Een kerkje als
statussymbool
Van huiswerkboekje tot 'lifestyle-magazine'
PLAATS GENOEG OM TE BIDDEN OP
GRIEKS EILAND MYKONOS
ZATERDAG 11 MEI 1991
Straatbeeld in de hoofdstad Mykonos. Drie
fris oogt met name dank zij de witge
kalkte muren en het karmijnrode, boog
vormige dak.
Sinds enkele jaren zitten de meeste toe
gangsdeuren stevig op slot. Pure nood
zaak, aldus Dimas, omdat er veel waar
devols is gestolen. Want hoewel de kerk
jes er van de buitenkant sober uitzien,
zijn de interieurs soms van grote kunst
historische waarde. Vooral wanneer een
familie al van generatie op generatie de
zorg voor het onderhoud draagt. Zo kon
in de loop der tijd het interieur steeds
verder worden verfraaid met ikonen,
olielampen en kandelaars.
In elk kerkje wordt minstens een keer
per jaar door een priester de mis opge
dragen. Dat gebeurt op de naamdag van
de heilige aan wie de kerk is gewijd.
Maar daarnaast kan een familie zijn
kerk natuurlijk zo vaak gebruiken als
men wil. Voor huwelijken, begrafenissen
of gewoon om te bidden.
Bezem
Even buiten de stad Mykonos ligt bo
venop een heuvel vlakbij een woonhuis
het kerkje van de familie Foka, dat in
1923 werd gebouwd. Oma Foka heeft de
sleutel, maar stuurt haar kleinzoon
George Kousathanas mee om het ge
Het sobere kerkje van de familie Foka is bovenop een heuvel gebouwd.
Idoor
CLARISSE BUMA
MYKONOS - Er is waarschijnlijk
geen eiland dat zoveel kerken heeft
als het Griekse eiland Mykonos.
Zeker vierhonderd om een indruk
te geven. Terwijl het vliegtuigje be
zig is met landen wordt dat al met
een duidelijk. Kleine, witte kerkjes
liggen met hun karakteristieke rode
daken overal tegen de hellingen
aangeplakt. De reiziger raakt van
uit zijn comfortabele vliegtuigstoel
vrijwel direct de tel kwijt.
Trouwens, ook de autoriteiten op dit
zonnige vakantie-eiland in de Egeïsche
Zee weten niet het exacte aantal. „Maar
vierhonderd zijn er zeker", zegt de
Griekse reisagent Costas Dimas. En dat
is wel een heel groot aantal voor wie be
denkt dat Mykonos niet groter is dan 85
vierkante kilometer en maar vierdui
zend inwoners telt. Op iedere tien inwo
ners dus een kerkje. (Ter vergelijking:
het eiland Texel beslaat een oppervlakte
van 160 vierkante kilometer).
De meeste kerken op Mykonos zijn fa
miliebezit, vertelt Dimas, die in de ge
lijknamige hoofdstad Mykonos een
agentschap voor inkomend toeristisch
verkeer runt en het eiland op zijn
duimpje kent. Vroeger liet men vaak een
kerkje bouwen als dankbetuiging aan
een heilige voor de redding van een va
der of zoon. Bijvoorbeeld wanneer deze
een schipbreuk had overleefd. Veel ker
ken zijn dan ook gewijd aan de heilige
Nicolaas, de schutspatroon van de zee
lieden. „Maar veruit de meeste zijn aan
de heilige maagd Maria gewijd", weet
Dimas.
„Tegenwoordig hoeven de mensen na
tuurlijk niet meer bang te zijn dat hun
familieleden niet veilig van het vissen
terugkeren. Maar toch worden er nog
steeds nieuwe kerkjes bijgebouwd, "hoe
wel niet zo veel meer als vroeger. Men
sen besluiten soms nu nog een kerk te
bouwen als ze een crisis in hun leven
hebben overwonnen of wanneer ze gene
zen zijn van een ernstige ziekte", zegt
hij.
De kerkjes op Mykonos - op één uit
zondering na allemaal Grieks-ortho
dox - lijken erg op elkaar en vallen op
door hun nuchtere eenvoud. Een recht
hoekig gebouwtje van misschien niet
meer dan zes bij drie meter, dat - zij
het met wat meer ramen - net zo goed
als woonhuis of schooltje dienst zou
kunnen doen, gecombineerd met een
kleine klokketoren er bovenop of er
naast. Een bouwstijl die vriendelijk en
bouwtje van binnen te laten zien. Op de
motor, een ideaal vervoermiddel voor
de smalle, drukke weggetjes van Myko
nos, zijn we er zo.
