Is oorlog ook nog erg?
Het
einde
der
tijden
ZATERDAG 19 ÏANUARI 1991
Oorlog live op de televisie is amusement, als ware het een doorsnee uitzending van Miami Vice.
NIJMEGEN - Oorlog is voetbal,
zoveel is deze week wel duidelijk
geworden. Zelfs de Amerikaanse
aanvoerder Bush bezigde de term
'kick' (trap) deze week toen hij het
had over zijn plannen met oppo-
i nent Saddam Husayn. Opgewon-
I den verslaggevers van CNN maak-
ten 'live' melding van 'schitterend
I vuurwerk' toen zij de bommen en
I raketten in de buurt zagen inslaan.
Het volk zat gekluisterd aan de
buis. Geweld is niet vies meer; elke
Tatort legt het af tegen een goeie,
mits verre oorlog.
'Bewaarnummer', vermeldt de adverten
tie van het opinieweekblad HP/De Tijd
deze week met enige trots. Extra inge-
vouwen zat immers 'een gedetailleerde,
uitklapbare KAART IN KLEUR VAN
HET OORLOGSTHEATER'. En inder
daad, wie het papier voor zich legt, zou
zich met een beetje goede wil en naïvi
teit in het midden van een heuse Dessert
Storm wanen. Chemische-wapendepöts
staan op de kaart aangegeven met
doodskopjes. Nucleaire installaties, ver
dedigingslinies en vlaggetjes van alle be
trokken landen omringen dat ene land
waar het allemaal om te doen is. Kort
om: net echt.
„In de media is de Golfoorlog al lang be
gonnen", klaagde Wim de Bie maanden
geleden al eens in Keek op de Week. Hij
heeft gelijk. Omroepen bespraken, al of
niet aan de hand van militairen b.d, we
kenlang mogelijke strategieén, alsof het
om de opstelling van het Oranje-elftal
ging. Kranten publiceerden ondertussen
'scenario's' volgens welke de naderende
strijd zich welhaast móest voltrekken.
Zouden publiek en media misschien on
derhand niet een klein beetje teleurge
steld zijn geraakt wanneer al dat span
nends hen in werkelijkheid zou zijn ont
houden, simpelweg omdat vredesonder
handelingen tussen Irak en de VN wèl
waren gelukt?
De grote rode letters OORLOG op het
omslag van genoemd tijdschrift leken in
elk geval geen nuchtere aankondiging
van een blijkbaar onafwendbaar onheil
dat komen zou, nee, ze getuigden eerder
van een nauwelijks verholen zucht naar
een inferno. Gezellig, thuis in de luie
stoel het raketvuur aankruisen op uw ei
gen Stratego-bord!
Bravoure
Met eenzelfde jongensachtige bravoure
maakte de CNN-verslaggever deze week
vanuit het Pentagon melding van de eer
ste 'successen' van wat al gauw 'onze'
troepen ging heten. 'Een massale' lucht
aanval', 'uiterst doeltreffend' en 'hevig
raketvuur' waren slechts enkele van de
regelmatig terugkerende woorden uit
zijn opgetogen verslagen. „Baghdad was
net één grote verlichte kerstboom", ver
geleek op CNN een Amerikaanse vliege
nier die zojuist teruggekeerd was van de
eerste luchtaanval. Had ten tijde van de
Viétnam-oorlog een teruggekeerde sol
daat die glimlachend over zijn daden
praat op een even warme en kritiekloze
ontvangst mogen rekenen? Waar het on
vermijdelijke bloed en geweld, dat wa
pengekletter nu eenmaal met zich mee
brengt, voorheen nog met gepaste ernst
en afschuw gemeld werd, lijkt nu plaats
gemaakt te zijn voor de heroïek van su
personische 'Fairchild Thunderbolts' die
hun doel onontkomelijk vernietigen.
Het publiek ziet het allemaal op de
beeldbuis, en het smult ervan. De kijk
cijfers van afgelopen woensdagnacht lo
gen er niet om. Dat weet ook massapsy
choloog Leon Wetke, hoofd van het Stu
diecentrum voor Vredesvraagstukken
van de Universiteit in Nijmegen. Wecke
verbaasde zich tijdens de eerste uren
van de Golfoorlog over het haast melo
dieuze stemgeluid van de glimlachende
Amerikaanse verslaggevers, om over
diens collega in Baghdad, die het inslaan
van bommen ter plekke beschreef als
'schitterend vuurwerk', nog maar te
zwijgen.
