Oude sentimenten
bedreigen nieuw
verworven vrijheden
Sovjet
imperium
brokkelt af
NATIONALISME
EN ETNISCHE
SPANNINGEN
IN OOST-EUROPA
V olksrepublieken
In Oost-Europa is de macht van
het communisme gebroken. Maar
het politiek vacuüm lijkt snel te
worden opgevuld. Nationalisme
herleeft en etnische spanningen in
dit deel van het continent nemen
toe. Het is onduidelijk hoe ernstig
deze oude sentimenten de Oosteu-
ropese samenlevingen bedreigen.
Maar dat er voldoende conflictstof
aanwezig is, staat buiten kijf.
De moderne geschiedenis van het ooste
lijke deel van Europa heeft tot de Twee
de Wereldoorlog in het teken gestaan
van nationalisme en verlangens naar on
afhankelijkheid. Machtige rijken, zoals
die van Habsburgse keizers en Otto
maanse sultans werden in vroeger eeu
wen gekweld door middelpuntvliedende
krachten van door hen onderdrukte vol
ken en zijn mede door nationalisme ten
onder gegaan.
Zowel na de Balkanoorlogen als de Eer
ste en Tweede Wereldoorlog zijn gren
zen getrokken die dwars door culturen
en woongebieden van bevolkingsgroepen
heenliepen. Zo werd in juni 1920, in het
vredesverdrag van Trianon - dat sa
menhing met de Akkoorden van Versail
les - bepaald dat Roemenie een groot
deel van het Hongaarse grondgebied
mocht annexeren. Hongarije behoorde
tot de verliezende alliantie in de Eerste
Wereldoorlog en moest volgens de Grote
Mogendheden, Engeland en Frankrijk,
gestraft worden. Roemenië, wel braaf ge
weest in '14-' 18, werd twee keer zo groot
en kreeg bovendien een paar miljoen
Hongaren binnen haar landsgrenzen.
Migratiestromen, met name na de Twee
de Wereldoorlog, hebben soms vopr cor
recties gezorgd. Zo werden miljoenen
Sudetenduitsers gedwongen zich buiten
de Tsjechoslowaakse landsgrenzen te
vestigen. Anderzijds waren migraties de
kiem voor nieuwe etnische onlusten: de
deportaties van tienduizenden Russen
naar de Baltische staten, als onderdeel
van Stalins russificatie-politiek.
Het communisme ontkent nationalisme
en etnische conflicten. Volgens de mar-
xistisch-leninistische leer worden derge
lijke sentimenten door kapitaalbezitters
gekweekt om arbeiders tegen elkaar op
te zetten.
Na de Tweede Wereldoorlog werden
- met behulp van het Rode Leger - in
Oost-Europa volksrepublieken gevormd.
Volgens de communistische heersers was
iedereen in de Sovjet-satellietstaten, van
welke nationaliteit of etniciteit ook, ver
enigd door hetzelfde hoge doel: de op
bouw van de socialistische samenleving.
Omdat het socialisme nog niet over dé
gehele wereld had gezegevierd, moesten
deze prille volksrepublieken worden 'be
schermd' tegen kwalijke reactionaire
krachten van buitenaf. Daarom werden
burgerlijke vrijheden afgeschaft en kreeg
individuele zelfbeschikking een lage
prioriteit. In die periode van veertig jaar
'beschermd socialisme' zijn zelden afwij
kende nationalistische klanken gehoord.
Maar deze periode van onvrijheid is nu
ten einde. In Oost-Europa is de socialis
tische heilstaat verder weg dan ooit en
blijken nationalisme en andere etnische
driften springlevend: de roep om 'Einig
Faterland' in de DDR, de afscheidings
driften in Litouwen. Het zijn slechts en
kele symptomen van wat de nieuwe vrij
heid in het oosten biedt.
Poolse grenzen
Polen is een compromissen-creatie die
in de toekomst tot problemen kan lei
den. In 1921 werd in het vredesverdrag
van Riga - tussen Polen en de Sovjetu
nie - de Poolse oostgrens ver in de Oek
raïne en Wit-Rusland getrokken. De
grens ontkende het zelfbeschikkingsrecht
van de aldaar levende bevolkingsgroe
pen (Wit-Russen en Oekraïners), gaf
spanningen tussen Polen en de Sovjetu
nie en leidde er onder meer toe dat Po
len in de jaren dertig meer anti-bolsje-
vistisch dan anti-fascistisch was.