Ook dit kerkje is getooid met het zo ken
merkende rode dak, dat in de late
avondzon een bijzondere kleur krijgt.
„Onze kerk werd gebouwd door een fa
milielid van ons, de priester Panagotis
Mhlios, die hier een stuk land had", ver
telt George, terwijl hij wijst op de een
voudige gedenksteen boven de deur.
„De kerk is gewijd aan de heilige Jaco
bus en op zijn naamdag op 23 oktober
houden we hier altijd een mis". Binnen
is het typisch Grieks-orthodoxe interieur
meteen herkenbaar. Eigenlijk is de ruim
te voor het grootste deel leeg. Wat er aan
'meubilair' is, staat aan de korte kant
van de kerk opgesteld, tegenover de
deur: het altaar, de ikonen, de kaarsen
houders en de olielampen. Kerkbanken
of bidstoeltjes zijn afwezig.
Binnen blijken ook nog twee gedenkste
nen in de muur te zitten. „Achter deze
steen zijn de botten begraven van Pana
gotis Mhlios, die in 1945 overleed", zegt
George. De andere steen markeert de
overblijfselen van een familielid dat al
in 1928 overleed. Volgens George is het
nog steeds mogelijk om de resten van
overleden familieleden op deze manier
bij te zetten, maar gebeurt dat in de
praktijk nauwelijks meer.
Intussen is ook een tante van George het
kerkje binnengekomen. Ogenschijnlijk
niet gehinderd door het geklik van de fo
tocamera eq het onverwachte bezoek,
pakt ze een bezem en begint de vloer
wat aan te vegen. Het is inderdaad een
beetje rommelig in de kerk. Vervolgens
steekt ze wat kaarsjes aan die voor de
ikonen staan opgesteld. Gemiddeld twee
tot drie keer per week komt ze even naar
het kerkje.
Jaloezie
Gevraagd naar een verklaring voor het
grote aantal kerkjes op Mykonos moet
reisagent Costas Dimas een sluitende
verklaring schuldig blijven. Inderdaad,
Mykonos heeft volgens hem veel meer
kerken dan welk ander Grieks eiland
ook en de bewoners zijn zeer gelovig, ge
tuige het geld dat ze voor hun kerk uit
trekken. „Maar de mensen zijn volgens
mij niet religieuzer dan bijvoorbeeld op
een eiland als Santorini", voegt hij er
meteen aan toe. Volgens Dimas zijn de
familiekerkjes op Mykonos vooral een
soort statussymbool. Welgestelde fami
lies wilden niet voor hun buren onder
doen en gingen dus zelf ook een kerk
bouwen. Een situatie'die misschien nog
het best te vergelijken is met het kijken
FOTO'S: CLARISSE BUh
naar de nieuwe auto van de buurmi
zoals we dat in Nederland kennen, j
Overigens is hulpbisschop Maximos
Rotterdam, die werkzaam is in de q
tropolis (zeg maar kerkprovincie) Nedi
land, België en Luxemburg niet zo ovi
tuigd van de uitzonderlijke positie \j
Mykonos. „Er zijn weliswaar veel k
ken op Mykonos, maar op de andere
landen zijn er ook heel veel. Hoeveel
precies op Mykonos zijn, weet ik ni
Maar ik denk dat je in zijn algemei
heid kunt zeggen dat er veel meer ke
jes zijn op de eilanden dan op het vai
land van Griekenland. En dat heeft al
te maken met de zee. Vroeger blei
zeelui soms wel jaren van huis".
Dat het Grieks-orthodoxe geloof juist
Mykonos goed gedijt, dat een bekei
ontmoetingsplaats is voor met name
moseksuelen en naturisten, is voor
mas geen vreemde zaak. De Grieks
thodoxe kerk en een vergaande toleij
tie op het gebied van de zeden gaan j
gens hem heel goed samen. Iets wat c
rigens door bisschop Maximos bestro
wordt.
