Letlands
strijd
op leven
en dood
iï.W't
RIGA - In het centrum van Riga,
achter de rug van een enorme Le
nin, staan nog steeds de barrica
den. Woeste prikkeldraad-spiralen
tussen kraaiepoten moeten onge
wenste vreemdelingen weghouden
van de geblindeerde ramen van het
gebouw van de ministerraad, aan
de voormalige Leninlaan, nu om
gedoopt in Vrijheidslaan. Voor de
hoofdingang van het ministerie
staat een metershoge muur uit grij
ze betonblokken. Door een smalle
opening kan slechts een man tege
lijk naar binnen.
De rust mag dan zijn weergekeerd in de
kleine republiek Letland, dat anderhalf
maal de oppervlakte van Nederland be
slaat en nog geen drie miljoen inwoners
rijk is, maar de spanning is bij lange na
nog niet geweken.
In Moskou heeft president Gorbatsjov
zich uiteindelijk uitgesproken tegen ge
weld als middel om politieke geschillen
bij te leggen. Wie het gelooft, krijgt een
olifant, lijken de Letten te willen zeggen
met hun besluit om zoveel van hun bar
ricades intact te laten.
Bijna twee weken na 'Bloedige Zondag'
liggen in een park in het centrum van
Riga nog bloemen op de plaatsen, waar
vier mannen tussen de 18 en 41 jaar het
leven lieten tijdens een wilde bestorming
van het ministerie van binnenlandse za
ken door de 'Zwarte Baretten'. Deze pit
bulls van Moskou worden geselecteerd
op een permanente rode waas voor de
ogen. Ze schieten op alles wat beweegt.
De mentaliteit van de OMON, zoals de
'Zwarte Baretten' officieel heten, blijkt
uit het relaas van politie-kapitein Janis
Jasevitsj in de Baltische Tijd, een week
blad voor Russen in Letland. Jasevitsj:
„Ik greep naar mijn kogelvrij vest, toen
een kogel mij in mijn kuit trof. Ik zocht
beschutting tegen een muur in het bu
reau waar ze toelatingspasjes uitschrij
ven. Van buiten kwamen de 'Zwarte Ba
retten' de trap al opstormen. Een van
hen nam me mijn machinegeweer af en
sloeg me ermee op de rug. Ik zei: „Zie je
niet dat ik gewond ben. Ik kan niet lo
pen".
„Je zult nooit meer lopen, zwijn", zei de
OMON'er, en hij schoot me in mijn an
dere been. De kogel bleef steken in het
bot".
In het park schikt een oudere dame de
bloemen onder een foto van Andris Sla-
pins, met 41 jaar het oudste slachtoffer
van de 'Zwarte Baretten'. Hij werd
doodgeschoten terwijl hij bezig was de
gevechten op video vast te leggen. Er
branden kaarsjes. Een oude man schudt
vertwijfeld het hoofd en pinkt een traan
weg. Hij mompelt iets in het Lets. Als ik
in het Russisch zeg, dat ifc hem niet ver
sta, schakelt hij zonder een spoor van er
gernis over op de taal van de bezetter:
„Jong, ze waren nog zo jong".
Verraden
Aan de Elizabetstraat, voorheen Kirov-
straat geheten naar een in 1934 door Sta
lin vermoorde handlanger van diezelfde
Stalin, staat het hoofdgebouw van de
Moskou-getrouwe Letse Communisti
sche Partij. In dit moderne, bij wijze van
uitzondering goed onderhouden gebouw
in de Letse hoofdstad, zwaait eerste se
cretaris Alfred Rubiks de scepter. Ru-
biks is voor Letten een soort Seys-Inqua-
rt en heeft tijdens de crisis eerder deze
maand een hoogst twijfelachtige rol ge
speeld, die treffend verwoord is door de
Letse econoom Otto Latsis: „Het komt
erop neer dat de leider van de Letse
Communistische Partij Alfred Rubiks
aan de chef van het Letse Comité voor
Maatschappelijke Redding Alfred Ru
biks heeft gevraagd de macht in de repu
bliek op zich te nemen. Wie zou zoiets
weigeren?"
Net, als elders in de Sovjetunie wordt er
in Letland druk gespeculeerd over de be
trokkenheid van het Kremlin bij de ge
welddadige acties van het leger, die in
Litouwen en Letland samen zo'n twintig
mensen het leven hebben gekost. Zit
Gorbatsjov hierachter of is hij de con
trole over de partij en het leger kwijt".
Dank zij de loslippigheid van de Let
Viktor Alksnis, een Sovjetparlementslid
die vanwege zijn conservatieve denk
beelden tot de 'zwarte kolonels' wordt
gerekend, weten we iets meer van wat
zich achter de communistische scher
men van Moskou en Riga lijkt af te spe
len.
