'Milieu-oorlog' in Italiaanse delta
Vulkanen
net over
de grens
J
Po-rivier slachtoffer van toerisme en industrie
Vanachtu
een
pilsje
de St. Jai
aftasten
door NICO DE VRIES
In de diepblauwe Bocca del Po
ligt een goudgeel eiland:
het eiland van de liefde.
Isola d'amore.
De temperamentvolle
Italianen hebben twee
verklaringen voor die
romantische benaming. De
meest voor de hand liggende:
de zandplaat is in de zwoele
avondschemering een paradijs
voor verliefde paartjes. De
tweede verklaring is wellicht
verrassender en zoekt het in
de honderden meeuwen die in
de broedtijd hun nesten op het
eiland bouwen.
Gianpietro Perelli laat op deze
uitleg een gulle lach volgen.
De direttore van het
provinciaal toeristenbureau
houdt van de Po. Van de
vogels daar, van de groene
rietoevers, van de kleine
hertjes, die in het eeuwenoude
loofbos van Mesola leven,
vlakbij de zilte zee. In de
moerasachtige streek bij
Comacchio raakt hij in
vervoering. Jonge visjes in het
Een vissersboot
in de 'polders'
van de Po-delta.
brakke water, vogelkolonies
op de zandbanken.
Het zijn deze natuurgebieden,
waar Perelli zijn gasten met
graagte langs voert. En alsof -
het is geprogrammeerd, roept
hij in het met veel riet
omgeven Nationaal Park van
de Po-delta uit: ,,De Po is niet
dood. De rivier leeft. Kijk eens
om je heen!"
Het is het antwoord van Perelli op de
negatieve berichtgeving over een to
taal vervuilde Po. Met afschuw heeft
hij de artikelen in vooral de West-
duitse pers gelezen. En hij niet alleen.
In de delta zijn er méér die zich heb
ben verbeten over de krantekoppen,
waarin hün rivier werd afgeschil
derd als een open riool.
In de stijlvolle raadzaal van de
hoofdstad Ferrara haalt ook Pietro
Daniele Pigozzi fors uit naar de me
dia in 'noordwest-Europa'. Stijlloos,
noemt de gedeputeerde voor toeris
me de gewraakte artikelen. Natuur
lijk kent de delta best haar proble
men. geeft hij ogenblikkelijk toe,
maar de Po is volgens hem niet vui
ler dan de Rijn, Maas, Wolga, Elbe,
Rhone of de Donau.
Ook in de Po, vervolgt hij in melo
dieus Italiaans, lozen fabrieken hun
afvalwater, gaat het rioolwater van
sommige steden nog ongezuiverd
richting zee en spuiten boeren gif op
gewassen en strooien kunstmest op
hun akkers. Het zijn problemen,
waarover hij wel eens zou willen
praten met de bestuurders uit andere
delta's.
Als het aan Pigozzi ligt volgend voor
jaar al. In Ferrara. Tijdens de ronde
tafelconferentie, die in voorberei
ding is. De Ferrarezen willen op die
conferentie (met als werknaam Del
ta roept Delta) gewoon eens prak
tisch aan de slag. Geen vage politieke
verklaringen, maar keihard werken
aan gedegen oplossingen. In ver
schillende werkgroepen. En niet al
leen de verontreiniging van de rivie
ren behandelen, maar ook de gevol
gen van het toerisme en de specifieke
problemen waarmee boeren en vis
sers worstelen.
„We kunnen het nodige van elkaar
leren. De delta's vertonen toch veel
overeenkomsten?", zegt Pigozzi met
een breed armgebaar.
Uit de brede groene rietkraag langs
de oevers van de Po vliegt een Hedon
op. Felgele snavel en dito poten. De
slanke vogel kan best voor de zuide
lijke neef van onze blauwe reiger
doorgaan en doet het tussen het riet
van de Po goed. Vis in overvloed,
verklaart direttore Perelli van Fer
rara's toeristenbureau.
