jast in wereld ten goede komen
Fereldtelevisie a la CNN kan
sjechische president Havel
ian optimist tot bezorgde realist
LANCEREN TUSSEN WAARHEID EN PROPAGANDA
NU"
^ENLAND Ccidoc Sou-iant zaterdag ie maart 1991 pagina"
1 eldtelevisie k la CNN kan de rust in de wereld ten
e komen. Dat betoogde NOS-hoofdredacteur Ge-
van der Wulp gisteren in Wassenaar tijdens een
loeting tussen het Koninklijk Huis en leden van
Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren.
1/ onder zijn vrijwel volledige betoog.
twee vragen die een
«happelijk belang van
lelden van bepaalde gege-
f Welke deelbelangen of
Wuele belangen kunnen
worden geschaad? Die
ragen weegt een journa-
j het selecteren van
j als het goed is
jdurend tegen elkaar af.
Irmale tijden wordt vrij
heen aanvaard dat het de
Wist is die de afweging
althans in democrati-
mden. Natuurlijk zal
Jwel altijd pogen de jour-
li ie beïnvloeden en te stu-
lelangengroepen doen
Jen ook autoriteiten. Die
1 vaak een beroep op
imeen belang" of het
belang". Nieuws-
in, ook autoriteiten, ver-
soms de waarheid, soms
ze propaganda. Soms
1 ze ronduit. Journa-
moeten daarvoor altijd
iel iun hoede zijn.
ove en gebeurt naar mijn
neming in normale tijden
igens zelden. Maar ook
geldt: naarmate de belan-
groter worden, zal men
,3' er geneigd zijn de waar-
!n' geweld aan te doen; ter
van dat grotere belang,
uitzondering was er bij-
jeeld in 1988, toen pre-
Lubbers ontkende dat de
zou worden afgeschaft;
dagen later gebeurde het
orlogstijd treden er plotse-
nieuwe wetmatigheden
De belangen worden dan
groot. Het wordt een zaak
winnen of verliezen, en
ook van leven of dood.
lanipuleren van informa-
rordt dan een belangrijk
iment in de handen van
itoriteiten.
lire autoriteiten komen
laar voren, en gaan de in-
latie doseren. Met twee
lerken:
it officiële argument: de
mag niet weten waar
bezig zijn, dan kunnen
oorlog verliezen, en het
brengt onze soldaten in ge
vaar; de vijand moet worden
misleid;
- Maar er is ook het officieuze,
niet uitgesproken argument:
het moreel van de eigen troe
pen moet hoog blijven. En de
achterban (het volk dat men
in feite in de militaire actie
vertegenwoordigt) mag niet
vervreemden van het doel van
de militaire actie. Het publiek
moet er achter blijven staan en
daarom moeten al te ongunsti
ge of onaangename berichten
in elk geval voorlopig
gefilterd worden.
Kortom, men manipuleert de
vijand, maar ook de eigen
mensen. De belangen zijn zo
groot, dat de waarheid het eer
ste slachtoffer is geworden.
Dat is overigens niets nieuws.
Het schijnt in tijden van oor
log altijd al het geval geweest
te zijn. Maar met het toene
men van de (vooral elektroni
sche) communicatiemogelijk
heden wordt het wel schrij
nend duidelijk. Dat leidt dan
tot een paradoxale situatie.
'Enerzijds wordt door de recht
streekse satellietverbindingen
en de live-tv-uitzendingen
(van met name CNN) de in
druk gevestigd dat de oorlog
voor de kijker geen geheimen
meer kent; we staan er im
mers als het ware bij! We zit
ten zelf op de briefings, we ho
ren het luchtalarm, we zien de
Scud vallen, we hebben als het
ware zelf het gasmasker op.
Maar anderzijds blijkt die vele
gedetailleerde informatie die
we krijgen maar een spelde-
prik in het hele oorlogsgebied
te zijn. We horen iets over de
naald, maar van de hooiberg
weten we niets. Totdat autori
teiten weer belang denken te
hebben bij het vrijgeven van
een deel van de informatie,
bijvoorbeeld toen het tot de
Irakezen begon door te drin
gen dat het voor het bespelen
van de publieke wereldopinie
eventjes beter was om te laten
zien welke gevolgen de geal
lieerde bombardementen voor
de burgerbevolking hadden.