„Je hebt gelijk gekregen, Moskou heeft
ons verraden", zou Rubiks volgens de
Moskouse jongerenkrant Moskovski
Komsomolets aan Alksnis hebben toe
vertrouwd. Dit is een signaal uit het
rechtse kamp, waaruit blijkt dat Gor
batsjov achter de mislukte omwenteling
zit. Toch is ook hier weer een andere
verklaring mogelijk: de conservatieven
zijn ontevreden met hun 'linkse' presi
dent en proberen hem de zwarte piet toe
te spelen.
In zijn bastion aan de Elizabetstraat ont
kent de donkergelokte, slechts voorbij de
slapen behaarde Rubiks ruim een week
na 'Bloedige Zondag' dat zijn comité
ooit van plan is geweest een greep naar
de macht te doen. De enige doelstelling
zou zijn geweest een einde te maken aan
de discriminatie van niet-Letten en het
leger in de republiek. De beroepspoliti
cus Rubiks betoont zich de redelijkheid
zelve en zegt zelfs voor de Letse onaf
hankelijkheid te zijn als zelfs maar 51
van de bevolking zich daar bij het door
Gorbatsjov bevolen referendum van 17
maart voor uitspreekt.
De Letse nationalisten zijn verdeeld
over zo'n referendum. In 1940, toen het
Rode Leger Letland onder de voet liep,
vroeg niemand naar onze mening, luidt
de mening van tegenstanders in het Let
se parlement. Als we akkoord gaan met
een referendum, stemt tweederde van de
bevolking zich uit voor een onafhanke
lijk Letland, meent een voorstander. De
parlementaire oppositie spreekt daaren
tegen nu al van 'politieke en psychologi
sche druk', daarmee de argumenten aan
gevend, waarmee Moskou-getrouwen
een pro-Letse uitslag ongeldig kunnen
verklaren.
Discriminatie
Het hoofkwartier van het Volksfront
van Letland, aan de Vecpilsetasstraat in
het centrum van Riga wordt, anders dan
het parlement en 'de radio, niet bewaakt
door politiemensen met machinegewe
ren. Het is enigszins verbazingwekkend
dat het Volksfront, dat voor Moskou-ge
trouwe conservatieven toch een bron
van onheil moet zijn, geen ongewenste
bezoekers vreest. Gasten kunnen via het
trappenhuis van het oude pand ongehin
derd doorlopen naar de kantoren van
het Volksfront op de bovenverdieping.
„Het Volksfront is de grootste politieke
beweging van Letland", legt de 34-jarige
Romualdas Razukas uit. De zwaar ver-
ziende Razukas tuurt mij aan door bril
lenglazen die zijn ogen opblazen tot
koeieformaat. Ongeduldig wippend op
zijn stoel legt hij uit: „Wij zijn de groot
ste politieke beweging van Letland. Het
Volksfront is geen politieke partij. Wij
hebben 170.000 betalende leden, onder
wie radicale hervormers, maar ook pro-
Letse communisten. De meeste leden
zijn partijloos. Wat al die vogels van di
verse politieke pluimage gemeen hebben,
zijn de twee doelstellingen van het
Volksfront: Letse onafhankelijkheid en
het menswaardige leven dat een westerse
democratie biedt".
Razukas is van huis uit neurochirurg.
Toen hij in november vorig jaar tot op
volger werd gekozen van Dainis Ivans,
nu vice-president van Letland, kwam
dat voor hem als een verrassing, omdat
hij geen Let is, maar Litouwer. Razukas:
„De verdraagzaamheid jegens andere
volken is onder de Letten veel groter
dan bijvoorbeeld onder de Litouwers.
Het kon het Volksfront niets schelen dat
ik geen Let was. Mijn inzet en overtui
ging, daar was het hen om te doen".
Moskou, de Letse communisten en de
militairen gebruiken juist het Letse na
tionalisme als stok om de hond te slaan.
onder presidentieel bestuur zou worden
geplaatst. Razukas betreurt het feit dat
Letland geen gezaghebbende organisatie
van Russen kent. Zijn Volksfront is
overwegend een Letse aangelegenheid,
waarin Russen zich al met al niet erg
thuis Voelen. Razukas noemt het ontbre
ken van zo'n Russische democratische
beweging „een groot gemis" dat de Letse
Communistische Partij in de gelegenheid
stelt zich op te werpen als beschermheer
van Russische belangen in de republiek.
In werkelijkheid is die partij alleen uit
op de macht en lapt zij de belangen van
de Russen aan haar laars, aldus Razu
kas.
Dankzij de stuurmanskunst van be
roeps-politicus en ex-communist Anato-
lijs Gorbunovs hebben de Letse leiders
de klippen van het Sojet-vaarwater tot
dusver weten te omzeilen. Vooralsnog is
Letland er met minder kleerscheuren
vanaf gekomen dan Litouwen, waar
Moskou zich met geweld meester heeft
gemaakt van radio en televisie.
