Het failliet van het
staatssocialisme
CiidóeSouAOtit
OOST-EUROPA IS DOOD! LEVE OOSTELIJK EUROPA!
ï&'i
-V",
AMSTERDAM - Ondanks de na
tionale verschillen tussen de landen
van Oost-Europa bestaat er volgens
André Gerrits een grote gemene
deler, waaruit ontwikkelingen te
verklaren zijn. „De stalinistische
politieke en economische orde het
in de eerste jaren na de Tweede
Wereldoorlog een uitermate grote
dynamiek zien in landen die gro
tendeels waren verwoest en een
economische infrastructuur moes
ten opbouwen. Mensen, kapitaal,
grondstoffen en grond werden van
uit een centraal punt gemobili
seerd. Maar naarmate de tijd ver-
streek, bleek het stalinisme steeds
statischer te worden. De op dit sy
steem gebaseerde landen zijn niet
in staat gebleken zich aan te passen
aan de economische wetmatighe
den die door het kapitalisme wor-
den bepaald. Want het kapitalisme
is en blijft het dominante economi
sche stelsel, daar kan niemand om
heen".
„Menselijk initiatief, innovatie, automa
tisering, intensivering van de produktie,
de hele informatie-technologie Oost-
Europa is er niet aan toegekomen. Het
t statische element van de stalinistische
structuur heeft blijk gegeven van een on
vermogen tot verandenng en is daardoor
steeds verder achterop geraakt".
„Dat heeft zich in eerste instantie ver-
I taald in economische problemen. Een
steeds kleiner deel van de totale wereld
handel was in Oosteuropese handen. En
nadat West-Europa de economische cri
sis van het midden van de jaren zeven-
tig had overwonnen en weer groeide,
werd het verschil alleen maar groter".
Door de economische crisis is or sociale
onvrede ontstaan, die zich vooral richtte
- en richt - op het politieke systeem,
i dat voor de stagnatie verantwoordelijk
wordt gesteld. Volgens Gerrits is het de
verdienste Gorbatsjov dat de hervor-
I mingen die in Polen en Hongarije al
eerder op gang kwamen dan in de Sov
jetunie een kans hebben gekregen. „Zij
I het dat de veranderingen wel véél sneller
zijn gegaan dan de partijleidingen wen
sten en voor mogelijk hielden", meent
I Gerrits.
Een jaar of twee, drie geleden hadden de
Oosteuropese leiders nog het idee dat
economische veranderingen weliswaar
noodzakelijk waren, maar dat door de
invoering van een zekere mate van eco
nomische vrijheid, vrije economische
zones, minder gedetailleerde bevoegdhe
den van de planbureaus, de economie
wel weer zou aantrekken. Daar geloven
ze nu niet meer in en daardoor bestaat
er in landen als Polen en Hongarije in
i| feite nog maar één scenario: radicaal
doorzetten, waarbij soms zelfs wordt ge
dacht aan een vrije-markteconomie. Een
Iweg terug, naar de strak geleide planeco
nomie lijkt niet meer mogelijk.
Vrijheid
Een belangrijke reden waarom de kleine
Oosteuropese landen van de Sovjetunie
de vrijheid hebben gekregen zich naar
I eigen goeddunken te ontwikkelen, zon
der angst voor een herhaling van 'Hon
garije 1956' of 'Tsjeehoslowakije 1968',
is dat Gorbatsjov een geheel andere in-
I vulling geeft aan de 'socialistische allian-
tie'.
Het Warschau Pact (de tegenhanger van
de NAVO) en de Comecon (de tegen-
hanger van de EG) worden niet langer
volledig overheerst door de Sovjetunie.
De Sovjetunie wil niet langer de bepa
lende factor zijn voor de ontwikkelingen
!in de andere Warschau-Pactlanden. Zij
is daar, economisch gezien, ook niet
meer toe in staat.