Volgens de gezette liefhebber van de
regionale keuken op geen enkele
menukaart ontbreken de vis- en
schelpgerechten is de visstand in
en voor de monding van de Po ge
zond. Een enkele vis wil wel eens een
wratje vertonen, maar dat is nauwe
lijks noemenswaardig, verzucht hij,
als hem weer eens naar de mogelijke
gevolgen van de vervuilde Po wordt
gevraagd.
Maar dan, gezeten op het dek van
een rondvaartbootje, barst hij los. „In
het verleden was de delta hier één
groot moeras. Dat woord is hier syno
niem aan armoede. En dus politiek
oninteressant. Later werd de delta
het eindstation voor de industriëlfe
vervuiling. Dus politiek interessant.
De politici hebben uit die situatie
'munt willen slaan; dramatiseerden
de vervuiling. Maar zo erg als zij het
hebben voorgesteld, is het ook weer
niet. De aangerichte schade is her
stelbaar. Het point of no return is nog
niet bereikt", ratelt hij rap.
Kaarsrecht
Vanuit de lucht gezien heeft de delta
van de Po veel weg van onze kust
streek. Duizenden rechthoekige
vlakken. Geel, bruin, of groen, al
naar gelang het gewas op de velden,
doorsneden door smallere of dikke
re, maar zeer strakke, blauwe lijnen.
Rode stipjes, kaarsrecht op een rij: de
daken van de huizen en schuren.
Gele spatten (de eilandjes) in het in
tens blauw van de zee. En één grilli
ge, uitlopende gele streep: het strand.
Een natuurlijke Mondriaan, die je in
meer delta's tegenkomt.
Dat kan ook niet anders in een ge
bied dat vele meters onder de zee
spiegel ligt en uitsluitend met dijken,
sloten, kanalen en gemalen droog te
houden is. De Po is laat ingepolderd.
Rond de eeuwwisseling pas. Niet met
de hulp van molens, maar met
stoomgemalen. Duizenden armoedi
ge landarbeiders dolven de water
gangen.
Hun noeste arbeid leverde vrucht
baar land op. Met de opkomst van het
massa-toerisme veerde de regionale
economie helemaal op. De arme
streek veranderde razendsnel in een
welvarende regio, waar een jonge
medewerker van een bank het bru-
to-salaris van zijn Nederlandse colle
ga netto in handen krijgt. Gelijktijdig
streek de industrie in de Po-vlakte
neer. Overal kom je de nieuwe, qua
uiterlijk vaak zeer propere fabrieken
tegen. De grote concentraties liggen
bij de grote steden, Milaan en Turijn.
Met haar 652 kilometer is de Po ver
geleken met de Amazone, Mississip
pi, Wolga of Nijl een dwerg. Maar de
rivier wordt een reus als het gaat om
de hoeveelheid verontreinigde stof
fen die het naar zee transporteert. De
Po loost jaarlijks ruim 70.000 ton stik
stof in de Adriatische Zee, zo'n 55.000
ton olie en koolwaterstoffen, ruim
tweeduizend ton zink en uiteraard
koper, lood, chroom, arsenicum, nik
kel, kwik, fenol en pesticiden. De
schrikbarende cijfers wijken niet
veel af van de analyses van bij voor
beeld het Rijn- en Maaswater.
Vervuiling
De gevolgen van de vervuiling wer
den in de zomer van 1989 wel op een
heel dramatische wijze zichtbaar. In
een zeegebied van duizend vierkante
kilometer was het leven nagenoeg
verdwenen. Vissen en schelpdieren
stierven door gebrek aan zuurstof.
De zeer sterk gegroeide algenpopula-
tie had al de voor het leven onont
beerlijke zuurstof geconsumeerd.
De regering zond een boot met we
tenschappers uit de gehele wereld
naar de plek des onheils. Met de op
dracht de oorzaak van het drama op
zee te achterhalen. Maar volgens de
Italianen is niet bewezen dat het fos
faat uit de Po de boosdoener is. Het
zouden ook de aanhoudende hoge zo
merse temperaturen geweest kun
nen zijn.
Maar nu malen de bewoners er niet
meer om. Ze zien wel. „Ach, mis
schien komt hét in de zomer? Of in
september? Of helemaal niet? Geen
mens kan het voorspellen", zegt een
vrouw op het strand van Lido delle
Nazionni met een schouderophaal.