Prijsverhogingen
Het warenhuis Oenivermag in het cen
trum van Riga biedt een desolate aan
blik. Meteen na binnenkomst wrijft de
onbevangen bezoeker zich de ogen uit
van verbazing over de diversiteit van
het assortiment. Links staat een toon
bank met 'matrjosjka's', de klassieke
holle houten Russische vrouwtjes met
daarin kleinere poppetjes, daarin nog
kleinere enzovoorts. Rechts, tegenover
de matrjosjka's, liggen officierspetten te
koop in allerlei kleuren en maten. Ach
ter beide toonbanken staan zich te plet
ter vervelende verkoopsters. De belang
stelling van het winkelende publiek is
nihil.
Overal in de winkel gapen lege schappen
de klanten tegemoet. Radio's, zegt een
bord in een hoek. Ik kijk zoekend rond.
Geen radio's.
Geen radio's ook in de winkel Orbita, el
ders in Riga-centrum, dat verbluffend
weinig winkels telt. Radio, telefoon en
televisie, luidt de lokkende tekst op Or-
bita's voorgevel. Binnen verdringt zich
het volk. Radio's? Geen! Telefoons?
Geen! Er staan wel twee televisietoestel
len, maar die zijn alleen te koop voor
mensen die een aankoopvergunning
kunnen overleggen van het bedrijf waar
ze werken.
In vierkante vitrines liggen wat armzali
ge sleutelhangers, vrijwel het enige dat er
in de winkel te koop is, als kostbare klei
noden uitgestald. Het ontbreekt er nog
maar aan, dat ze daar op roodfluwelen
kussentjes liggen te prijken.
De prijzen van de televisietoestellen ma
ken duidelijk dat voor elektronica de be
ruchte prijshervorming nog niet is door
gevoerd. Voor levensmiddelen heeft de
Letse regering de prijzen al wel ver
hoogd, in sommige gevallen zelfs met
400 procent. Al heb ik daar zelf niets
van gezien, toch beweren de Letten dat
er in de staatswinkels eindelijk weer iets
van voedsel te koop is.
In de buurrepubliek Litouwen hebben
plannen voor ingrijpende prijsverhogin
gen de regering Prunskiene de kop ge
kost, al gelooft men in Riga dat Pruns
kiene om politieke, niet om economi
sche redenen het veld heeft moeten rui
men.
Een poging van de communisten in Riga
om de onvrede over de hogere prijzen
ook in Letland uit te buiten en de vlam
opnieuw in de pan te laten slaan, is mis
lukt. Premier Godmanis van Letland
heeft trouwens gedreigd met zijn vertrek
als het parlement mocht besluiten de
prijsverhogingen terug te draaien.
Hoopopjeltsin
In een van de steegjes die samen het la
byrinth van de Letse hoofdstad vormen,
houdt Aleksejs Grigorevs kantoor. Be
halve parlementslid is hij hoofdredac
teur van de Baltische Tijd, een onafhan
kelijk blad voor Russen in Letland, dat
tweemaal in de week in een oplage van
50 000 verschijnt.
Een Let laat weten
hoe hij zich voelt
onder de
overheersing door
de Sovjetunie.
FOTO: EPA
Grigorevs strijdt voor de Letse zaak,
maar hij gelooft eigenlijk niet dat het
conflict met Moskou voor de Balten
goed kan aflopen. Hij schat de kansen
70 tegenover 30 procent in het voordeel
van het Kremlin.
Grigorevs heeft zijn laatste hoop geves
tigd op het Rusland van Jeltsin. Redt
Jeltsin het in zijn strijd tegen Gorbats
jov, de Communistische Partij en het le
ger, kortom tegen de dictatuur, dan red
den de Balten het ook. Jeltsins succes
hangt volgens Grigorevs af van een ko-
lonelscoup in het leger. In de rangen bo
ven die van kolonel zijn geen democra
ten te vinden, terwijl zich onder kolo
nels en lagere officieren juist wèl veel
voorstanders van democratische hervor
mingen zouden bevinden. Grigorevs
geeft trouwens toe dat Jeltsin geen de
mocraat in hart en nieren is, maar tot de
democratie is veroordeeld, omdat hij af
hankelijk is van de steun van de pro
gressieven.
„Als het fout loopt, verlaat ik het land",
zegt de 36-jarige Grigorevs, die er haas
tig aan toevoegt, dat hij eigenlijk niet wil
emigreren, omdat dat gelijk staat met
een nederlaag. „Onder geen beding wil
ik terug naar het oude systeem. Ik wil
niet meer liegen".