Stalin heeft in 1939 bij de uitvoering
van het Molotov-Ribbentrop-pact
'slechts' dat deel van Polen geannexeerd
waar volkenrechtelijk gezien de Polen
ook geen recht op hadden. De nieuwe
Pools-Russische grens werd de zogehe
ten Curzon-linie. genoemd naar de Brit
se minister van buitenlandse zaken die
na de Eerste Wereldoorlog voor Polen
een regeling had voorgesteld conform
het zelfbeschikkingsrecht van volken.
Ook na de Tweede Wereldoorlog bleef
de Curzon-linie Polens oostgrens. Ter
compensatie schoof dit land op naar het
westen, waar de rivieren Oder en Neisse
tot natuurlijke grenzen tussen Polen en
Duitsland werden aangewezen. Een
enorme exodus van Duitsers uit dit
nieuwe Poolse gebied, waaronder Silezië,
was het gevolg. Al twee miljoen waren er
in 1945 gevlucht, 2,3 miljoen werden er
in het daaropvolgend jaar gedeporteerd.
Het Duitse element in de Poolse samen
leving is inmiddels gering - 98 procent
van de bevolking is Pools. En de Poolse
staat van na de Tweede Wereldoorlog
lijkt een eenheid met weinig reden tot
etnische conflicten. Maar nog altijd heeft
de Bondsrepubliek de Oder-Neissegrens
niet erkend. Nationalisten waaronder
nazaten van de gedeporteerde Silezië-
Duitsers zouden het liefst de Duitse
staat weer in haar oude grenzen herstel
len. Zij lijken een marginale positie in te
nemen. Zeker in vergelijking met het
hele scala van nationalistische kwesties
in het nieuwe Oost-Europa. Maar gefru
streerde Duitse gevoelens hebben in de
moderne geschiedenis al vaker voor pro
blemen gezorgd.
FRANS BOTHOF
ZATERDAG 13 JANUARI 1
Naiionaliiaien
im zwischeneuiopaischeii Grenzraum
OstólawWi VKvstsïrtwen.
C-2Ü2 I S3 TixfavAen
LÉVvjfftttM'm 1
SlehurtawrfsrJw? töïk*ttv
Ftanm L—ZlMün-
CSSljKWir*
CZZZILKeweyer- L.-- ,'t JJ&wn
Polen. Bevolking: 37,8 miljoen:
langrijkste minderheden: 200
Duitsers, 180.000 Oekraïn
170.000 Wit-Russen.
Aan etnische Duitsers worden
welijks mogelijkheden geboden
hun cultuur te laten voortbestaan
Tsjechoslowakije. Bevolking:
miljoen (twee derde Tsjechen,
derde Slowaken); belangrijkste m
derheden: 600.000 Hongar
300.000 Duitsers pleiten als 'H
matvertriebenen' vanuit de Bon
republiek voor terugkeer naar
Duits Sudetenland. De Hong£
minderheid klaagt over onvrijhei
Hongarije. Bevolking: 10,8 milj
belangrijkste minderheden: 175
Duitsers, 100.000 Slowaken. Bin
's lands grenzen zijn geen etni
problemen bekend. De Hong
maken zich echter wel zorgen o
hun volksgenoten in Roemenië,
vanchistische gevoelens over
Verdrag van Trianon zijn niet
kend.
Roemenië. Bevolking: 23 milj
belangrijkste minderheden:
joen Hongaren, 350.000 Duits
50.000 Serviers.
Onder de Ceausescu-terreur wer
minderheden fel gediscriminee
Het onderwijs in hun talen w
zeer beperkt, hun kranten, radio
televisieuitzendingen opgeheven
woongebieden van Duitsers en H
garen werden bevolkt met etnis
Roemenen.
Bulgarije. Bevolking: 8,9 miljo
belangrijkste minderheid:
joen Turken. In het begin van de
ren tachtig is een campagne opge
om de islamitische minderheid in
Bulgaarse samenleving te assimi
ren. Zij werden gedwongen Bulgaj
se namen aan te nemen en bepaa
religieuze gebruiken af te zweren,
vernieuwde communistische pa
maakte vorige maand een einde
deze 'bulgarisering'. Daarop keei:
een derde van de inmiddels ci
driehonderdduizend gevluchte T
ken terug naar Bulgarije. In Sc|
wordt de laatste dagen betoogd
i
ieef
De kaart van Oost-Europa van na de Eerste Wereldoorlog: een lappendeken r
nationaliteiten.
