Gruwelen Auschwitz-Birkenau
moeten levend blijven
voor kinderen van de toekomst
CHWITZ - Wroet in de bo-
fend van de kuil en je zult
■inters vinden, ondiep begra-
niet door een hond, maar
be geschiedenis. Wroet in het
[gen van Halina Hertig en je
lok splinters vinden: een aar-
Litouwse SS-wacht, de gevan-
^tvaarster van het blok die
7 voedsel liet verbergen. En
wanneer de lucht van een
ige, vertrouwde cel in haar
terugkeert, het geschreeuw en
I van Auschwitz-Birkenau.
il bevindt zich vlakbij twee van de
ners van Birkenau, opgeblazen
le nazi's toen ze in 1945 hun bie-
'ikten en het kamp verlieten. Een
ïonderd meter verder, vlakbij de
gaskamers, dient een vijver het-
doel: het herbergen van de as en
uit de crematoria. Vandaag de
•rdt de vijver omgeven door ber
in vredige plaats. De kuil is ge
ien kuil, afgezien van de botten
iken onder je voeten,
iwelen van de uitroeiing zijn een
itreden terrein voor de generatie
oorlog, en zelfs voor hun kinde-
zekere zin, uit boeken, weten we
[emaal: hoe de mensen uit veewa-
Terden geladen, hoe ze werden af-
fd, geselecteerd met een handbewe-
voor de dood of voor werk. En
ines,ferderop, de gaskamers, vermomd
i er'fUches, de luide, puffende machine
grootst geschreeuw te verdrinken; dan
n eeijrbranden en dan, tenslotte, de kuil
:eizejvÜver-
n DiinB za' deze collectieve herinnering
helde' blijven? De overlevenden zijn
se he0 over hen jaar zijn ze misschien
p één hand te tellen. In elk geval
zen zij het vermogen om hun lij-
ip een begrijpelijke manier onder
len te brengen voor de derde na-
jse generatie.
Habsk bijvoorbeeld de Auschwitz-club
't optrschau, een steeds kleiner worden-
n daj-eniging van Poolse overlevenden
ikenke dinsdag bij elkaar komen om te
nst e;n. Ze voelen zich meer met elkaar
ige \nt dan met hun kinderen, van hen
op^iden door hun onvertaalbaar lij-
til. lEr zijn natuurlijk schoolboeken,
fansidaarin blijft de Holocaust vaak be-
ileis tot een paar bladzijden, statistie-
rekkie geleerd moeten worden en een of
roiugubere foto's. De Hollywoodfilms
er viun kunstsneeuw, plastic lichamen
oopguranten in gestreepte kampuni-
won, zijn op z'n best te veronachtza-
ige [En de poëzie van Auschwitz, want
ti op er, is meer een persoonlijk pad uit
inn ïhoop dan een brug naar de jeugd.
molKDOM
ïgen
ootlt) Levi schrijft in The Periodic Ta-
lrg» Paradoxaal genoeg werd mijn baga-
nw^n afschuwelijke herinneringen een
te8e)m, een zaad: het scheen me toe dat
'g> D)or te schrijven groeide als een
Idbei". Hertig koos een andere manier
•ertz^ar leven waarde te geven: zij kreeg
inderen. De overlevenden hebben
complex pakket van ervaringen te
ïrken, en nog maar zo weinig tijd,
et zinloos is hen te belasten met de
ttwoordelijkheid hun herinneringen
c delte vertellen.