De journalisten mochten even
Hoofdredacteur Gerard van der Wulp van het NOS-journaal.
FOTO: DIJKSTRA
gens ook af te wegen of er bij
publicatie overwegende belan-
fen worden geschaad.
'erzijde: de media zijn in dat
hele spel van oorlogsmanipu
latie ook nog eens de kop van
Jut. Als het fout gaat hebben
de media het altijd gedaan en
als het goed gaat deden de me
dia trouwens ook altijd wel
iets fout. Bijvoorbeeld: Twee
keer, bij het begin van de oor
log en bij het begin van de
grondoorlog, kondigden de ge
allieerde autoriteiten een
informatiestop af. Maar tege
lijk liet men optimistische ge
luiden doorsijpelen naar de
media, ongetwijfeld ook om de
vijand te intimideren. De me
dia brachten op basis daarvan
positieve, soms zelfs euforische
berichten, die daarna door de
autoriteiten weer afgestraft
werden. Nu moest immers de
achterban weer niet te opti-
opdraven, en hun 1
de wereld verspreiden zonder
te weten of het beeld compleet
was. De paradox is dus: we
denken dat we veel meer dan
vroeger het naadje van de
kous weten, maar in werke
lijkheid worden we meer ge
manipuleerd dan ooit.
Temidden van deze politieke
krachten staat dan de journa
list. Die moet zijn afweging
maken. Zijn het feiten of is het
propaganda? Wat is het belang
van de bron? Is de gegeven in
formatie alles wat er te vertel
len is? Wie heeft er, bij tegen
strijdige berichten, gelijk?
Welke belangen schaad ik, bij
het bekendmaken van bepaal
de gegevens.
Kortom: de media staan voor
de taak de vaak verwarrende
informatie zo goed en zo
kwaad als dat gaat op z'n
juistheid te wegen, en vervol-
mistisch worden en heette
het dan niet de militiaren,
maar de journalisten waren
veel te optimistisch geweest.
Die hadden het gedaan. Zo
was de vijand misleid, het ei
gen publiek niet ai te optim-
stisch gemaakt en de journalis
tiek voor schut gezet. De inter
nationale journalistiek stinkt
er overigens keer op keer
Terug naar de rol van de me
dia. Op internationaal vlak
gaat dat momenteel vooral
over CNN. CNN heeft een be
gin gemaakt met het creëren
van een publiek platform voor
de internationale diplomatie.
Die rol is internationaal uniek
en is nooit eerder vervuld.
Nationaal hadden de media ei
genlijk altijd al een platform-
rol. De Nederlandse televisie
en de landelijke kranten vor
men een publiek platform
voor de nationale politieke dis
cussie. Bij kabinetscrisissen
bijvoorbeeld, en bij kabinets
formaties, zijn de landelijke
media zeer regelmatig het po
dium waarop politici elkaar en
eikaars achterbannen toespre
ken. Met die podium-functie
vervullen de media ook een
belangrijke maatschappelijke
rol. Veel blijft daardoor bij
grote groepen bespreekbaar,
de scherpe kantjes gaan er
gauw van af en het verband in
de samenleving wordt ermee
onderhouden.
Op internationaal vlak heeft
zo'n publiek podium tot nu toe
altijd ontbroken. Daar was de
weg van de diplomatie de eni
ge weg voor wereldleiders om
elkaar al dan niet in stilte
te benaderen. Daar begint
nu een tweede weg bij te ko
men: de wereldwijd te ontvan
gen televisie. CNN is dat ove
rigens nog slechts op heel klei
ne schaal, want het station is
nog maar heel beperkt te ont
vangen; een rol naar het ge
wone volk van Saddam Hu-
sayn om maar eens wat te
noemen speelde CNN nog
in het geheel niet.
Ik ben ervan overtuigd dat
een stevige groei van „wereld
televisie" la CNN, en dan
niet alleen een monopolie voor
CNN, de rust in de wereld ten
goede kan komen. Zoals de rol
van de media in onze vader
landse politiek ook bijdraagt
tot gematigdheid van alle par
tijen. Je staat immers op het
De indringende beelden van CNN doen de televisiekijker bijna geloven dat hij zelf het gasmasker
op heeft.
podium ten overstaan van je
eigen achterban, en ten over
staan van de hele tegenpartij.
