebracht.
Daarnaast werden in meer dan 35 lan
den tegenstanders van de regering ver
moord door veiligheidstroepen of doods
eskaders. Nederland kreeg in 1986 de
twijfelachtige eer in het Jaarboek te zijn
opgenomen. Amnesty maakte zich be
zorgd over een incident in 1985, waarbij
45 Tamils die op doorreis waren van Sri
Lanka naar Oost-Berlijn op de luchtha
ven Schiphol werden aangehouden en
teruggestuurd. Het incident valt echter
in het niet bij hetgeen andere landen
'presteren'.
De reacties op de bevindingen van Am
nesty zijn altijd heftig geweest. „Het be
roemde Amnesty International is een in
strument van communistisch terrorisme
dat, vanuit Londen, hulp biedt aan guer
rilla's over de hele wereld", reageren
Braziliaans kranten in 1972 als de orga
nisatie bekendmaakt over sterke aanwij
zingen van martelpraktijken in dat land
te beschikken. Na de verschijning van
het rapport over gewetensgevangenen in
de Sovjetunie in 1980 wordt de organi
satie, zoals zo vaak gebeurt, verguisd.
„Van het begin af aan is Amnesty Inter
national in handen van imperialistische
geheime diensten, en dan met name van
de Amerikaanse, wier belangen het
dient", wordt in een Russische krant ge
schreven. Dat Amnesty in 1977 met de
Nobelprijs voor de Vrede is bekroond,
doet daar niets aan af. Tien jaar later
worden overal in Oost-Europa Amnesty-
afdelingen opgericht. Joegoslavië heeft
de primeur.
Frustratie
Nederlandse politici zijn tevreden over
Amnesty. In de jubileumkrant van de
mensenrechtenorganisatie loven zij de
betrouwbare informatie die zij van tijd
tot tijd ontvangen. „We bewaren de
stukken van Amnesty in ons landenar-
chief en het Jaarboek is voor ons een
soort bijbel", complimenteert kamerlid
Leoni Sipkes van Groen Links. „Voor
dat ik in de Kamer kwam, irriteerde het
me wel eens dat Amnesty geen partij
koos, maar nu vind ik dat juist een
voordeel. De informatie is absoluut ob
jectief en beschrijft feitelijke situaties.
Daardoor is zij zo bruikbaar".
Maarten van Traa van de PvdA plaatst
echter een kanttekening. „Het enige wat
ik wel eens tegen Amnesty heb, is dat
het zo'n goede organisatie is. Amnesty
laat zich dat beeld wel eens aanleunen.
Het wordt dan als alibi gebruikt om niet
verder te denken. Als je als politicus be
paalde beslissingen moet nemen, bij
voorbeeld waar het om vluchtelingen
gaat, vind ik de stelligheid van Amnesty
wel eens iets waar je vraagtekens bij
kunt zetten. Maar goed, Amnesty heen
ook de taak politici achter hun vodden
te zitten en hen te confronteren met de
consequenties van de afwegingen die ze
maken", relativeert hij.
Maar weinig organisaties kunnen zeggen
dat ze als 'lastpost van wereldformaat'
worden beschouwd. Of juist in positieve
zin als 'het geweten van de wereld' wor
den aangeduid. Amnesty is zo'n organi
satie. Maar wat nu precies het effect is
van de inspanningen van Amnesty In
ternational is moeilijk na te gaan. Elke
dag worden mensen gevangen gezet, ge
marteld of veroordeeld, omdat zij toe
vallig een andere mening hebben dan
welkom is bij de regerende dictator.
Maar of het er nu zonder Amnesty meer
of minder zijn geweest valt niet te bewij
zen. Elke dag worden ook mensen vrij
gelaten. En daarbij is niet onweerlegbaar
aan te geven of dat nu het resultaat van
een Amnesty-actie is. De machthebbers
zijn immers wel de laatsten om deze or
ganisatie de eer te geven die haar toe
komt. Voor secretariaatsmedewerker
Daan Bronkhorst een fascinerende fru
stratie. „We weten nooit zeker of wat we
doen succes heeft, maar dat weerhoudt
ons er niet van het te doen".
logisch monument zwaar aangetast. In
meer hunebedden wordt vuurtje ge
stookt; als zij in de bebouwde kom van
een gemeente liggen hebben hunebdden
het hard te verduren.