Ie ntwat over is gebleven is het tastbare
tad hwitz-Birkenau: de bakstenen ba-
ontm van Auschwitz Een, de houten
vasstbouwde prefab stallen van Ausch-
;e ITwee, bekend als Birkenau; de ruï-
lieuvan de gaskamers; de gaten in de
allenl van de ontmantelde opslagplaat-
iek de winderige blokken met de uitge-
veede ovens. Birkenau, waar sinds de
ierelijding vrijwel niets is veranderd,
i Hst de meeste indruk en is nog schok-
ina er dan de verzameling haar, valse
qaten en persoonlijke schatten ach-
twalas in het Auschwitz-museum,
iet lebouwen van Birkenau staan echter
eenjstorten. Met de twee miljard zloty
Weje Solidariteit-regering van Polen be-
:ijn:baar heeft gesteld zijn de daken
n aneld en de regen drupt niet langer
de plafonds. Maar de muren schil-
er li af en het hout - aangevoerd door
i mihiitsers en ten koste van veel men-
n bSvens neergezet door Russische
s' vsgevangen - begint te barsten en is
letaliolmd. Een aantal van de slaap-
>f, risen van de gevangenen is hersteld,
hst de meeste zijn beklad. 'Mike loves
ïerdj' is uitgesneden in een bed waar
slee twaalf uitgehongerde mensen slie
rt oj Waarschijnlijk hebben Mike en
en",( de kuil twee kilometer verder nooit
ser.ald.
fonïierinnering levend houden betekent
ngt t dan het in stand houden van deze
heltelende gebouwen; het betekent ko-
n tot een doordachte historische
n hfheid over het kamp. „Als slechts
onwaarheid, of één halve waarheid,
ïhwitz binnensluipt zal het museum
betekenis hebben verloren", ver
fde dr. Izrael Gutman van het Yad
lam Instituut in Jeruzalem onlangs
3r d|en conferentie,
vefi
Bekomst
ijnf
ovas veel kritiek geweest op het mu-
Ih, dat zich uitstrekt over verscheide-
rkjé voormalige gevangenisblokken in
kchwitz Een en ook op de nationale
80jljoenen, waar verschillende landen
stip relatie met de Holocaust mogen
rkkfenteren.
haals een internationale adviesraad opge-
arlijVoor het Auschwitz-museum waarin
al ise historici een belangrijk aandeel
rg Iben. De Poolse regering heeft ook
ioetcommissie in het leven geroepen om
reedijken naar de toekomst van Ausch-
ichti. Beide commissies, die uitzonder-
ïlijk'actief zijn en uitzonderlijk veel on-
ig koek verrichten, proberen tot een
i Wsensus te komen over de betekenis
of (Auschwitz.
n. fijn drie gevaren voor de toekomst.
ITR1 eerste is dat Auschwitz in zekere zin
politieke zaak wordt. Het tweede is
ZATERDAG 27 APRIL 1991 PAGINA
kortzichtige communistische regime, bij
gedragen tot de verdraaiing van de bete
kenis van Auschwitz.
Dat verklaart voor een groot deel de
woede van militante joden ten opzichte
van een karmelietenklooster dat zich be
vindt in een oude opslagplaats van Zyk-
lon-B-gas. De nonnen bidden voor de
zielen van alle slachtoffers, niet alleen de
katholieke. Voor de joden is dit echter
de zoveelste poging om Auschwitz te
verchristelijken en de herinneringen aan
de joodse Holocaust uit te wissen. De ti
mide nonnen zijn nu zelfs bang om naar
het traliehek voor bezoekers te komen,
waar een van de zusters de buitenwereld
mag toespreken.
Spoedig - misschien over twee jaar vol
gens Olesky - zal er een nieuw gebeds-
en bezinningscomplex komen, verder
van Auschwitz af. Daar zou dan ruimte
moeten komen voor alle gezindtes,
waaronder de karmelietessen. Er staan al
een paar muren. Zal hiermee de contro
verse afnemen? Veel mensen denken
van niet, maar dit touwtrekken tussen
joden en christenen dient, hoewel het
niet waardig is, een doel: het zorgt er
voor dat nieuwe generaties zich afvragen
wat het doel van Auschwitz is.
