Een beetje
investeren
in jezelf
Tekst Matthaus Passion meer dan evangelie-citaten
'final*
ZATERDAG 16 MAART 1991 PAGINA 27
DE 'GRENSVERLEGGENDE'
VAKANTIEKAMPEN VAN EYCE:
DRIEBERGEN - „Ja, het zijn ze
ker vakanties die verder reiken dan
seks, surfen en rock 'n roll". Jac
ques Galle vertelt het als een un
derstatement. „Maar de kampen
van EYCE zijn zeker geen catechi
satiekampen. Het zijn geen kam
pen van kerken, al is de EYCE een
platform van vijf kerkelijke organi
saties", vult hij aan. „Meer vakan
tie met wat extra's".
Galle („Het woord kampen geeft me al
tijd een vreemd gevoel, ik houd het lie
ver op camps") houdt zich namens de
Nederlandse afdeling van EYCE, Eco-
mcnical Youth Council in Europe, bezig
met de kampen. „Doel van de kampen
is jongeren over dé en over hun grens la
ten kijken, ze op vitale wijze geraakt la
ten worden door andere landen en de
verhalen van jongeren uit die landen. De
verworven kijk en de ervaringen hebben
vaak een grote invloed op hoe de deelne
mers nadien tegen hun plaats in de we
reld aankijken", weet Galle. „Er worden
eye-openers gegeven. Logisch ook, als je
hebt opgetrokken met jongeren uit Nica
ragua, Oost-Europa of Noord-Ierland,
dan bekijk je problemen als schulden
last, kruisraketten en godsdienststrijd
toch met wat andere ogen".
Om de rol van 'de kerken' bij de camps
kan Galle niet heen. „Iedereen kan deel
EYCE-kampen variëren van avontuurlijke 'wilderness camps' met wild-watervaren tot
thema-kampen over 'God of Caesar'.
nemen aan de kampen, maar duidelijk is
dat ze uitgaan van kerkelijke instanties.
De EYCE is een Europese organisatie ge
richt op het tot stand brengen van oeco-
mene en wordt in Nederland
door een platform waarin vijf kerkelijke
organisaties meedoen". Dat is voor deel
nemers niet altijd duidelijk geweest.
„We hebben wel eens jongeren gehad die
we naar de DDR lieten gaan en die daar
pas in de gaten kregen dat er religieuze
zaken aan "bod kwamen. Sindsdien hou
den we een een voorbereidingsdag waar
achtergronden aan de orde komen".
Kerkhoven
De verwarring is begrijpelijk, want niets
menselijks is de kampen vreemd. Er zijn
EYCE-werkkampen en -themakampen.
„In de werkkampen wordt acht uur per
dag gewerkt. Het is werk in de natuur,
restauratie van een kerk, helpen in een
revalidatiecentrum, opknappen van
kerkhoven enzovoorts. Nuttig werk",
legt Galle uit. De reacties van deelne
mers zijn verschillend. „Het werk was
erg zwaar, er moest namelijk twee meter
diep gegraven worden op een oud pest-
kerkhofschetste een meisje uit Deven
ter haar ervaring in Leipzig. „Op het
veld waar we riet sneden heb ik iedereen
uit de groep pas goed leren kennen",
concludeerde een ander die met Oost
duitsers, Moambiquanen, Portugezen en
een Braziliaanse werkte. Bij de thema
kampen bestaat het 'werk' uit projecten
eiv bijeenkomsten, bijvoorbeeld over
verzoening tussen mensen uit verschil
lende tradities of over het thema The
New Order, waarin veranderingen in de
maatschappij worden vergeleken met en
kele bijbelse ideeën. Buiten de tweede
ling werk-thema valt een 'wilderness
camp" in North Yorkshire. Nachtelijke
droppings, kanovaren, bergbeklimmen
en grotonderzoek gaan daar hand in
hand met bezinning en vieringen. Iets
voor avonturiers. Er blijkt uit dat er in
het programma nogal wat keus is. Los
van thema's, werk en avontuur geldt
voor elk kamp dat de vrije tijd in princi
pe gezamenlijk wordt besteed. De kam
pen worden gehouden in Denemarken,
het voormalige West-Duitsland, de vroe
gere DDR, Finland, Frankrijk. Enge
land, Noord-Ierland, Polen, Italië, Rus
land. Estland, Tsjechoslowakije, Zwitser
land en zelfs landen in het Midden-Oos-
Investering
Aan elk kamp nemen per land, de EYCE
heeft leden in achttien Europese landen,
twee a drie jongeren deel. „Essentieel bij
de activiteiten is de ontmoeting. Je ont
moet een andere cultuur, andermans
problemen en mensen uit andere landen.