Dimas: „Iemand die Grieks-orthodoi
vindt het immoreel wanneer je iemi
anders iets aandoet. Dus als je 1
schade berokkent. Maar in de homo
reld is daar geen sprake van. Op
punt is de rooms-katholieke kerk j
weer veel strenger".
kerkjes staan op een kluitje bij elkaar. Uiterst links de enige rk kerk op het eiland.
Nationaal
Schoolmuseum
verzamelt
school
agenda's
ROTTERDAM - Met innig genoe
gen heeft de directeur van het Na
tionaal Schoolmuseum in Rotter
dam destijds zijn schoolagenda's
verscheurd. Een gelukje voor het
museum is dat veel mensen hun
agenda's juist hebben gekoesterd.
Twe^ oproepen van het museum
om agenda's toe te sturen, waren
Een pagina uit een schoolagenda, die toch heel veel prijsgeeft over de eigenaar.
voldoende om zolders en archieven
op te ruimen. Sobere huiswerk-
boekjes en kunstige plakboeken
stromen nu toe voor de tentoon
stelling die deze zomer wordt ge
houden.
De meeste mensen willen hun agenda
niet afstaan maar wel in bruikleen ge
ven, is de ervaring van directeur Jaap ter
Linden. „Veel mensen staan hun agen
da's moeilijk af. Ze hebben er een emo
tionele band mee, zijn er erg aan ge
hecht". Hij heeft ook gemerkt dat men
sen denken dat hun agenda vol zeer ver
trouwelijke informatie staat. Bijvoor
beeld een hartje met 'Jan' erin en een
paar maanden verderop een hartje met
'Piet'. Ter Linden vindt dat volstrekt
neutrale informatie, zelfs als de naam
van de bezitter bekend is. „Die persoon
was toen verliefd, wat dan nog, daar is
toch niets verkeerds aan? Maar meestal
heeft het geen enkele zin om dat tegen
een eigenaar van een agenda te zeggen.
Het emotionele aspect blijft, want hij of
zij kent namelijk het verhaal dat achter
zo'n naam zit". Indien gewenst wordt de
agenda dan ook onder volledige anoni
miteit geëxposeerd.
Agenda's zijn niet alleen persoons- maar
ook tijdgebonden, trapt Ter Linden
enigszins een open deur in. „Schoolagen
da's geven een geweldig beeld van de ge
bruikers. De meeste scholieren voorzien
hun agenda rijkelijk van persoonlijke
notities, gedichten, ontboezemingen,
stickers en foto's. Ik heb hier een agenda
liggen waarin op een aantal pagina's een
handtekening staat. Ouders moesten van
sommige scholen vroeger de agenda con
troleren. Ik heb dat zelf ook nog meege
maakt".
De directeur is ook alert op details in de
agenda's, op elk woordje wordt gelet. „In
de jaren vijftig ging je naar een fuif, te
genwoordig is dat vervangen door disco
of zoiets. Er zijn ook woorden waar ik
totaal overheen lees. Bijvoorbeeld de
woorden voor drugs die je in de huidige
agenda's tegenkomt".
Uitvinding
De directeur ontdekte tot zijn stomme
verbazing dat de agenda een typisch Ne
derlands 'ding' is. „Een collega van me
in Duitsland vertelde dat ze daar het
huiswerk in een schriftje schrijven. En
zo zijn er meer landen, bijvoorbeeld
Amerika, Frankrijk en Italië. Het feno
meen van de rijk geïllustreerde agenda is
een Nederlandse uitvinding". E>e vraag
wanneer deze uitvinding precies is inge
voerd, kan Ter Linden nog niet beant
woorden. Het oudste exemplaar dat is
opgestuurd, is de geïllustreerde 'Pesta-
lozzikalender' uit 1923. Er wordt nog ge
zocht naar oudere exemplaren. „Juist
door de illustraties herinner je je een
agenda nog wel. Daar keek je tenslotte
een heel jaar lang tegenaan. Ik denk dat
de agenda's voor 1923 uiterst zakelijk
waren".
Het bladeren in de inmiddels vergaarde
agenda's lijkt soms op het stiekem snuf
felen in een geheim dagboek vol per
soonlijke ontboezemingen. Maar vaker
toch op het bekijken van een simpel en
saai huiswerkboekje. De agenda's uit de
jaren twintig en dertig zijn opvallend
eenvoudig uitgevoerd. De afbeeldingen
zijn vrij neutraal. Het is allemaal land
schappen en stadsgezichten wat de klok
slaat. Bij de personalia moeten boord
en hoedenmaat worden ingevuld. Het
nummer van de fietsenbergplaats en
kapstok eveneens.