Gerrits: „De USSR, Polen en Hongarije
hebben ingezien dat politieke verande
ringen onvermijdelijk waren om econo-
j mische veranderingen mogelijk te ma-
i ken. Inmiddels zijn de ontwikkelingen
echter al veel verder. Politieke verande
ringen worden niet meer alleen noodza
kelijk geacht om economische verande
ringen te kunnen doorvoeren. De poli
tieke elite en de bevolking zijn erachter
gekomen dat het een-partij systeem niet
werkt, omdat het niet alleen de econo
mie stagneert, maar ook het menselijk
initiatief. Het systeem staat de status
van de Oosteuropese landen in de Euro-
pese politiek en de wereldpolitiek in de
weg en het doet geen recht aan de ver
schillende tradities en de waarden en
normen van de Oosteuropese landen".
Inzicht in schuivende patronen, noemt
Gerrits dat. En hij voegt eraan toe: „En
wie zegt mij dat Gorbatsjov in glasnost
(de openheid) niet een echte inherente
waarde ziet? Een humanistische, demo
cratische waarde? Mensen hebben het
recht om niet permanent voorgelogen te
worden
Mislukt
- Is het 'socialistische experiment' dan
mislukt?
j „Ja. Het een-partij systeem werkt niet, de
I strakke economische planning evenmin.
Het marxisme/leninisme gaat ervan uit
dat de samenleving 'maakbaar' is. Dat is
dus niet het geval. Maatschappijen kun
nen niet worden 'gemaakt'. En zeker niet
een klein aantal maatschappijen in een
veel grotere zee van andere maatschap
pijen. Daarvoor zit de wereld te ingewik
keld in elkaar. Als eilandje kan het poli-
I tieke systeem misschien werken, maar in
een wereld die steeds meer één wordt,
i absoluut niet".
- Waarom zijn er dan Oosteuropese lan
den waar nog geen veranderingen wor-
i den ingevoerd?
I Gerrits: „Uiteindelijk zullen ook
Tsjeehoslowakije, Albanië, Roemeniè en
Bulgarije ontwikkelingen doormaken als
in de hen omringende landen. De eerste
I tekenen wijzen daar tenslotte al op. Eco-
glasnost in Bulgarije bijvoprbeeld en
- met een langere geschiedenis - Charta
77 in Tsjeehoslowakije, dat nu enigszins
is verbreed tot het 'Burger Forum'. Dat
wil niet zeggen dat deze landen een de
mocratische toekomst tegemoet gaan,
maar de huidige politieke systemen wan
kelen ook daar. Zoveel is duidelijk".
„Voor politieke veranderingen zijn ech-
ZATERDAG 25 NOVEMBER 1989 PAGINA 20
Het IJzeren Gordijn is roestig geworden en in de Berlijnse
Muur zijn gaten gevallen. De Sovjetunie, Polen,
Hongarije, de DDR, Tsjeehoslowakije en in zekere mate
ook Bulgarije zijn aangetast door het 'vrijheidsvirus'.
Weliswaar zijn Roemenië en Albanië nog nauweüjks
besmet en vormt Joegoslavië een hoofdstuk apart, toch
lijken na ruim veertig jaar de Oosteuropese landen zich
los te maken van het verstikkende staatssocialisme.
Waardoor zijn de huidige economische, politieke en
sociale hervormingen veroorzaakt, wat zijn de
overeenkomsten en verschillen tussen de ontwikkelingen
in de Oosteuropese staten en vooral: wat staat er in de
komende jaren te gebeuren? Volgens André Gerrits,
verbonden aan het Oost-Europa Instituut in Amsterdam
en het Polemologisch Instituut in Groningen, zijn
voorspellingen op dit moment levensgevaarlijk. De
gebeurtenissen volgen zich zó snel op dat zelfs
'deskundigen' met de oren staan te klapperen. Eén ding is
zeker: een weg terug bestaat niet meer. Daarvoor zijn de
hervormingen te ver doorgevoerd en vooral te massaal
gedragen door de bevolking. Veelzeggend in dit verband is
de leuze, die een demonstrant in Moskou op de dag van
de Revolutie, 7 november, op een spandoek had staan:
'Proletariërs aller landen, vergeef mij! K. Marx'.