BRON: Westermann Grofier Atlas zur Weltgeschichte
gen bulgariseringscampagne. De
monstranten zijn veelal afkomsijen
uit gebieden waar Turken de me»
derheid vormen en schijnen te wi
den aangezet door tegenstanders
de hervormingspolitiek. !ir
Joegoslavië. Bevolking: 23,5 rr
joen. Deze staat is een federatie
zes naar nationaliteit of godsdiu
geformeerde deelrepublieken (S£®P
vië, Kroatië, Slovenie, Bosnie-r an
zegovina, Macedonië, Montenej.
Servië - de grootste deelrepubliel
heeft twee autonome provini
(Vojvodina en Kosovo). In Vojvc
na (circa 2 miljoen inwoners) lei
zo'n 500.000 Hongaren. In Kosi
vormen Albanezen de meerderhi
De federatie wordt bijeen gehou<
door de centrale communistisl
partij in Belgrado. Sinds de daa^v
van president Tito, tien jaar gelecr.P
is de band losser aan het wor<
De relatief welvarende provi:
Slovenië richt zich steeds meer]
het westen en voert inmiddels
zo goed als geheel zelfstandige
tiek. Vorig jaar leidde de gedeeltl
ke afschaffing van de autono|
van Kosovo tot gewelddadige
flicten tussen Albanezen en fedef
troepen, waarbij vermoedelijk rrJLl
dan honderd doden vielen. Kost
wordt nu weer door Servië bestul
publiek Kroatië wordt op haar ba™
weer gediscrimineerd. rjp
MOSKOU-Het is niet zo vreemd
dat de Sovjetunie bijna niet te be
sturen is; het is het grootste land
op aarde, een enorm uitgebreid,
heterogeen rijk dat een zesde van
het het land op aarde beslaat en
een smeltkroes is van de meest uit
eenlopende nationaliteiten.
Toen Lenin en zijn
aanhangers in 1917 de
macht grepen over het
rijk der tsaren kregen
de koloniën het recht
zich af te scheiden.
Dit was een beslissing
geboren uit noodzaak,
omdat het bijna on
mogelijk was ze in een
periode van burger
oorlog onder direct be
stuur te houden. Maar
zodra de heerschappij
van de partij was vei
liggesteld, maakte Le-
nins opvolger Stalin
het besluit ongedaan.
De voormalige kolo
niën werden 'autono
me' republieken, die
echter heel weinig
over hun eigen bestuur te zeggen kregen.
De Tweede Wereldoorlog werd een oor
log van territoriale expansie waarin Sta
lins Rijk zich uitspreidde over Europa
en de landen, die eerder de Russische
heerschappij ontsnapt waren, weer in
zich opnam. Maar zoals bij elk groot rijk
was desintegratie onvermijdelijk. Het
grootse jaar 1989 betekende het einde
van de controle van Moskou over zijn
leengoederen; nu begint het rijk zelf uit
een te vallen.
Onafhankelijkheid
Estland. Bevolking: 1,5 miljoen. Belang
rijkste minderheid: 950.000 Russen.
Godsdienst: luthers. Hoofdstad: Tallin.
Letland. Bevolking: 2,5 miljoen. Belang
rijkste minderheid: 295.000 Russen.
Godsdienst: luthers. Hoofdstad: Riga.
Litouwen. Bevolking: 3,5 miljoen. Be
langrijkste minderheid: 290.000 Russen.
Godsdienst: katholiek. Hoofdstad: Vilni-
Estland, Letland en Litouwen strijden
voor hun onafhankelijkheid. Eeuwen
lang hebben zij ingekneld gezeten tussen
de Duitse keizers en Russische tsaren.
Na de Eerste Wereldoorlog kenden zij
twee decennia van onafhankelijkheid tot
Stalins tanks daar een einde aan maak
ten. De rijkste republieken van de Sov
jetunie beschouwen zich als de laatste
vMOLDAVIË^WIT-RUSLAND
)EKRAINE
RUSLAND
De Sovjetunie. Het grootste land
ter wereld waarin meer dan
honderd verschillende
nationaliteiten wonen.
slachtoffers van het Molotov-Ribben
trop-pact.
De vele Russische immigranten hebben
de identiteit en cultuur van deze kleine
naties bedreigd. Het IJzeren Gordijn
scheidde ze van de Baltisch-Scandinavi-
sche gemeenschap waartoe ze historisch
gezien behoren. Gorbatsjov heeft ze hun
grote kans gegeven en de nationale vlag
gen uit de tijd tussen de twee wereldoor
logen zijn weer uitgehangen. De aanzien
lijke Russische minderheden in de Balti
sche staten worden zenuwachtig. Op 24
februari ztillen in Litouwen verkiezingen
worden gehouden, waarschijnlijk de eer
ste meerpartijen-verkiezingen in de Sov
jetunie sinds de bolsjewieken in 1918 de
constituerende Assemblée afschaften.