Neem Estland, daar kom je niet zo
gauw, de Estse problematiek maak je
aan den lijve mee en beleef je met jonge
ren die er allemaal een andere kijk op
hebben", schetst Galle.
Het klinkt aantrekkelijk, maar dat is het
niet voor iedereen. „De kampen vragen
inzet van je, dat je een stukje van jezelf
geeft. Je moet ervaringen willen vertel
len, aandacht hebben voor de belevenis
sen van een ander, open staan. Anders
moet je niet meegaan. Daar staat tegen
over dat je je investering honderdvoudig
terugkrijgt". Galle beseft wel dat er ook
andere drempels zijn. „Persoonlijk vind
ik dat de kampen wat elitair aandoen.
Dat komt doordat een redelijke talen
kennis is vereist, je als deelnemer in een
groep vreemde buitenlanders terecht
komt, je niet naar een stereotiepe vakan-
tieplek gaat en omdat de reis natuurlijk
geld kost. In de praktijk blijkt dat een
kamp vaak als tweede vakantie wordt
gezien en niet iedereen kan dat bekosti
gen. We bereiken dus niet de doorsnee
jongeren en de leeftijd ligt meestal bo
ven de 17 a 18 jaar". Voor wie een
EYCE-kamp wil meemaken als 'de' va
kantie hoeft van de prijzen, meestal tus
sen de twee en vijfhonderd gulden, niet
wakker te liggen.
De rol van de EYCE speelt is beperkt.
..We zijn geen reisbureau. We bemidde
len en regelen, maar de organisatoren in
de diverse landen doen de plaatsing. De
deelnemers moeten zelf hun vervoer re
gelen, al wijzen wij natuurlijk wel op
kortingen en geven we de adressen van
de andere Nederlanders die naar het be
treffende kamp gaan".
ERIK HUISMAN
Meer informatie over de ongeveer vijftig
verschillende EYCE-kampen is verkrijg
baar bij de Werkgroep EYCE-NL, p/a
Postbus 99, 3970 AB Driebergen (tel.
03438 - 23296).
HERWAARDERING NODIG VOOR 'SUBJECTIEVE LYRIEK'
Matthaus Passion door Elliot Gardiner c.s.: Ar-
chiv 427648-1/2/4. Matthaus Passion door
Enoch zu Gutenberg c.s.: Eurodisc RD 69303.
Het is een onderzoek meer dan waard:
waarom houdt de Matthaus Passion van
J.S. Bach het al zoveel jaren uit in de
concertante praktijk van zowel beroeps
als amateur-zanggezelschappen?
Het al meer dan honderdvijftig jaar du
rende succesverhaal van de Matthaus is
bekend: waarschijnlijk al betrekkelijk
snel na de eerste uitvoering in de jaren
dertig van de zeventiende raakte het
werk betrekkelijk in de vergetelheid, tot
dat in 1829 de Matthaus-renaissance be
gon door de uitvoeringen onder leiding
van Felix Mendelssohn-Bartholdy. Tot
op de dag van vandaag duurt de belang
stelling voor het werk, zodat er sprake is
van een inmiddels eerbiedwaardige tra
ditie van de verwoording en verbeelding
van het lijdensverhaal van Jezus, vol
gens de woorden van de evangelist Mat-
theus. Mensen die overigens nooit naar
de concertzaal gaan, zijn nu wel bereid
de lange zit aan te gaan. Wat is toch het
geheim van het succes van het langduri
ge werk?