Op deze wijze kunnen verder
ontwikkelde „wereld-omroe
pen" ook aan matiging en be
grip bijdragen.
Die hoopvolle gedachte heb ik
vooral ten aanzien van de rol
van „wereld-televisie" in vre
destijd; in tijd van diplomatie.
Of echter de rol van wereld-
televisie ook in tijden van oor
log ook positief uitwerkt staat
voor mij nog niet vast. De aar
zeling zit hem in de paradox,
die ik eerder omschreef. Je
denkt de volle waarheid te
zien en te horen, maar in wer
kelijkheid is het maar een
fractie van de waarheid en
een gemanipuleerde waarheid.
Wereldwijd te ontvangen tele
visie kén dus het begrip tussen
ruziende partijen op wereldni
veau vergroten. Maar bij erg
grote spanning kan het ook de
werkelijkheid te zwaar verte
kenen, en een extra risico voor
de wereldrust vormen. Veel
hangt daarbij natuurlijk ook af
van de vraag in wiens handen
de wereldwijde televisie-infor
matie is.
In deze situatie, zoals ik die
hier omschreef, probeert ook
het NOS-journaal zo goed mo
gelijk verslag te doen van cri
sis en oorlog. Het is een beetje
alsof de regionale omroep
Twente verslag zou doen van
de kabinetscrisis in Den Haag,
zo doen wij als „regionale" te
levisie verslag van de oorlog
op wereldschaal. De vergelij
king gaat niet helemaal op: de
kijkers naar de regio-tv van
Twente kijken ook naar het
NOS-journaal. Het publiek
van het NOS-journaal kijkt
daarentegen maar sporadisch
naar CNN of nieuwsprogram
ma's uit omringende landen.
Er is immers voorlopig nog die
taal- en cultuurbarrière waar
door het gros ook voor het we
reldnieuws op ons regionale
NOS-station is aangewezen.
Maar niettemin; op wereld
schaal wordt steeds duidelijker
dat we een regionale omroep
zijn, en dan nog wel in een
kleine wereld-regio.
Toch, hoe klein we ook zijn,
we hebben op alle plaatsen
waar we in het Midden-Oosten
actief waren met censuur en
manipulatie te maken gehad.
En natuurlijk ook bij onze da
gelijkse nieuwsafwegingen ter
redactie.
"Hoe gaan wij, als klein, regio
naal station, met de gemanipu
leerde wereldinformatie om?
Als de grote stations al niet de
mogelijkheid hebben om in
formatie te controleren, heb
ben wij die mogelijkheid al he
lemaal niet. Maar toch moeten
we ons werk doen. En om bij
gebrek aan ongemanipuleerde
informatie maar helemaal
niets te vertellen, dat kan na
tuurlijk ook niet. Het publiek
is immers zeer betrokken bij
de gebeurtenissen, en wil ook
een eigen afweging maken.
Het heeft trouwens ook het
recht om die eigen afweging te
maken. Ten behoeve daarvan
hebben wij de gegevens willen
FOTO: EPA
aandragen.
Wij hebben het nieuws steeds
zoveel mogelijk gebracht met
vermelding van de beperkin
gen, die opgelegd waren. Ver
melding van de bron, en ver
melding van de belangen van
de bron. Vermelding van de
omstandigheden, waaronder
het nieuws tot ons kwam. En
bij grote twijfel vaak ook we
glating van het al dan niet
vermeende nieuws. Daar
naast hebben we ook steeds re
kening gehouden met wat wij
noemen de „beeldwaarde" van
informatie. Aangrijpende oor
logsbeelden kunnen uiterst in
dringend zijn en zijn vaak be-
palender voor het publieke
oordeel dan welke informatie
dan ook. Wel laten zien wat er
is gebeurd, maar daar steeds
weer bij vermelden dat we
niet weten of het de hele wer
kelijkheid is. En bij aangrij
pende beelden ook doseren; de
grens naar sensatie is gauw
overschreden, en dan voeg je
aan de in formatie waarde niets
wezenlijks meer toe.
Zo hebben we ons beholpen,
net als alle andere media. De
toekomst zal leren of we het
goed gedaan hebben. Want
beetje bij beetje zal de echte
waarheid, de ware toedracht,
toch wel op tafel komen. Dat
is voer voor historici, maar het
wordt vooral ook leerstof voor
journalisten.