De extreem orthodoxe joden geloven dat
Auschwitz gewoon zou moeten vervallen
en in elkaar zou moeten storten, afge
schut van de wereld. Wanneer je de rijen
kauwgum-kauwende, giechelende
.schoolkinderen langs de naamloze gra
ven ziet trekken begrijp je waarom.
Maar het zijn niet alleen de doden die
gerespecteerd moeten worden; ook de
waarden van het overleven moeten wor
den herdacht.
En, dat betekent het kamp levend hou
den. Niet alleen de angstaanjagende
plaatsen, de crematoria en de muur,
maar ook de plaats waar de kampbewo
ners concerten hielden, de ontsmettings-
en ontvangstcentra, de latrines; zelfs de
greppels hebben een verhaal te vertellen.
De meeste joden en christenen kunnen
het hierover eens zijn, want het is in ie
ders belang om individueel verzet, zowel
openlijk als in de geest, niet te vergeten.
Er is een wanhopige behoefte aan geld
om het kamp draaiend te houden als
museum, om te voorkomen dat het in
elkaar stort. Er is veel beloofd, maar nog
weinig gedaan.
Samenhang
Er zijn vreemde samenhangen in de }e-
vens van de overlevenden. Auschwitz
was altijd verbonden met de stad met
dezelfde naam, Oswiecim in Polen.
Auschwitz Twee, Birkenau, herbergde
rond de honderdduizend gevangenen,
vele keren het aantal inwoners van het
nabijgelegen stadje. Het kamp verbruik
te honderden tonnen kool, bood werkge
legenheid aan de door Duitsers geleide
fabrieken en kolenmijnen en het hielp
de plaatselijke economie.
Hertig, nu zesenzestig jaar oud, was een
jong meisje uit de stad dat verliefd werd
op een gevangene die in de bakkerij van
de stad moest werken. Ze hielp brieven
te smokkelen uit het kamp, sloot zich
aan bij de ondergrondse organisatie en
werd uiteindelijk zelf gearresteerd en in
het contratiekamp, een paar kilometer
van haar huis, opgesloten. Na Auschwitz
was er Ravensbrück, medische experi
menten, ziekte en tenslotte, na de oor
log, de repatriëring naar Oswiecim waar
Hertig haar oude minnaar terugvond en
met hem trouwde.
Er was geen werk in de stad en dus ver
huisde het echtpaar terug naar het kamp,
waar Hertig in de kamparchieven werkte
en haar man optrad tegen de talloze aas
gieren die over het hek sprongen en de
as uitkamden op zoek naar kostbaarhe
den. Zestien jaar lang kozen zij ervoor
in het kamp te wonen, eens het toneel
van hun martelingen. Begrepen hun kin
deren Auschwitz? „Ik denk het wel",
zegt mevrouw Hertig. „Per slot van re
kening zijn ze daar opgegroeid, het was
hun eerste speelplaats".
Hertig aanvaardde net als de andere ge
vangenen de historische waarheid van
het museum. De gevangenen bevonden
zich dermate in een kokon dat zij veel
basisfeiten over Auschwitz pas na de be
vrijding vernamen. Soms was de bood
schapper niet onbevooroordeeld. Het
waren bijvoorbeeld de Russische bevrij
ders die besloten dat er vier miljoen
mensen zijn omgebracht in het kamp.
Dit werd jarenlang aanvaard als een
maatstaf voor de gruwelen van Ausch
witz.
De Sovjettroepen hadden echter veel ar
chieven weggehaald - waaronder alle
documenten over de SS-bewakers - en
andere papieren uit onwetendheid ver
nietigd. Hertig herinnert zich dat de
Sovjetsoldaten een aantal dossiers als
wc-papier gebruikten. Het is pas sinds
kort dat historici op basis van het aantal
transporten naar Auschwitz het aantal
slachtoffers hebben teruggebracht tot an
derhalf miljoen. Voor de overlevenden
is dit bijzonder verwarrend, alsof hun ei
gen ervaringen in twijfel worden getrok
ken.