In een plastic zakje de mooi geteken
de tapijtschelpen, die ze uit het zand
opvist. Een delicatesse. „Vervuiling,
je hebt er mee te maken, maar zo
lang ik van die schelpen niet ziek
word, zal het wel meevallen".
Evenals in ons land groeit ook in de
Po-delta het bewustzijn dat het mi
lieu bescherming behoeft. Radicale
actiegroepen en groene partijen
met welluidende namen als de Groe
ne Regenboog en Lachende Zon
legden steeds weer de vinger op de
pijnlijke plekken. De bevolking op
haar beurt wees bij een referendum
drie jaar geleden kernenergie af met
als gevolg de sluiting van twee aan de
Po gélegen elektriciteitscentrales.
Maar natuurlijk zijn de problemen
daarmee niet verdwenen. Dit voor
jaar nog werden in de Po-vallei en
kele ernstige verontreinigingen van
het grondwater geconstateerd, ver
oorzaakt door bestrijdingsmiddelen.
In het daarop volgend referendum
zei 93,5 procent van de opgekomen
stemmers het gebruik van pesticiden
aan wettelijke regels te willen bin
den.
Voor de politiek had de uitspraak
geen consequenties. De vereiste
meerderheid van de helft plus één
was immers niet gehaald. Op politiek
niveau wilde meer niet zo vlotten. De
uitvoering van het milieubeleid is
immers een regionale aangelegen
heid. Maar regionale samenwerking
is de Italianen vreemd en mondt
meestal uit in onderling gekrakeel.
Door de nood gedreven bundelde de
nationale overheid drie jaar terug de
krachten en bracht de Po-provincies
onder in een openbaar lichaam: de
stichting Po 2000. Voor de grote
schoonmaak van de Po heeft deze in
stantie de komende jaren miljarden
guldens tot haar beschikking. De
aanpak heeft de eerste resultaten op
geleverd. De grote en kleinere che
mische ondernemingen bouwden
waterzuiveringsinstallaties.
Steden en dorpen bleven niet achter.
Ook Turijn 'wast' tegenwoordig het
rioolwater, nog voordat het de Po in
stroomt. Een soortgelijke installatie
ligt in Milaan op de tekentafel. In
1992 moet deze stad op een waterzui
veringsinstallatie zijn aangesloten.
Maar volgens diretorre Perelli is dit
alles niet zaligmakend. „Er is geen
aansluiting tussen het nationale be
leid en wat regionaal haalbaar is",
Op palen
Aan de oevers van de Valli di Co
macchio, ver van de bewoonde we
reld, houten huizen op palen, die in
het water staan. De warnetten han
gen aan lange bomen, die uit de vis
serswoningen steken, roerloos in het
water. Een eeuwenoude manier van
vissen. Of de aal zo nog lang kan
worden gevangen, hangt af van de
landelijke politiek. Rome wil het
meer en de omringende moerassen
immers de status van nationaal na
tuurpark geven. De vissers en boeren
zullen in dat geval het veld moeten
ruimen en verhuizen naar elders.
Perelli vindt dat plan maar niets. Hij
ziet meer in de vorming van een re
gionaal park. „In zo'n park kom je te
gemoet aan zowel de natuurlijke
waarden van het gebied als aan het
belang van landbouwers en vissers".
Maar ook met deze benadering zal de
bevolking toch een veer moeten la
ten. De jacht bij voorbeeld zal verbo
den zijn. „We zijn nu bezig om men
sen te leren uitzien naar andere in
komstenbronnen", aldus Perelli.
Kunstmest en bestrijdingsmiddelen
vormen de ingrediënten van een an
der, nog onopgelost, milieu-pro
bleem. Biologisch-dynamische boe
ren zijn er wel rond het meer te vin-
den. Maar zij vormen een wel heel
kleine minderheid. De vlot babbe
lende politicus zegt niet te weten hoe
de landbouwproblemen aan te pak
ken. „Het is geen regionale kwestie,
wellicht ook geen nationale. Het pro
bleem hoort thuis bij de EG, en die
doet bar weinig aan dit probleem".