GERARD VAN DER WULP
De auteur is oud-redacteur
van onze krant en thans
hoofdredacteur van het NOS
Journaal.
Sinds Vaclav Havel rond de jaarwisseling een kuur van enkele weken volgde in een Duitse kliniek, is hij ogenschijnlijk een ander
mens geworden. Energieker, vrolijker zelfs, en zeker meer zelfverzekerd.
tenrijkse ambtgenoot Wald-
heim ontmoette, noemde Ha
vel „de waarheid het enige
waardoor een mens van zijn
angst bevrijd kan worden".
„Ik wil gewoon doen wat iede
re schrijver behoort te doen:
de waarheid vertellen". In dat
opzicht is er geen verschil van
opvatting tussen de schrijver
Havel toen en de president
Havel nu. „Waarheid is alleen
niet simpelweg wat je dénkt
dat het is. Tot de waarheid be
horen ook de omstandigheden
waarin die gezegd wordt; te
gen wie je het zegt, hoe en
waarom".
„Vroeger, toen ik alleen maar
schrijver was, dacht ik lang na
en schreef ten slotte op wat ik
dacht. Als president heb ik in
tussen geleerd voorzichtig te
zijn met woorden. Ik kan niet
meer zoals vroeger 'stommerd'
roepen tegen iemand die stom
doet. Ik moet op mijn woorden
letten. Maar van de andere
kant heeft het me nooit moeite
gekost beleefd te zijn tegen
mensen".
Een jaar geleden karakteri
seerde Havel zich in een zelf
geschreven zelfportret als „on
zeker, neurotisch, snel in pa
niek en vaak bang".
Die indruk wekt hij thans niet.
Sinds hij rond de jaarwisseling
een kuur van enkele weken
volgde in een Duitse kliniek,
is hij ogenschijnlijk een ander
mens geworden. Energieker,
vrolijker zelfs, en zeker meer
zelfverzekerd.
Hij had last van ademhalings
problemen, maar die zijn goed
deels verdwenen. De president
zwemt wekelijks en neeft het
roken drastisch verminderd, al
kan hij het in een wat langer
uitvallend gesprek niet nala
ten een sigaret op te steken.
Heeft hij persoonlijke belang
stelling voor de familiebezit
tingen, waaronder het eertijds
befaamde Barrandov-thee-
FOTO: AP
huis? „Nee, het is nooit mijn
ambitie geweest in zaken te
gaan. Als ons bezit, via de wet
op de teruggave van door com
munisten ingepikt eigendom,
weer terugkeert in de familie,
zal het in een soort van ven
nootschap moeten geschieden.
En als het zover is, zal ik van
mijn aandeel meteen afstand
doen".
Havel blijft als burger èn pre
sident de man met dezelfde
idealistische opvattingen die
doorlopend ook zelfs in de mo
rele spiegel blijft kijken die hij
zijn landgenoten zo vaak voor
houdt.
ten te maken bij het nemen
van die talrijke beslissingen
die de toekomst van zijn land
mede bepalen. Zijn persoonlij
ke populariteit doet volgens
hem daarbij minder of niet ter
zake.
Op de recente, top van staats
hoofden en regeringsleiders
van Tsjechoslowakije, Polen
en Hongarije „we komen
regelmatig bijeen omdat we
buurlanden zijn met veel ge
deelde en gemeenschappelijke
problemen is afgesproken,
dat president Havel volgende
week in Brussel bij de NAVO
nog eens uiteen zal zetten hoe
in Midden-Europa globaal ge
dacht wordt over de relaties
met het Westen, met name de
NAVO.
„We moeten op zoek naar
nieuwe veiligheidsstructuren.
Wat er in de Sovjetunie aan de
hand is, maakt ons allemaal
bezorgd, natuurlijk. Daarom
willen we nieuwe contacten en
nieuwe veiligheidsafspraken.
Met de NAVO, maar daarmee
niet alleen. We hebben bilate
rale militaire verdragen met
onze buurlanden gesloten en
dat moet ook gaan gebeuren
met Duitsland en de Sovjetu
nie".