„Dat soort terminologie heeft in de eer
ste plaats te maken met het willen uit
stralen van superioriteit", zo zegt Wec
ke. „Het heer-en-meester-zijn zit in de
gehele Amerikaanse cultuur ingebakken.
En daar past een eigen taal bij. Een Re
publikeinse Garde van Saddam Husayn
heet dan plotseling 'geneutraliseerd' te
zijn, terwijl je ook kunt zeggen dat je en
kele tienduizenden mensen hebt ver
moord", aldus massapsycholoog Wecke.
Wecke heeft het niet erg hoog op met de
Verenigde Staten. „De Golfoorlog dient
het Amerikaanse doel een vaste positie
in het Midden-Oosten te verwerven",
riep hij afgelopen maandag in de Am
sterdamse Beurs van Berlage tijdens de
teach-in over de Golfcrisis. Het gebruik
van bovengenoemde heroïsche termino
logie kan Wecke alleen maar zien als on
derdeel van het legitimeren van geweld,
dat zich in steeds heviger mate voordoet
in onze wereld.
Amusement
Die verdergaande legitimatie van geweld
wijt Wecke aan onder meer aan de recre
atieve functie van een oorlog. „Televi
sieuitzendingen zoals deze week
's nachts en overdag verzorgd werden
door verschillende netten, bieden de kij
ker een uitgelezen mogelijkheid uit zijn
dagelijkse sleur te komen. Er kan geen
'krimi' tegenop; dat bleek jaren geleden
al tijdens de Molukse gijzelingsacties die
langdurig live op televisie te zien waren.
Nederland zat aan de buis gekluisterd
voor een ongekend spannend feuilleton,
dat nog écht was ook".
Oorlog live op de televisie is dus amuse
ment, als ware het een doorsnee uitzen
ding van Miami Vice. Dat heeft volgens
massapsycholoog Wecke alles te maken
met de vercommercialisering van de
maatschappij, die hij als een gegeven be
schouwt. „Niet het belangrijke, maar het
saillante, het uitzonderlijke, is dan nog
aardig genoeg om uit te zendeh".
Zo'n behoefte aan steeds weer nieuwe,
voorheen onbekende prikkels zit volgens
Wecke diep in de menselijke cultuur
verweven. Misschien ook een vast gege
ven, maar het lijkt wel te betekenen dat
oorlog en geweld in de toekomst steeds
bloediger en uitzonderlijker dienen te
zijn om bij de toeschouwer nog enige af
keuring of afschuw teweeg te brengen.
Dat filmbeelden daarbij in de huidige si
tuatie overigens niet eens noodzakelijk
zijn, bleek deze week nog. Het drietal
CNN-verslaggevers dat vanuit een hotel
kamer in Baghdad de oorlogsverrichtin
gen volgde, kon tientallen uren spannen
de televisie maken met enkel de visuele
ondersteuning van een landkaartje van
het Golfgebied.
Hypocriet
Legitimatie-van geweld en ons gebleken
genoegen er direct getuige van te zijn,
het heeft iets huichelachtigs. Iets soortge
lijks ontdekte ook Leon Wecke toen hij
twee maanden geleden een klein onder
zoekje hield naar de houding van bur
gers ten opzichte van de Golfoorlog.
Moet de westerse wereld Husayn des
noods met behulp van het leger dwingen
zich uit Kuwayt terug te trekken, luidde
de vraag. „Ja", antwoordde -69 procent
van de ondervraagden. Op de vraag of
daarbij ook slachtoffers geriskeerd
mochten worden, antwoordde volgens
Wecke al een beduidend lager percentage
positief. Gevraagd of daarbij ook het ri
sico van slachtoffers in eigen familie- of
kennissenkring genomen mocht worden,
dook het percentage ja-stemmers naar
beneden de dertig procent. De conclusie
die hieruit getrokken zou kunnen wor
den geldt zowel voor dit onderzoekje als
voor onze weinig verheven rol als tv-ge-
tuige van de (Golfjoorlog: een oorlog
kan nog zo'n schitterend vuurwerk ople
veren, hij mag niet te dichtbij komen.
Zolang het Golfconflict een ver-van-ons-
bed-show blijft, vinden we het nog amu
sement ook.
JEAN-PIERRE GEELEN
LONDEN - Is het ooit bij
u opgekomen dat het ha
veloze oude mannetje dat
rondloopt met een sand-
wich-bord waarop de
boodschap 'Het einde der
tijden is nabij' het mis
schien bij het rechte eind
heeft?