Ongenode gasten
Het eens zo rustige vissersoord
kampt met een nog heel ander ge
volg van de snel veranderende tijd
geest. Toeristen dreigen het rustieke
plekje te veranderen in een Volen-
dam-op-z'n-Italiaans. Brutaal lopen
ze de steiger op, om door de woning,
langs de slaap- en woonkamer, de
waranda aan de waterzijde op te lo
pen. Kinderen gapen de buitenlan
ders onbegrijpend aan; ouderen ne
geren de ongenode gasten.
Het vlakbij de oude woninkjes gele
gen rondvaartbootje maakt een
tochtje langs nog oudere woningen
van zachtrood baksteen, waarvan er
één is ingericht als museum. Aan het
einde van het kanaaltje de uitge
strekte waterplas, vol vogels. En el
dorado voor vogelaars, die dan ook in
als maar groeiende aantallen het ge
bied intrekken.
Volgens provinciaal afgevaardigde
Pigozzi neemt met het oprukkende
toerisme de spanning onder de vis
sers en boeren in het moeras toe. Het
verwachte bezoek moet zo worden
gestroomlijnd dat ook de natuur niet
in gedrang komt. „We staan voor de
vraag hoe we het toerisme in dit ge
bied kunnen inpassen, zonder dat het
schadelijke effecten na laat".
Het provinciale beleid laat aan dui
delijkheid niets te wensen over: de
vijf miljoen toeristen die elke zomer
weer de badplaatsen overspoelen
moeten de komende jaren ook ken
nis maken met het achterland.
Strand alleen is tegenwoordig onvol
doende. De 'toegevoegde waarde'
van het toeristisch produkt moeten
de 60.000 inwoners van de amper
160.000 hectaren tellende regio wel
pikken, willen ze de miljarden lires
van de toeristen niet missen.
Genezen
Een vroege Duitse toerist had zich
aan het einde van de achttiende
eeuw al over die wonderschone Po-
vallei verwonderd. De alom bekende
dichter/schrijver Goethe voer des
tijds over de rivier. De opkomende
zon verwarmde het water en uit de
dikke bomenrijen op de oevers klonk
het gezang van vogels.
De woorden klinken diretorre Pigoz
zi als muziek in de oren. „Wat we
hier zo graag willen, is de waarden
van een delta weer herstellen. Te
rugkeren naar de werkelijke functie
van een esturarium, zoals dat in het
verleden was. Zoals je dat nu nog kan
terugzien in de cultuur, in het werk
van de schilders en dichters".
Pigozzi lacht bij dat vooruitzicht. Hij
ziet het voor zich. Boeren, vissers en
toeristen broederlijk samen in de rij
ke natuurgebieden langs de propere
Po. En zachtjes verzucht hij: „De zie
ke kan nog genezen worden".
door CAREL VAN DER VELDEN
Tegenwoordig vormen de vijf
deelstaten in de voormalige
DDR de armste streek van de
bondsrepubliek, maar in
vroeger tijden heersten de
kommervolle
levensomstandigheden juist in
het meest westelijke deel van
Duitsland. De Eifel, in de loop
der eeuwen veelvuldig
geteisterd door invallen van
buitenlandse troepen, kent
geen enkele industriële
ontwikkeling. De
economische achterstand
heeft de aan gene zijde van de
Belgische en Luxemburgse
grens gelegen streek nooit
meer ingehaald, maar de
status van economisch
achtergebleven gebied vormt
tegenwoordig juist de
belangrijkste charme en
inkomstenbron van het
gebied.
Op amper anderhalf uur rijden van
de vervuilende industrieën in Luik,
Zuid-Limburg en het Ruhrgebied
kan de stadsbewoner in het voorma
lige 'Siberië van Duitsland' nog ge
nieten van glooiende groene heuvels,
romantische dorpjes, middeleeuwse
kastelen en 380. miljoen jaar geologi
sche geschiedenis. Het hoeft derhal
ve geen verwondering te wekken
dat het toerisme bloeit in de Vul-
kaan-Eifel.