Havel, die door zijn naaste me
dewerkers een motiverende en
niet-lastige baas wordt ge
noemd, heeft de reputatie dat
hij veel tijd steekt in de bestu
dering van belangrijke stuk
ken. Hij leest snel en gemak
kelijk, maar wil bijtijds en
goed geïnformeerd worden. In
zijn rede voor de NAVO vol
gende week heeft hij veel tijd
en energie gestopt. Hij wil dui
delijk de kans aangrijpen voor
het front van het militair ver
enigde Westen nog eens een
pleidooi te houden voor een
nieuwe, allesomvattende vei
ligheidsorde in Europa.
'De waarheid, en niets dan de
waarheid. Het is Havels le
vensmotto. Ook als politicus,
als president? „Ook een politi
cus kan in de waarheid leven
en werken. Een politicus kan
altijd zeggen wat hij denkt,
maar ik geloof dat-ie wèl moet
weten of beseffen hoe hij het
zegt".
Havel zelf is zijn leven lang op
zoek geweest naar de waar
heid. Hij acht het een moreel
en ethisch zeer sterk, bijna on
verslaanbaar wapen. Toen hij
vorig jaar zijn omstreden be
zoek aan de Salzburger Fest-
spiele bracht en daar zijn Oos-
ding heeft met duidelijke in
stemming op mijn toespraak
gereageerd".
Toch iets van angst? Nee, dat
eigenlijk niet. Meer bezorgd
heid. In zijn nieuwjaarstoe
spraak sprak Havel over
„hoop op een betere toe
komst", die tegelijkertijd een
angst voor die toekomst op
roept.
Het Slowaakse geweld bevor
dert een weloverwogen aan
pak van de binnenlandse pro
blemen natuurlijk niet. Havel
komt er daarom steeds duide
lijker voor uit dat hij hoopt dat
het parlement snel de wet op
het referendum aanneemt. Als
de mogelijkheid voor een
volksraadpleging wettelijk ge
regeld is, zal die er ongetwij
feld en snel komen. „En dan
zal blijken dat de grote meer
derheid in Tsjechië èn in Slo
wakije voor een federatieve
staat is", aldus Havel. „Liever
geen confederatie van twee af
zonderlijke staten. Dat is half
slachtig, dat is nergens in de
wereld succesvol gebleken.
Een dergelijke constructie zou
bijvoorbeeld ook de noodzake
lijke economische hervormin
gen ernstig belemmeren".
De enige angst die de presi
dent kent is de angst om fou-
ls ik een depressieve bui heb, denk ik wel eens: als
1 geen president meer ben, dan zijn de gala-unifor
ms !n van de presidentiële wacht het enige wat dan nog
H® htbaar aan mijn presidentsperiode herinnert".
;iahle in de vooravond van zijn officiële bezoeken aan Lu-
mburg, België, de NAVO en Nederland gaat presi-
tglg, nt Vaclav Havel van de Tsjechische en Slowaakse
deratieve Republiek nader in op de problemen in
n in opwinding geraakte land. Zo is de economische
uatie in Tsjechoslowakije „veel gecompliceerder en
nstiger dan ik aanvankelijk dacht", en zijn Slowaak-
•zjgi heethoofden „beschamend bezig".
kijken. Ik heb bij die schreeu
wende minderheid, die me fy
siek niet durfde aanpakken,
een beschamende, bijna fascis
tische sfeer geproefd".
Slowakije herdacht deze week
de periode dat het zes jaar on
afhankelijk was, zij het onder
bescherming van de nazi's.
„Het zijn veelal gefrustreerde
jongeren die zich alleen maar
kunnen uiten in massa-agres
sie zoals bij sommige voetbal
wedstrijden", aldus president
Havel. „Ik heb ook tegen het
leger gezegd dat we niet op
zulke dramatische ontwikke
lingen als in Joegoslavië
moeten rekenen. Ons leger is
gedisciplineerd en de legerlei-
DE MYSTERIEUZE MIJN
(Van onze correspondent
Frans Wijnands)
AAG Op de dag dat pre-
ent Vaclav Havel de verza-
flde legertop vastberaden
reelde dat het leger onder
beding zal worden inge-
noezeer de spanningen in
om onafhankelijkheid roe-
deelrepubliek Slowakije
zullen oplopen, werd hij in
Slowaakse hoofdstad Bra-
bijna gemolesteerd,
fanatieke mensen", ver
een dag later. „Ik ben
Bratislava gegaan,
zien welke mensen zo
om afscheiding roepen,
heb ze in de ogen willen
hp]
ENWISKE