Het bewijs hiervoor is in
alarmerende overvloed
aanwezig. Nog niet eens zo
lang geleden stonden we
allemaal met open mond
te kijken naar de totale (en
bijna geweldloze) desinte
gratie van het Sovjetrijk,
waarvan iedereen behalve
ik dacht dat het, in graniet
gegoten, voor eeuwig zou
voortbestaan; bijna tegelij
kertijd duwde Zuid-Afrika,
dat er prat op was gegaan
weer zo'n duizendjarig
Reich te zijn, in razend
tempo de verroeste deur
naar het gezond verstand
open. De geschiedenis zal
versteld staan en tegelij
kertijd huiveren bij de ge
dachte dat dergelijke grote
en machtige landen jaren
lang geleid hebben kunnen worden door
mannen als Brezjnjev en Botha; vrijwel
op het moment dat zij waren vertrok
ken, werden zij gemetamorfoseerd tot
wezens uit een droom, waaruit we met
het zweet op het voorhoofd van opluch
ting wakker schrokken.
Maar dat duurde niet lang, wel? Het
Sovjetrijk mag het merendeel van zijn
kolonién hebben afgestoten en Zuid-
Afrika mag dan op slag kleurenblind ge
worden zijn, maar het eerstgenoemde
land begint een chaos van ruiterloze
paarden te worden en het laatstgenoem
de is nog maar een kleine stap verwij
derd van de chaos van een burgeroorlog
tussen zwarten. En op het moment dat
we, verbijsterd en vertwijfeld, staren
naar onze vervliegende hoop, komt er
nog een andere chaos. Terwijl rechts en
links op een ziekmakende manier touw
trekken, belooft het stuk daar tussenin
(niet voor niks heet het het 'Midden'-
Oosten) een chaos groter dan de andere
twee bij elkaar.
Laten we beginnen met de Baltische sta
ten, die maar een paar puntjes achterlig
gen op winnaar Polen in de strijd o'm de
trofee voor de meest verraden natie. Het
mag dan zo zijn dat mijn bloed precies
voor de helft Litouws is, maar ik ben er
nooit geweest en ik denk niet dat ik sen
timentele banden heb met Litouwen, af
gezien van het medelijden en de woede
die iedereen zou moeten voelen gezien
het lijden van dat land. Litouwen en de
twee andere Baltische Republieken laten
met ontstellende duidelijkheid zien wat
er gebeurt met diegenen die zich binnen
handbereik bevinden van een stervende
reus die in zijn doodsstrijd om zich heen
slaat.
Ondanks alles wat hij eerder heeft ge
daan en beloofd, heb ik mij nooit hele
maal kunnen aansluiten bij het wijdver
spreide geloof dat Gorbatsjov de weder
gekomen Heer was. De beelden van een
Gorbatsjov die nu dekking zoekt en elke
verantwoordelijkheid voor de dood van
de vermoorde demonstranten afwijst
werkt uitzonderlijk verhelderend.
Het verheldert echter veel meer dan al
leen Gorbatsjovs wankelende troon. Het
is niet moeilijk te zien dat de Sovjetunie
binnen korte tijd - zeg een jaar of
twee - zal ophouden te bestaan, in stuk
ken gescheurd zal zijn die zijn afgeba
kend door etnische en historische
scheidslijnen. In commentaren wordt ge
sproken van een nieuwe onderdrukking,
van een terugkeer naar Brezjnjev, zo niet
Stalin, maar zo'n regime zou nooit kun
nen overleven, gezien de desintegratie
die al lange tijd steeds meer snelheid
krijgt.
Emigratiegolf
Een gigantische emigratiegolf richting
Westen is waarschijnlijker; er moeten
ten minste vijftig miljoen mensen in de
Sovjetunie zijn, die zo ontevreden zijn
met het leven dat zij noodgedwongen
moeten leiden, dat zij hun biezen pak
ken en elders willen gaan wonen. Wat
denkt u dat Europa zal doen wanneer
een paar honderd Djengis Khans, ieder
met hun Gouden Horde, naar het einde
van de regenboog trekken?
En daarmee is nog niets gezegd over de
verschrikkelijke desillusie die de bevrij
de naties te wachten staat (of die zij al
gehad hebben) nu zij ontdekken dat zij
de jaren die komen gaan geleidelijk aan
alleen maar armer zullen worden.
Iedereen met oren en ogen in zijn hoofd
moet wel in lachen uitbarsten bij de ge
dachte aan de Europese Gemeenschap.
Kan het waar zijn dat Thatcher gevallen
is en Delors is uitgescholden en Kohl
verdacht en dat gedacht werd dat de har
de ecu beter (of mogelijk slechter) zou
zijn dan de zachte? Kunnen zij werkelijk
niet begrijpen dat tegen de tijd dat de
EG volledig operationeel is, Europa on
herkenbaar zal zijn en
Rome onbegrijpelijk?