Afgaande op de enorme hoeveelheid lec
tuur die is verschenen over het werk, is
het toch vooral de muziek die mensen
aanspreekt. Want, zo heet het veelal, de
teksten van de Matthaus stellen niet al
lemaal zoveel voor. Natuurlijk, de cita
ten uit het evangelie zijn goed en som
mige koralen spreken aan door hun di
rectheid, maar die merkwaardig senti
mentele 'vrije' teksten van aria's, recita
tieven en sommige koralen kunnen we
maar beter vergeten. De muziek is zo
sterk, dat die beter dan de tekst uitdrukt
wat gezegd wil zijn.
De bekende hoogleraar godsdienstge
schiedenis en docent liturgiek (Gronin
gen) prof. dr. G. van der Leeuw schreef
er in zijn boekje over de Matthaus Pas
sion (1935) ook zo over. Eigenlijk, zo
vond hij, geeft een uitvoering van alleen
begin koor, gezongen evangelieteksten,
koralen en slotkoor een betere kijk op de
wezenlijke structuur van het werk. De
rest is slechts 'subjectieve lyriek'.
Dat gevoelen is in de bijna zestig jaar na
Van der Leeuw waarschijnlijk alleen
maar versterkt; de vervreemding ten op
zichte van de tekst is alleen maar groter
geworden. Wat te denken van bijvoor
beeld (in vrije vertaling): 'Erbarm u
toch, mijn God, terwille van mijn tra
nen. Zie mij hier staan, mijn hart en
ogen wenen bitterlijk voor u' (alt-aria,
bij de evangelie-passage over het kraaien
van de haan na het verraad van Petrus).
Of van de bas-aria, volgend op de passa
ge over het sterven van Jezus: 'Hart,
maak je rein, ik wil Jezus zelf begraven,
want Hij zal voortaan steeds meer in mij
Onbegrip
Vele decennia lang zijn dergelijke tek
sten uit de Matthaus min of meer afge
daan als nauwelijks acceptabele gevoels
lyriek of als piëtistisch-vroom geschrijf.
Maar daarmee lijkt de betekenis van de
teksten toch geen recht gedaan. De tek
sten die Bach gebruikt - afkomstig van
diverse dichters - staan niet op zichzelf;
ze zijn representatief voor een stijl die al
in de vroege zeventiende eeuw in de
Duitslanden bloeide. Die stijl is een uit
drukking van een type vroomheid dat
geworteld is in de barok met in de diep
ste lagen de volksvroomheid van de
middeleeuwen (bijvoorbeeld wonden-
mystiek). Omstandigheden als de wrede
dertigjarige oorlog (1618-1648) hebben
de verinnerlijking doen toenemen en het
barokke levensgevoel vraagt als het ware
om teksten waarin tranen, dood en
bloed een grote rol spelen.
Van betekenis is voorts de zogeheten
unio mystica, de vereniging van God en
mens, het uiteindelijke doel van het le
ven. Zonder dit begrip voor ogen te heb
ben, is het niet goed mogelijk zicht te
krijgen op de betekenis van de teksten.
De unio mystica van de zestiende, ze-
ventiende en achttiende eeuw is een zeer
verschillend geïnterpreteerd begrip,
maar duidelijk is dat het iets wil uit
drukken van een intense betrekking tus
sen God en mens, iets van een eenheid.
In het aardse bestaan kunnen de gelovi
gen al iets ervaren van die eenheid
- door de 'inwoning Gods' - maar dat
is niet meer dan de 'voorsmaak van de
zalige sabbatsvrede'. Een treffend voor
beeld van die vereniging is de bekende
aria uit de Matthaus: 'Ich wil dir mein
Herze schenken. Senke dich, mein Heil,
hinein' (Ik wil U mijn hart schenken.
Verzink, mijn heil daarin').