Lepel
Het kamp is gelegen tussen twee rivie
ren, de Sola en de Vistula en daardoor
worden de barakken vaak gehuld in een
witte deken van mist. Ik wandelde door
de mist, onzeker strompelend in de bui
tenrand van Auschwitz-Birkenau in de
buurt van het ontsmettingscentrum dat
bekend stond als de sauna. Bijna per on
geluk stuitte ik op een hoop verbrand
bestek, geconfisqueerd door de SS maar
voor waardeloos achtergelaten toen ze
het kamp evacueerden en genegeerd ook
door de naoorlogse aasgieren. Er waren
verbogen vorken, scharen, goedkoop
zwart geworden metaal, de gebruiks
voorwerpen van misschien vijfhonderd
dode mensen. Dat, zo leek het, was de
essentie van Auschwitz; niet herinnerd
te worden door een ordentelijk graf,
maar door een lepel.
ROGER BO YES
(c) The Times
CcidócSouAOtit
In het museum van het voormalige concentratiekamp Auschwitz wordt de plaats van de joden schromelijk onderbelicht.
Het zal niet lang meer duren voordat de generatie die de gruwelen van Auschwitz aan den lijve hebben ondervonden, is uitgestorven.
Op een andere manier zal er dan verhaald moeten worden over wat nooit meer mag gebeuren. cnrn- ap
dat het kamp een religieus strijdperk
wordt waar christenen en joden ruzieèn
over wat in feite het grootste kerkhof ter
wereld is. En tenslotte bestaat het gevaar
dat de mythe van Auschwitz op de een
of andere manier de historische feiten
zal overstemmen. Als Auschwitz de
jeugd van de volgende eeuw moet on
derrichten, zullen deze problemen opge
lost moeten worden.
De politiek was belangrijk vanaf het mo
ment dat de Sovjet-troepen het kamp in
januari 1945 bevrijdden. Het museum,
zo werd besloten, zou een aanklacht te
gen het fascisme moeten worden. „Tij
dens de eerste jaren na de oorlog", zegt
dr. Stefan Wilkanowicz van het katholie
ke blad Znak, „was het van essentieel
belang te bewijzen wat er werkelijk in
Auschwitz was gebeurd. Want er waren
heel wat mensen, vooral Duitsers, die
niet konden of niet wilden geloven in de
gruwelen van Auschwitz. Ze beweerden
dat het allemaal propaganda was. En dus
voelden de vroegere gevangenen zich ge
dwongen de gniwelen tot in de details te
vertellen teneinde al het mogelijke be
wijs bijeen te brengen om te voorkomen
dat iemand de verschrikking zou kunnen
ontkennen".
Het museum werd echter niet ongezet in
een ideologisch vacuum. Het was het
Stalintijdperk en Polen maakte nieuwe
vrienden in de vorm van de andere door
de Sovjetunie gedomineerde Oost-Euro-
pese landen. „Wat men zich moet be
denken met betrekking tot het museum
is dat Auschwitz zich op Pools grondge
bied bevindt en dat Polen zich na de
oorlog in een zeer bijzondere politieke
situatie bevond", zegt dr. Krystyna Ole
sky, onderdirecteur van het museum.
Vandaar de absurditeit van het Bulgaar
se paviljoen. Er waren geen gevangenen-
transporten uit Bulgarije, maar de rege
ring in Sofia eiste als nieuwe bondgenoot
van Polen ruimte op voor haar marte
laars. De Bulgaren zorgden er voor dat
een' portret van Stalin de belangrijkste
plaats innam in hun expositie. Het Óost-
duitse paviljoen pochte over het com
munistische verzet tegen de nazi's en
was een toonbeeld van de hypocrisie
van die staat over de oorlogsjaren.
Tegenwoordig zijn de Bulgaarse en Oost-
duitse paviljoenen gesloten en Olesky
wacht op gedetailleerde instructies van
alle landen over de veranderingen die in
hun paviljoenen moeten worden aange
bracht.