Branden
Vrijwel overal waar je kijkt zie je de bar
sten en scheuren. Een paar hoopgevende
tendenzen in continentaal Afrika kun
nen niet wedijveren met de voortduren
de algehele verslechtering; misschien
vormen Moi en zijn opvolgers in ver
schillende vormen daar de toekomst,
terwijl onderin De Klerk zich richting
fatsoenlijkheid worstelt en zwarten op
steeds wredere wijze steeds grotere aan
tallen zwarten doden („En wat", zo zul
len de verstokten vragen, „had hij an
ders verwacht van een stel kaffers?").
Wat gebeurt er wanneer de oorlog met
Irak afgelopen is (natuurlijk aangeno
men dat de goede kant wint)? Ik moet
inmiddels wel vele kilometers verstandi
ge, overtuigende, goed geïnformeerde
analyses hebben gelezen over elk aspect
van het conflict - oorzaken, methodes,
vuurkracht, doelen, gewonden, diploma
tieke manoeuvres, bondgenoten, inflatie
en nog negenennegentig andere. En al
die analyses namen op de een of andere
manier aan dat wanneer Saddam Hu
sayn eenmaal geëlimineerd is - en de
Kuwaytse heersers weer terug zijn in
hun bijzonder democratische en angst
vallig oncorrupte koninkrijk - het Mid
den-Oosten weer grotendeels zal zijn en
blijven zoals het voor de oorlog was.
Ben ik de enige die nog in bezit is van
zijn verstandelijke vermogens, of ben ik
de enige gek in deze wereld? Niets in het
Midden-Oosten of een paar honderd ki
lometer eromheen, niets zal nog lijken
op het Midden-Oosten 'ante bellum',
niets van Istanbul tot Bangalore en van
Tasjkent tot Addis Abebba, zelfs als de
olie in het Midden-Oosten niet zal bran
den en de benzineprijs in Californië niet
zal stijgen tot tachtig dollar per liter.
En de naties in en rond het Golfgebied?
Hun heersers? Wat denkt u dat de aya
tollahs zullen zeggen wanneer het alle
maal afgelopen is? Het zal zeker niet
dankuwel zijn en zand over Salman
Rushdie, maar het spijt ons dat we u
niet kunnen zeggen wat 'jihad' betekent
omdat we nog nooit van het woord ge
hoord hebben. Hoe zit het met Pakistan?
Zal het effect daar een onmiddellijke af
kondiging van totale godsdienstvrijheid
zijn? Hoe zit het met Israël?
Kom, geeft u eens een direct antwoord
op een directe vraag: zullen de zaken in
het Midden-Oosten en de invloed die
het gebied heeft op de rest van de we
reld, zowel in materieel opzicht als op
een ongrijpbare manier, over het alge
meen na de oorlog beter of slechter ziin?
(Hoorde ik daar werkelijk iemand „be
ter" zeggen?).
Laatste oordeel
Volgens veel godsdiensten zal op een
moment in de toekomst het einde van
de wereld komen, of ten minste een pau
ze, waarbij een rechtschapen rechter zal
verschijnen en een oordeel zal- uitspre
ken over zowel de doden als de leven
den, overeenkomstig de levens die ze ge
leid hebben of nog leiden. Na deze be
zoeking zou de wereld nooit meer het
zelfde worden; sommigen houden vol
dat de wereld dan voor eens en altijd zal
eindigen.
We lachen om zo'n gebrek aan bescha
ving en schudden, nog nalachend, ons
hoofd wanneer we het mannetje met zijn
onheilsboodschap zien. Maar veronder
stel, ook al is er niet zo'n rechter of zo'n
laatste oordeel, dat de religieuze en an
dere fanatieke waanzinnigheid nog meer
uit de hand loopt in het Midden-Oosten
als de oorlog is afgelopen. Veronderstel
dat onbeschaafde waanzinnigen er in sla
gen de olie-installaties in het gebied te
vernietigen en veel of het merendeel van
de olie waarvan we allemaal afhankelijk
zijn - sterker nog: waar we niet zonder
kunnen - in brand steken; branden die
waarschijnlijk niet te bedwingen zullen
zijn.
Zou dan uw minzame lachje niet wat ge
forceerd beginnen te worden? Zou u dan
inderdaad niet iets zeggen als: „Mijn
God, het lijkt wel of het einde van de
wereld is gekomen?".
BERNARD LEVIN
(c) The Times
ficidócSou/wmt