De dood krijgt in deze sfeer ook een an
der gezicht. Dr. Jan Luth (Instituut voor
Liturgiewetenschappen Groningen) con
cludeerde enkele jaren geleden dat de
dood in de teksten van Bach niet het
einde betekent, maar juist het begin
vormt van het leven waarin mensen met
God verenigd zijn. De dood is, zo zou
men kunnen zeggen, een overgangsperio
de naar de 'eeuwige rust'. Jezus lag drie
dagen in het graf, maar de stilte van het
graf is bedriegelijk gebleken; zo is ook de
dood van mensen niet het einde. De
Passion eindigt dan ook niet, zoals nu al
generaties lang wordt betoogd, zonder
het perspectief van Pasen, ofwel 'niet in
een tranendal', zoals Luth zegt. Het be
gin heeft al een aanvang genomen!
Tranen
De tranen die in de Matthaus-Passion zo
rijkelijk vloeien, zijn zo wee-zoet, vin
den velen. Maar het zijn niet de tranen
van egoïstisch eigenbelang die Bach be
schrijft, maar de bitter-zoute tranen van
het gemoed dat zich bewust is dat Jezus
moet lijden vanwege de zonden van
mensen (zie citaat boven).
Een ander 'verwijt' jegens de teksten van
de Passion is de ik-betrokkenheid van de
teksten; te veel zou het in de lyriek
om zelfzuchtig verdriet na de dood van
Jezus. Maar wanneer de teksten in het
licht van bovenstaand worden gelezen,
ontstaat een ander beeld. Er is in de eer
ste plaats het verdriet omdat Jezus lijdt
om mijnentwil. Maar bovendien, zijn lij
den en dood zijn niet vrijblijvend. Na
het recitatief waarin wordt bezongen hoe
Jezus bereid is - vanwege Gods wil -
de beker te drinken met daarin de zon
den van deze wereld, volgt de bas-aria
met de tekst: 'Graag wil ik mij er op
voorbereiden kruis en beker aan te ne
men, om die net als de Heiland te drin
ken'.
Wie echt om Jezus' lijden huilt, zo drukt
deze tekst uit, moet er zelf aan geloven;
voor sentimentele tranen is geen plaats.
De weg van de navolging is bitter-zwaar,
maar ook zoet omdat Hij op die weg is
voorgaan.
Zo gezien krijgt het daarop volgende be
kende en tegelijk zo moeilijk te begrij
pen koraal 'Wat mijn God wil. geschiedt
altijd' een ander reliëf. Wie de beker van
het lijden aan de mond durft te zetten,
in navolging van Jezus die zei: 'niet
mijn wil, maar uw wil geschiede', durft
zich toe te vertrouwen aan God.
Herwaardering
De lyriek in de Matthaus Passion die
voor Van der Leeuw en vele anderen
minderwaardig is aan de bijbelcitaten,
verdient herwaardering. Niet in de eerste
plaats literair, maar als geloofstaal. De
bespiegelingen in de lyriek brengen de
bijbeltekst tot op de eigen huid. Juist
door de afwisseling van evangelietekst
en die van beschouwer ontstaat er per
spectief in de tekst, de evangelietekst
wordt 'becommentarieerd' en verwerkt
tot een eigen standpunt.
In de aria's, koralen en recitatieven ligt
de brug van herkenning naar de eigen
tijd. Bijvoorbeeld: na de scène over Pila-
tus en het volk die twisten over de keuze
voor Jezus of Barrabas, volgt een sop
raan-aria waarin de verwondering wordt
uitgezongen over wat er is gebeurd met
Jezus die alleen maar 'ons heeft welge
daan'. Die verwondering kan het model
zijn van onze verbijstering over het lot
van het goede in onze wereld, over de
werkelijkheid van de vermoorde on
schuld. De spot van het koor: 'Anderen
heeft Hij geholpen, maar Hij kan zich
zelf niet verlossen', lijkt verdacht veel
op het cynisme waarmee mensen van
goede wil en goed geloof belachelijk wor
den gemaakt. Het alt-recitatief 'Erbarm
es Gott' geeft haarscherp de verscheurd
heid aan waaraan mensen ten prooi kun
nen vallen bij het zien van zoveel leed
in de wereld: 'Erbarm u God; de beulen
doen hun werk op een onschuldige'.