Het gebied vormt het meest noorde
lijke deel van de Eifelstreek en be
vindt zich op ruim 300 kilometer van
de randstad. Reizen langlaufers vaak
af naar de Stldeifel, liefhebbers van
natuurschoon hoeven het minder
ver te zoeken. In de omgeving van de
pittoreske stadjes Daun en Gerol-
stein kunnen wandelaars dagenlang
over de met bossen begroeide heu
vels en langs de befaamde kraterme-
ren zwerven.
Het Schlaken-
mehrener Maar
bij Daun.
De Eifel: groene charme
achter het Ruhrgebied
f.
■pv
Het instituut voor de economische
ontwikkeling van de Vulkaaneifel
ziet de wassende toeristenstroom met
genoegen aan, al is toeristisch mede
werker Klaus Schafer niet blind
voor de gevaren van deze ontwikke
ling. „In de afgelopen vijftien jaar is
het aantal overnachtingen gestegen
van 300.000 tot 3,5 miljoen. Er kun
nen nog wel wat mensen bij, maar we
naderen de grens. Een grote aanwas
zou onherroepelijk ten koste gaan
aan het natuurschoon".
De roep om een verstandig milieube
heer is in de Eifelstreek zeker geen
modieus verschijnsel, want de na
tuur vormt al sinds mensenheugenis
de belangrijkste inkomstenbron van
de grensstreekbewoners. In naburi
ge streken hebben de industrie en de
dienstensector de landbouw reeds
lang geleden overvleugeld, maar in
de Eifel ligt dit anders.
Typerend voor de streek is, dat zelfs
de belangrijkste industriële activiteit
nu en vooral in de toekomst afhan
kelijk is van een verstandig ecolo
gisch beheer. De mineraalwaterfa-
brieken van Gerolstein, met 900
werknemers veruit de grootste
werkgever in de omgeving, kan de
kwaliteit van haar befaamde Gerol-
steiner Sprudel in de toekomst alleen
garanderen als de verzuring en de
bodemvervuiling een halt wordt toe
geroepen.
De milieu-boodschap speelt een rol
in de toeristische attracties, die de
Vulkaneifel te bieden heeft. In de
streek heeft men bewust afgezien
van grootschalige attractieparken
met de bijbehorende dagelijkse files
van vele kilometers.
Men richt zich liever op de indivi
duele toerist, die zich in alle rust wil
verdiepen in de natuur en de historie
van de streek. Beide componenten
komen aan bod in de geologische
wandelroute, die sinds enkele maan
den in het programma van het VVV
in Hillesheim is opgenomen.
Bij het verkeersbureau is een gede
tailleerde wandelkaart en een uitge
breide brochure verkrijgbaar over
het 125 kilometer lange traject, dat
uiteraard in partjes kan worden af
gelegd. De route voert langs een aan
tal vindplaatsen, die de Eifel tot een
topattractie voor geologen hebben
gemaakt.
Eén plaats op de route is de Giesen-
heldvulkaan. Aan de uit het krater-
meer opdoemende hellingwand kan
men turfafzettingen uit twee uitbar
stingen onderscheiden. De wand
vormt het overblijfsel van twee vul
kaanuitbarstingen, waarvan de laat
ste ongeveer 10.000jaar geleden moet
hebben plaatsgevonden.
In totaal zijn er ongeveer 240 vul
kaanuitbarstingen in de Eifelstreek
geweest. Door de uitbarstingen zijn
steensoorten en lava-afzettingen uit
verschillende periodes in de geologi
sche geschiedenis blootgelegd. De af-
gravingén van jong basaltlava, oud
zandsteen, kalkbekkens en dolo
mietsteen kan de wandelaar met ei
gen ogen waarnemen.
Burchten
Andere bezoekers zullen zich wel
licht eerder aangetrokken voelen
door de historische burchten, die er
in de streek te vinden zijn. Het visite
kaartje van de Vulkaneifel vormen
wellicht de Ober- en de Niederburg
in het plaatsje Manderscheid.
De op korte afstand van elkaar ge
bouwde burchten dienden aanvan
kelijk om het territorium van de
Trierse keurvorsten en het aartsbis
dom tegen invallen te beschermen.