Oekraïne. Bevolking: 51 miljoen. Be
langrijkste minderheid: 8,5 miljoen Rus
sen. Hoofdstad: Kiev.
Wit-Rusland. Bevolking: 10 miljoen. Be
langrijkste minderheid: 1 miljoen Rus
sen. Hoofdstad: Minsk.
De Oekraïne en Wit-Rusland laten de
balans met een gezamenlijke bevolking
van 61 miljoen doorslaan ten gunste van
de Slavische meerderheid in de Sovjetu
nie. Van de 290 miljoen mensen die de
Sovjetunie bevolken, zijn er ruim 200
miljoen Slavisch. De Oekraïne heeft na
de republiek Rusland het hoogste inwo
nertal. Kiev is het centrum van de Rus-
sisch-orthodoxe Kerk. De katholieke
Oekraïnse kerk werd door Stalin in 1946
verboden maar zette ondergronds haar
activiteiten voort tot grote demonstra
ties Gorbatsjov er vorig jaar toe brach
ten de Kerk te legaliseren.
In de republiek is een nationalistische
beweging actief die protestbijeenkomsten
heeft georganiseerd. De beweging heeft
echter de smet van collaboratie met de
nazi's in de oorlogsjaren en werkelijke
onafhankelijkheid lijkt niet echt de wens
van een land dat nooit een eigen identi
teit gehad heeft.
Moldavië. Bevolking: 4 miljoen. Belang
rijke minderheden: 500.000 Oekraïners,
400.000 Russen. Hoofdstad: Kisjinev.
door Stalin werd geannexeerd. Molda-
viërs zijn in feite Roemenen en hun taal
is een Roemeens dialect. In augustus vo
rig jaar ontstond onrust over de plannen
het Russisch als officiële voertaal te ver
vangen door het Moldavisch. Als gevolg
hiervan gingen de Russische en Oekraïn
se minderheden in staking, hetgeen weer
stakingen uitlokte van de kant van de
Moldaviërs. Het ministerie van binnen
landse zaken z;ond troepen naar Kisjinev
om een einde te maken aan de onlusten.
Nu Roemenië zich heeft vrijgemaakt
van het onderdrukkende Ceausescu-regi-
me wordt de roep om onafhankelijkheid
van de Moldaviërs steeds luider en
vormt een ernstig gevaar voor de een
heid van de Sovjetunie.
Moedertje
Rusland. Bevolking: 145 miljoen. Min
derheden: meer dan honderd kleine etni-
„Moedertje Rusland" is van de kalme
Baltische kust tot de ijzige Stille Oceaan
het gebied dat de Kozakken in de zeven
tiende en achttiende eeuw voor zich
wonnen bij hun trek naar het Oosten. In
de poging aan hun autocratische onder
drukkers te ontsnappen legden zij de
grondslag voor het tsaristische rijk. Het
is een land met enorme minerale rijk
dommen, maar het is vooral leeg. Alles
boven de Oeral heet Siberië en is vrijwel
onbewoond. Als verreweg de grootste re
publiek wat betreft bevolking en grond
gebied, domineert Rusland de Sovjetu
nie.
Onlangs is er een herleving geweest van
Russisch nationalisme, hetgeen leidde
tot de vorming van het Volksfront van
de Russische Federatie. De nieuwe
groep, in de trend van de Volksfront-be
wegingen die in de andere republieken
etnische en politieke platformen organi
seren, is een wat wankel verbond van le
den van de Russisch-orthodoxe kerk, Si
berische mijnwerkers en liberale intellec
tuelen. De kandidaten van het Volks
front hopen een kwart van de zetels te
winnen bij de komende regionale verkie
zingen. Veel partijleden vrezen dat dit
de aanzet zal zijn voor Russisch verzet.
Armenië. Bevolking: 3,5 miljoen. Be
langrijke minderheid: 100.000 Russen.
Godsdienst: Armeens christelijk. Hoofd
stad: Jerevan.
Azerbajdzjan. Bevolking: 7 miljoen. Be
langrijke minderheden: 700.000 Russen,
700.000 Armeniërs. Godsdienst: islami
tisch. Hoofdstad: Baku.