De directeur is ervan overtuigd dat deze
saaie kleurloze agenda's niet tot de ver
beelding van de scholieren hebben ge
sproken. „Wat deze agenda wil zijn: een
vriend 'met ijzeren hand en koel gebie
dend oog'; een venster dat uitziet op
onze wereld; een gids bij moeilijke pro
blemen en school vragen". Een tekst die
de mulo-scholier uit 1939 vast niet heeft
aangezet tot een fluitende gang naar
school.
Billie holiday
Het schoolgaan werd niet onderbroken
door de Tweede Wereldoorlog. Het be
gin van de oorlog komt in alle agenda's
voor alle schooltypen voor. Dat varieert
van 'catastrofe in Rotterdam' na het
bombardement tot twee onbeschreven
bladzijden, waarna uit de tekst 'weer
naar school' blijkt dat het schoolse leven
weer doorgaat. De agenda's uit de jaren
vijftig tonen typisch Nederland-in-op-
bouw met fotoN van scheepswerven,
nieuwe gebouwen en het droogleggen
van het Wieringermeer. De bekende Rij-
am-agenda verschijnt enkele jaren na de
oorlog voor het eerst. Met teksten van
J.C. Bloem en foto's van eigentijdse ar
tiesten als Billie Holiday en sportidolen
zoals hardrijder Wim van der Voort. De
eerste editie bedroeg vijfduizend exem
plaren en raakte meteen uitverkocht.
Het jaar daarop werden vijfentwii
duizend exemplaren verkocht.
Het moraliserende toontje en de dai
behorende plaatjes zijn in de jaren z<
helemaal uit de agenda's verdwei
Kleurenfoto's, reclame voor school1
kelen en prijsvragen doen hun intr
En gevouwen pagina's, want dat
toen de trend. Pas in 1975 kreeg Ri
echt concurrentie van andere uitgei
De jeugd werd namelijk ontdekt als i
sument. En het aantal verschilli
schoolagenda's groeide in 1989 uil
52. Volgens Ter Linden is dat aanta
al opgelopen tot 190. Snoopy, Knu
Macho Mouse, Naf Naf, Avant G
Girls, Popfoto, Active, het zijn nog r
enkele titels die van de spetterende
ten afstralen. Maar ook de studiebo]
geen behoefte heeft aan franje komt
z'n trekken met bijvoorbeeld de St
Agenda. Zelfs agenda's voor de b
school worden op de markt gebri
Onzin en puur commercieel, volgen
directeur, want huiswerk wordt op
basisschool nauwelijks opgegeven.
Jetskiën
De moderne agenda's 'The Next Gen
tion' en 'Pour Elle' zijn samen goed i
een oplage van 350.000 exempla
Geen fotootjes meer van The Beatle
Rob de Nijs maar reportages over;
skién en surfen, advertenties voor
zonnecosmetica en dito kleding. Oi
reikbaar of onbetaalbaar voor de s
lier, maar mogelijk het nastreven wi
in het leven na de middelbare scli
Schoolagenda's zijn het nauwelijks t
te noemen. 'Lifestyle-magazines' is
betere term. Van de oude vertrou
agenda is niets meer over. Behalve
de personalia, het overzicht van de ft
dagen, spreuken, tekeningen en nat
lijk de ruimte voor het huiswerk.
Ter Linden vouwt zijn handen opei
de dikte van een agenda aan te gevei
helemaal is volgeplakt en totaal ni
beschreven. „We hebben dat meisji
gebeld en gevraagd of ze soms
school baalde, omdat ze haar agenc
ontzettend had toegetakeld. Maar
bleek niet het geval, ze had haar
werk in een vervangend boekje
teerd. Het is nu de trend om de ag
zo snel mogelijk vol te plakken en
over te gaan op een ander boekje, I
da's worden eigenlijk niet meer als i
da's gebruikt".
Mensen die een agenda willen afsta
in bruikleen willen geven aan het A
naai Schoolmuseum kunnen bellen:
4045425.
CcicUcSoUACMlt'