Maar in het algemeen draagt de lucht
verontreiniging in veel grotere mate bij
aan de verwering van de stenen. Zuren
vreten zich een weg in het graniet, dat al
vele duizenden jaren oud was voordat
de Trechterbekervolken ze gebruikten
voor hun graven. Hunebedden waren
collectieve grafkamers die tussen 3400
en 2800 jaar voor Christus regelmatig
werden opgeschoond om weer ruimte te
maken voor nieuwe doden. Ook functio
neerden zij als markering van een gebied
dat door een boerengemeenschap als ter
ritorium werd beschouwd.
De hunebedden van Drenthe trekken
enorm veel publiek. En die publieke be
langstelling groeit alleen maar. Voor elk
hunebed is een beheersplan nodig, con
cludeert S.W. Jager, regionaal archeo
loog van de ROB en samen met dr. H.
Kars, hoofd van de natuurwetenschap
pelijke afdeling van de ROB, verant
woordelijk voor het herstel van de hune
bedden. Inspectie en onderhoudsbeurten
moeten de hunebedden door de eeuwen
heen loodsen. Jager denkt aan een be
langrijke rol van de archeologische mo-
numentenwacht, die vorig jaar is opge
richt. Belangrijk is dat de ruimte rond
hunebedden wordt vrijgemaakt van bo
men en opdringerige wortels. Voor een
goed beluchtingsklimaat moet de wind
vrij spel hebben.
De naam van A.E. van Giffen is onlos
makelijk verbonden aan het behoud van
de hunebedden. Al in 1918 inventari
seerde hij alle hunebedden. Van Giften
werd belast met toezicht en conservering
van deze monumenten. Het hunebed
van Havelte heeft een bijzondere histo
rie. In de Tweede Wereldoorlog werd het
complete hunebed ontmanteld en elders
in de buurt begraven; het moest wijken
van de rolbaan van het vliegveld dat
toen in Havelte werd aangelegd. Dankzij
het documentatiewerk van Van Giffen
kon het hunebed na de oorlog in oor
spronkelijke staat worden herbouwd.
Een week restauratiewerk is voldoende,
aldusHenk Kars. Gisteren werden de
stenen schoongespOten, terwijl vanmor
gen het spectaculairste onderdeel werd
afgewerkt: twee loodzware dekstenen
werden omhoog getakeld om ze öp de
juiste plek van de draagstenen terug te
leggen. Zo doen wij dat dus, vijfduizend
jaar na dato. De techniek staat voor
niets, al blijft de wetenschap tot op de
dag van vandaag gissen hoe die Trech-
terbekerjongens de kunststukjes hebben
geleverd.
Druk
Sommige draagstenen van de hunebed
den staan op 'springen', ook die van Ha
velte. Doordat het raakvlak van dek- en
draagsteen verschuift, ontstaat een enor
me druk op de draagstenen. Stalen pin
nen moeten -nauwelijks zichtbaar- het
draagvlak verstevigen. Een onderdeel
van het restauratiewerk dat wel eens
heel belangrijk kan zijn. Want met al die
scheuren en scheurtjes valt nooit te
voorspellen of en wanneer een deksteen
het begeeft. Geen kind zal het overleven,
als het wordt geplet onder een gewicht
van tweeduizend ton. Want zo zwaar is
een deksteen wel.
Bij het hunebed van Havelte experimen
teert de ROB met het aanbrengen van
een beschermingslaag aan de onderkant
van de stenen. Juist de onderkant heeft
veel te lijden. De bovenkant van de
steen is glad, maar de onderkant is pok
dalig. De bovenzijde van een steen waait
wel droog, maar de onderkant is doorlo
pend nat en corrodeert. Het proces van
verwering gaat daardoor veel sneller.
Een beschermende laag moet erger voor
komen. Of dat helpt kan over ruim drie
jaar worden vastgesteld. Verder worden
scheuren en barsten gedicht. Niet met
kunststoffen als kunsthars (een te groot
risico, aldus Kars), maar met natuurlijk
materiaal.