Onder de tijd- en cultuurgebonden
woorden van de Matthaus Passion komt
in alle helderheid de gestalte op van de
Lijdende, wiens weg tot de dood leidde
en die na tweeduizend jaar nog steeds
tot een keuze dwingt: aan de kant blij
ven staan of de weg met Hem gaan, tot
het einde, dat het eigenlijke begin is.
Opnamen
Er zijn veel mogelijkheden om thuis de
Matthaus Passion te beluisteren. On-
4*^
John Eliot Gardiner.
FOTO: PR Enoch zu Guttenberg.
langs verschenen twee nieuwe uitvoerin
gen die ieder op eigen manier voortreffe
lijk duidelijk maken hoe Bach de drama
tiek van de tekst muzikaal versterkt.
In de eerste plaats is er de uitvoering
van John Elliot Gardiner met het En
glish Baroque Orchestra, het Monteverdi
Choir en het London Oratory Junior
Choir. Het is een briljante uitvoering
met nadruk op transparantie en verfijn
de expressiviteit, mogelijk gemaakt door
de authentieke instrumenten en uitvoe
ringswijze. In deze stijl van musiceren
speelt Gardiner een hoofdrol en op
nieuw laat hij in deze opname horen hoe
de 'ontromantisering' van barokmuziek
vernieuwend werkt. De driedubbel-cd is
een grote aanwinst voor de Matthaus-
discografie.
Het aardige van muziek is dat wezenlijk
andere uitvoeringen van hetzelfde werk
ook. op eigen wijze, hun sterke punten
hebben. De 'waarheid van de kunst'
spreekt zich uit in diverse talen. Dat is
bijvoorbeeld hoorbaar bij de uitvoering
van Enoch zu Gutenberg met het Bach-
Collegium München, het Tölzer Kna-
benchor en de Chorgemeinschaft Neu-
beurern. De dirigent - een interessante,
adelijke verschijning in muziekland -
probeert met min of meer romantische
middelen de expressiviteit van de mu
ziek uit te buiten en om mensen aan te
spreken op hun gevoeligheid voor het
lijden. Een naar huidige begrippen uit
zonderlijk traag te noemen tempo in
sommige koralen is daarvan een voor
beeld. Hij zoekt het ook qua klank in de
'grote middelen', in grote verschillen tus
sen piano en forte. Daarom kan Enoch
zu Gutenberg niets met authentieke in
strumenten, die slechts fijnzinnige nuan
ceringen mogelijk maken, en heeft hij
moderne instrumenten nodig.
In de neo-barokke golf die de concertan
te praktijk in ons land beheerste en deels
nog beheerst, ontstonden verhitte discus
sies over tot op de seconde nauwkeurig
bepaalde tempi in de Matthaus, over de
'adem' tussen de regels van de koralen
of over de vereiste kwaliteiten van de
zangers-solisten. Natuurlijk, het profes
sionele gesprek over de uitvoering moet
worden gevoerd, maar al te professionele
oren kunnen gemakkelijk ongevoelig
worden voor de 'boodschap' van tekst
en muziek. Bij beide uitvoeringen is die
boodschap zeer verstaanbaar en dus aan
te bevelen, zeker nu van de gewone prijs
een flink stuk is afgehaald. Een visuele
kennismaking met de uitvoering van
Enoch zu Gutenberg is mogelijk op 29
maart (Goede Vrijdag) voor de EO-tele-
visie. Een dag eerder (28 maart) wordt
op Duitsland 1 (ARD) een televisieport
ret uitgezonden van de opmerkelijke di
rigent.
LÜTSEN KOOISTRA
■CcidócSouwnt'
Het werk tijdens een kamp heeft een duidelijk doel; natuurbeheer, kerkhoven en kerken opknappen behoren tot de mogelijkheden.
FOTO'S: SP