Loog hij dan vroeger? „Ja, toen ik nog
Engels doceerde aan de universiteit,
haalde ik er verplicht Marx en Lenin bij,
terwijl ik absoluut niet geloofde in wat
ik mijn studenten vertelde. Dat vertik ik
nog langer. Dat kan ik niet meer".
De vrije meningsuiting heeft onder Gor
batsjov een veel grotere vlucht genomen
dan in de jaren vijftig en zestig onder de
vorige hervormer Chroesjtsjov. Hoe leg
je de mensen nu nog het zwijgen op?
Met het recente geweld in Litouwen en
Letland in zijn achterhoofd twijfelt Gri
gorevs geen moment: „De communisten
zullen terugvallen op hun oude methode
van intimidatie en geweld. Ze zullen niet
terugdeinzen voor geheime executies".
Enkele maanden terug liep Grigorevs op
straat een gebroken kaak op bij een aan
val door twee onbekenden. Zijn porte
monnee liet het tweetal ongemoeid. Bij
een recente inbraak in zijn huis was wel
zijn wereldontvanger verdwenen, maar
niet de veel kostbaardere video-appara-
tuur.
Averechts
De Letten zijn aangeslagen, maar niet
geknakt. Het bloedige optreden van de
'Zwarte Baretten' op 20 januari heeft
averechts gewerkt. Meer dan ooit is Let
land van plan zich los te rukken uit de
wurggreep van Moskou.
De grote Russische minderheid in de re
publiek begint te beseffen dat er geen
sprake is van een etnische tegenstelling,
maar van een strijd tussen democratie
en dictatuur. Toen, vlak na de geweldda
digheden, in een district van Riga waar
overwegend Russen wonen wegens een
sterfgeval tussentijdse wijkraadsverkie
zingen nodig waren, versloeg de Letse
arts Larissa Jansons haar militaristische
tegenkandidaat, de overste Poljakov,
met een verpletterende meerderheid van
stemmen.
De betonnen barricaden en de machine
geweren van de pro-Letse politie voor
het parlementsgebouw en bij de Letse ra
dio geven niet alleen blijk van vastbera
denheid, maar ook van onzekerheid
over wat de naaste toekomst zal bren
gen.
De Letten zijn zeer ongerust over de
nieuwe, door Moskou bevolen gemengde
patrouilles. Zij vrezen dat Moskou het
leger wil gebruiken om de loyale Letse
politie onder de duim te houden en de
kleine republiek zo de laatste tanden uit
te rukken.
„Wat is de volgende stap van het Krem
lin?" Die vraag stelde mij Tatjana Zan-
dersorie, programmamaakster van de
Letse radio, zo uiting gevend aan de al
gehele onzekerheid onder de bevolking
van haar republiek.
„Ik denk dat het Kremlin het zelf niet
weet", antwoordde ik haar naar mijn
stellige overtuiging.
ROB VUNDERINK
De bevolking van de kleine Baltische re
publiek bestaat slechts voor 54% uit Let
ten. Volgens de Letse communistenlei
der Rubiks en president Gorbatsjov
doen de Letten hun uiterste best om de
33% Russen en de andere minderheden
in Letland het leven zo zuur mogelijk te
maken.
Volksfront-voorzitter Razukas ontkent
dat. Voor de Russen van Interfront, een
organisatie die zich verzet tegen uittre
ding van Letland uit de Unie van
Sovjetrepublieken, is de Letse taalwet
zo'n steen des aanstoots. „De wet eist
dat een chef op een fabriek de Letse taal
machtig is", legt Razukas uit. „Als een
Rus onze taal niet wil leren, dan is dat
zijn goed recht, maar dan zegt de wet
dat hij geen personeel onder zich mag
hebben. 'Dicriminatie', schreeuwen de
Russen van Interfront dan, maar als een
Let in zijn eigen land geen Lets kan
spreken omdat zijn chef een Rus is, dan
is dat geen discriminatie. Dat is toch te
gek om los te lopen!"
Onlangs stond het leger in Riga op zijn
achterste benen omdat een school een
aantal kinderen van militairen had ge
weigerd. „Volkomen onterecht", zo doet
Razukas de verontwaardiging van de
militairen af. „Voor al die soldaten die
nu met hun gezinnen terugkomen uit
Oost-Europa hebben we helemaal geen
plaats. Op onze scholen bestond toch al
een nijpend plaatsgebrek. De Commu
nistische Partij en Interfront wakkeren
het ongenoegen zoveel mogelijk aan".
Sociale onrust speelt de Moskou-getrou
we communisten in de kaart, die im
mers graag zouden zien dat de republiek
Barricades in het centrum van Riga. De rust mag dan zijn teruggekeerd in de stad, de
spanning is nog niet geweken.
CcidócSouAOtit