Joden
Het belangrijkste dat veranderd moet
worden aan de presentatie van Ausch
witz-Birkenau is de historische plaats die
de joden in Auschwitz innamen: verre
weg de grootste groep slachtoffers.
Uit de tentoonstelling blijkt nauwelijks
dat er meer joden werden uitgeroeid dan
enige andere groep en dat alleen zij en
de zigeuners om zuiver raciale redenen
werden afgeslacht. Er zijn geen bordjes
in het Hebreeuws en de officiële aandui
ding van Auschwitz, volgens een nog
steeds van kracht zijnde wet uit 1947, is
dat het „een plaats van martelaarschap
voor Polen en andere naties" is. Aange
zien de eerste letter van het Poolse
woord voor joden een Z is, worden de
joden regelmatig het laatst genoemd in
publikaties van het museum.
„Dat zal allemaal worden veranderd",
aldus Olesky. Tientallen jaren hebben de
Poolse bezoekers van het museum ech
ter niets beledigends gezien in het ont
breken van de nadruk op de joden. Voor
de Poolse Auschwitz-slachtoffers zijn de
wrede, cynische feiten dat voor hen het
leven enigszins draaglijker werd toen
Auschwitz in 1942 van een werkkamp
voor politieke gevangenen - voorname
lijk Polen - een uitroeiingskamp voor
joden werd. Er werden niet meer zo veel
Polen als voorheen tegen de muur gezet
en doodgeschoten. Het was eenvoudig
een kwestie van mankracht: de Duitsers
hadden mensen nodig om het kamp
draaiende te houden terwijl zij verder
gingen met hun werk, het uitmoorden
van het joodse ras.
Tadeusz Borowski maakte deel uit van
de 'Kanada-ploeg' die de eigendommen
van de joodse slachtoffers sorteerde. Zo
slaagde hij erin beslag te leggen op kost
baar voedsel en hij was dus relatief goed
af. Hij herinnerde zich dat hij aan het
voetballen was op een veld vlakbij de
plaats waar de transporten werden uitge
laden. Op een zondag was hij keeper.
Achter het net werd een treinlading jo
den gelost en naar de gaskamers in Bir
kenau gevoerd. „Tussen de inworpen
moeten, recht achter mijn rug, zo'n drie
duizend mensen de dood zijn inge
stuurd", zo heeft hij verteld. Evenals
De joodse overlevenden en de families
van slachtoffers beginnnen naar Ausch
witz terug te keren, aangemoedigd door
de nieuwe diplomatieke betrekkingen
tussen Israël en de post-communistische
staten. Wanneer ze aankomen zijn ze
verbijsterd en zelfs gekwetst. Voor de jo
den, zo legt historicus Irving Greenberg
uit, zijn Auschwitz en de Holocaust on
losmakelijk verbonden met de wederge
boorte van Israël. „God zei de joden: het
hangt van jullie af of de Holocaust zal
ophouden, wees actief, opdat het nooit
meer gebeurt. Het joodse volk hoorde
deze oproep en gaf er gehoor aan door
de staat Israël uit te roepen", zegt hij.
Het is dan een schok wanneer ze merken
dat de joden naar de marge zijn gescho
ven in de huidige presentatie van Ausch
witz. „Eerst namen de Duitsers onze le
vens, nu willen de Polen ons onze dood
afnemen", is een veelgehoord commen
taar van joodse bezoekers.
Katholieke kerk
Op het moment herdenkt Auschwitz
voornamelijk de geregistreerde slachtof
fers met getatoueerde nummers op hun
pols. Het merendeel van de joden werd
echter vlak na aankomst de dood inge
jaagd. Een van de resultaten hiervan is
dat Auschwitz door de katholieke kerk
wordt gezien als een plaats van hoofdza
kelijk christelijk martelaarschap. Zo
heeft ook de kerk, en niet alleen het