Georgië. Bevolking: 5 miljoen. Belangrij
ke minderheden: 500.000 Russen,
500.000 Armeniërs. Godsdienst: Geor-
gisch christelijk. Hoofdstad: Tbilsi.
Armenië, Azerbajdzjan en Georgië heb
ben een geschiedenis van etnische en re
ligieuze onenigheden. In Transkaukasië
treffen de Aziatische en Europese wereld
elkaar.
De Georgièrs en Armeniërs zijn christe
nen vanaf de vierde eeuw terwijl de
Azerbajdzjanen voornamelijk sji'itische
moslims zijn. Armenië en Azerbajdzjan
zijn verwikkeld in een hardnekkig con
flict over Nagorno-Karabach, een over
wegend Armeense enclave binnen de
grenzen van Azerbajdzjan. Armenië en
de meerderheid van de bevolking van de
enclave willen dat Nagorno-Karabach
bij Armenië wordt ingelijfd. Stakingen
zijn in beide republieken aan de orde
van de dag. Het Azerbajdzjaanse Volks
front organiseert periodieke blokkades
van de toegangswegen naar Armenie en
Nagorno-Karabach, die zich bevoorra
den via de Azerbajdzjaanse hoofdstad
Bakoe.
Pogingen van Gorbatsjov een compro
mis te bewerkstelligen hebben de kwestie
alleen maar hoger doen oplaaien. Dep y
gelopen weken zijn er onlusten gewi"
bij de grens tussen Azerbajdzjan en Iiierv:
De Azerbajdzjanen waren boos over,
grensbepalingen die het bezoek aanï
milie en geloofsgenoten in Iran bem^
lijken. Inmiddels is besloten het gre^
verkeer tussen de Sovjetunie en Iran
vergemakkelijken.
Georgië is echt een land op zich. De i
orgiërs hebben een eigen taal die op"
Russisch lijkt als Chinees op het En0ue
Recentelijk zijn onlusten onstaan in 1
chazië. een van de twee autonome enr
ves binnen Georgië. Alhoewel slechts
procent van de bevolking van Abchj
Turks is vragen de Turken om inlijf
bij de republiek Rusland en uiteind^"
de status van republiek om hun cult^on)
te beschermen. Hier worden de Rusl 1
niet beschouwd als een bedreiging,
als beschermers tegen het Georgische
tionalisme.
Kazachstan. Bevolking: 16 miljoen.j
langrijke minderheden: 7 miljoen Ij[
sen, 1 miljoen Oekraïners. Godsdief
Russisch-orthodox, islamitisch. Ho4.''j
stad: Alma-Ata. t(
Kirgizië: Bevolking: 4 miljoen. Belang
ke minderheden: 1,5 miljoen Rus' h
500.000 Oezbeken. Godsdienst: isla-a
tisch. Hoofdstad: Frunze. L
Tadzjikistan. Bevolking: 5 miljoen. L
langrijke mindeVheden: 1 miljoen Oei.
ken, 500.000 Russen. Godsdienst:
mitisch. Hoofdstad: Dushanbe.
Turkmenistan. Bevolking: 3,4 milj{j
Belangrijke minderheid: 500.000 K
sen. Godsdienst: islamitisch. Hoofdst
Ashkhabad.
Oezbekistan. Bevolking: 19 miljoen.
langrijkste minderheid: 2 miljoen lj
sen. Godsdienst: islamitisch. Hoofds)
Tasjkent.
Deze vijf republieken werden ingel
door dë tsaren, die hun zinnen hadj
gezet op Brits-Indiè. De republic
hebben een gezondheidszorg naar Ei
pese standaard. Ook hebben zij de tri
tie van grote families. Dit maakt hei^
de grootste bedreiging voor de Slavikdc'
identiteit van de Sovjetunie. De gu,
menlijke bevolking van de republic
bedraagt 47,5 miljoen, maar dit aaHD
groeit snel. Tegen de eeuwwisseling
de helft van het Sovjetleger uit mos(
bestaan. Tegen 2020 zullen er meer rt
lims zijn in de Sovetunie dan etnii
Russen. Desondanks zit er geen era
moslim in de huidige Sovjetregerindpi
legale koranscholen en moskeeën sc^
ten als paddestoelen uit de grond en^
zeer populair onder de jongeren.
Moskou een nachtmerrie.
PETER MILL
PETER GODNfc
(c) The Times,
MILL
GODNVg
:s, Lon
£eidóc Qowuvnt
t