De twee versterkingen vormden in
de loop der eeuwen regelmatig het
decor van slachtpartijen. In 1673
werd de burcht zelfs verwoest door
de Fransen. Dankzij de inspannin
gen van de Eifel vereniging, die zich
onder andere bezighoudt met het
conserveren van het cultureel erf
goed, kan de burcht tegenwoordig
nog steeds worden bezichtigd.
Informatie over de toeristische
mogelijkheden van de Duitse
grensstreek kan worden aange
vraagd bij de Tourist Informa
tion Vulkaneifel, Mainzerstrasse
25A in Daun. Het telefoonnum
mer is 06592-17200. Verder kan
men terecht bij het Duits/Reis en
informatiebureau, Trade Park
Zuidoost, Hoogoorddreef 76, 1101
BG Amsterdam, tel. (020) 978066.»
Het pronkstuk vat,
's-HertogenboscK
door JOS BOUTEN
De trek naar Brabants
hoofdstad 's-Hertogenbost
van eeuwen her en voorloj
zit het er niet in, dat de reli
uit gaat. Waarom ook. In h
rijtje van tien steden, die
iedere landsman een keer
z'n leven gezien móet hebl
hoort vanzelfsprekend De
Bosch. De stad van de soeti
zuiderling, die het leven nl
wil wurgen in spijkerhardl
afspraken. |i
z
Kuieren op een zonnige dag do<r
centrum is puur 'easy going'.?
daar tóch moe van wordt moer
lekkers nemen op het terras vaf
taurant 'In de kleine Werelt',|
waar je op marktloze dagen zo aj
uitkijkt op het groen uitgesjl
standbeeld van Jeroen Bosch, d
niale schilder van apocalyptisch
fe reien.
Den Bosch, iets ouder dan 800
hoeft zich niet meer te bew
Vraag bij de VVV naar de twe
riaties van 'Rondje Den Bi
waarmee je op je gemak veel aa
heden van de stad zelf kunt on
ken. Wonderlijk genoeg word!
deze brochure slechts een paar ij
gewijd aan het pronkjuweel vg
stad: de kathedrale basiliek Stj
met zijn tussen 1380 en 1530 gebj
de toren Hoe is het mogelijk, wat
dit, pas gerestaureerde, monul
raakt een toerist met een beetji
langstelling voor 'oud goed' nie]
gekeken.
Begin maar met voorzichtig heti
rieur af te tasten vanachter een
op het terras van café 't Pumpkï
schuin tegenover de St. Jan floB
Dat is puur genieten zolang ten
ste de beiaardier 'Glory, glory 1
luja' en 'The Saints go marchir
niet door elkaar haalt. Heel gek
als je op weg bent naar de opp
verbazing over zoveel bouwk
vallen er barsten in de bewonde
Je merkt ineens tot je grote sc
dat de gerenoveerde toren uit
steen is opgetrokken en daai
contrasteert met de zachte s
waarmee tegen het einde va
veertiende eeuw aan de bouw
het monument is begonnen.
Plastic stoelen
Binnen wordt de - irritatie ge
door de plastic stoelen voor
hoofdaltaar. Die passen nu een
niet in de strenge schoonheid, v
mee de hemelse gotiek de bezoe
verstomt. Maar daarnaast valt e!
veel moois te zien, dat het hartj
zelf vol loopt met respect voor dt
taurateurs. Die hebben aandach
had voor verder elk detail. Daar
valt het meteen op, dat een sch
ring, ergens midden in het hog
welf, al weer begint te verbleker
Na een uitvoerig bezoek aan d
Jan' is het lekker om even i
waaien in het gezellige centruir
de Hinthamerstraat als belangri
trekker. Wat niemand mag miss
het Noordbrabants museum, d
ondergebracht in het voorm
Gouverneurshuis, Verwersstrai
Het museum geeft een beeld vai
de provincie Noord-Brabant
kunst en cultuur heeft opgelevei
Heel apart is een tocht per
schuit door het waterstelsel in d<
nenstad: de Binnendieze. Je kur
doen van mei tot en met septe;
(voor groepen tot en met oktc
Per rondvaartboot van r(
Wolthuis kan men niet alleen de
nendieze bevaren maar ook
tocht maken (van juni tot eind ai
tus) naar het naburige Heusde
Woudrichem.