De restauratie van de hunebedden be
perkt zich veelal tot de stenen -zeg maar
het geraamte van de hunebedden, die -
als je ze van bovenaf op tekening be
kijkt- ogenschijnlijk het gebit blootleg
gen van de Trechterbekercultuur.
Volledige restauratie is niet aan de orde.
Zij zou de hunebedden onder een laag
dekzand laten verdwijnen en aan het
oog onttrekken. Voor een enkel hunebed
-bijvoorbeeld dat van Angelso- zou het
een aardige oplossing zijn; het hunebed
zou alsnog kunnen worden geconser
veerd.
Maar de meeste mogen en moeten wor
den gezien. De rijksdienst garandeert
'een terughoudende aanpak'. Het gaat
weliswaar niet geweldig met de hunebed
den, maar het verval verloopt heel lang
zaam. Henk Kars: „Voor paniek is geen
reden."
HAVELTE - Geen kind, geen
groot mens -en zelfs geen oudere
die wankelt op zijn benen- kan de
verleiding van een hunebed weer
staan. De aanblik van die steen
klomp wordt instinctief gevolgd
door een klauterpartij. Dat hebben
de 54 hunebedden in Drenthe (en
één in Groningen) geweten. Hun
conditie kreunt onder scheuren en
verzakkingen. Ingrijpen is nodig.
Het hunebed van Havelte heeft
deze week de primeur: de ROB
helpt het vijfduizend jaren 'oudje'
weer op de been. Met deskundig
heid en vlijt worden de rimpeltjes
gladgestreken. En met eerbied,
want piëteit past bij een grafmonu
ment -al die klauterpartij en ten
spijt.
Twaalfduizend gulden kost de restaura
tie van het Havelter hunebed, en dat
mag een schijntje heten. Het gaat per
slot van rekening om de oudste bouw
werken van Nederland die in de Trech
terbekercultuur werden opgeworpen. Na
de renovatie van 'Havelte volgt in het
najaar het hunebed van Borger. Elk jaar
wil de Rijksdienst voor het Oudheid
kundig Bodemonderzoek (ROB) twee
Drentse hunebedden een opknapbeurt
geven. Van de 54 hunebedden worden
ten minste achttien stuks onder handen
genomen; bij deze hunebedden komen
eenvoudige voorzieningen voor het pu
bliek, dat dringend wordt gevraagd zijn
instincten niet bot te vieren op die hul
peloze dek- en draagstenen.
Recreatiedruk
Maar een hek rond het hunebed blijft
achterwege. Het publiek verdient dat
niet, hoewel meer eerbied voor het ver
leden gewenst is. De wankele conditie
van een aantal hunebedden is niet alleen
te wijten aan de recreatiedruk. Soms
wel, zoals het hunebed in de woonwijk
Angelslo in Emmen. Barbecuepartijen en
crossactiviteiten van de jeugd hebben
het karakter van het hunebed als archeo-
restauratie van de hunebedden in Halvelte is begonnen. Sommige draagstenen staan namelijk op 'springen'
HAVELTE - De Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB)
in Amersfoort is gisteren begonnen met het herstel van het grote hunebed in Ha
velte. Het hunebed van Havelte is de eerste in een reeks van achttien hunebed
den, die in de komende jaren worden opgeknapt. In het najaar is de beurt aan het
hunebed van Borger. Elk jaar worden een paar hunebedden gerenoveerd.
De ROB concentreert zich op achttien van de 53 hunebedden die Drenthe nog
rijk is. De achttien hunebedden (waaronder die van Schoonoord, Loon, Drouwen
en Rolde) krijgen een zogeheten A-status: informatiepaneeltjes en eenvoudige
parkeervoorzieningen moeten de publieksstroom in goede baan leiden. De ROB
rekent op een mentaliteitsverbetering bij het publiek. Die is nodig, want behalve
de luchtverontreiniging heeft ook de recreatiedruk de kwaliteit van de vijfdui
zend jaar oude monumenten aangetast. De herstelwerkzaamheden in Havelte
worden in een week geklaard. De stenen krijgen een beschermende laag, scheuren
worden gedicht. Deze week werden twee dekstenen omhoog gehesen, waarna zij
werden teruggelegd op de draagstenen. De correctie was nodig, omdat de stenen
van hun draagvlak dreigden te vallen.