Marx is van zijn voetstuk gevallen. Of, zoals een demonstrant in Moskou op zijn spandoek had staan: 'Proletariërs aller landen, vergeef mij. K. Marx'.
ter twee dingen nodig. De samenleving
moet veranderingen willen en de politie
ke leiding moet bereid zijn de macht af
te staan of die met anderen te delen.
Zonder medewerking van de politieke
elite zullen die veranderingen er ook wel
komen, maar het proces zal zich in dat
geval veel moeizamer, veel bloediger
waarschijnlijk, voltrekken".
Volksaard
„In de genoemde landen zijn geen van
beide factoren in sterke mate aanwezig.
Er is in een land als Tsjeehoslowakije
wel een grote wéns naar verandering,
maar geen echte druk vanuit de bevol
king. Charta 77 is en blijft een wat elitai
re groep. Er ontbreekt in Tsjeehoslowa
kije, ondanks de massale demonstraties
van de afgelopen dagen, een spontane
volksbeweging. De hervormingen van
'68 waren van bovenaf geleide, en
slechts geleidelijk door de samenleving
overgenomen, veranderingen". En ook
nu speelt de intellectuele elite in de pro
testen een overheersende rol.
Volgens Gerrits heeft het gebrek aan ver
zet van onderaf in Tsjeehoslowakije te
maken met de volksaard. „Ik weet dat
dat een gevaarlijke stelling is, maar de
Tsjechoslowaken hebben geen traditie
van massaal politiek verzet. Na de inval
van de troepen van het Warschau Pact
in 1968 is er natuurlijk verzet geweest
vanuit de bevolking, moreel van een
hoog niveau en geweldloos, symbolisch
haast, maar politiek heeft het niets opge
leverd. Daarom denk ik nog steeds dat
één van de redenen dat de Sovjets in '68
in Tsjeehoslowakije wél en in Polen in
'80/81 niet hebben ingegrepen, de onze
kerheid was over het verzet in Polen".
Bovendien hebben de Tsjechen minder
reden tot klagen dan de Polen, meent
Gerrits. Reis vrijheid kenden ze al meer
dan andere Oosteuropeanen en de le
vensstandaard is hoger.
Of de betogingen van afgelopen dagen
ook werkelijk massaal door de Tsjechi
sche bevolking wordt gedragen, zal
maandag moeten blijken. Voor die dag
zijn door de oppositie stakingen, afge
kondigd.
Roemeniè is een apart verhaal. Gerrits
deelt de algemene opvatting dat de
'Ceausescu-clan' hervormingen tegen
houdt. Het partijcongres, dat deze week
in Bukarest plaatsvond, heeft de macht
van Ceausescu nog eens bevestigd. Daar
komt bij dat het Roemeniè aan „organi
satorische voorwaarden" ontbreekt.
„Mensen moeten contact met elkaar
hebben om iets te ondernemen. In Roe
menië ontbreekt zelfs die basis. Waarbij
komt dat de economische situatie in dat
land zó slecht is, dat de mensen hele
maal niet toekomen aan politieke acties.
De Roemenen hebben wel wat anders
aan hun hoofd. Eten, onderdakBo
vendien is de veiligheidsdienst in geen
van de Oostbloklanden zo geperfectio
neerd als in Roemenië. Georganiseerd
verzet wordt in de kiem gesmoord. Ik
zal niet raar staan te kijken als de bevol
king, zoals een aantal jaren geleden,
spontaan de straat op zal gaan om'de
boel kort en klein te slaan, maar dat is
wat anders dan georganiseerd verzet. Ik
zie dat in Roemeniè nog niet zo snel ge
beuren".
Revisionistisch
Albanië is voor het Westen een onbe
schreven blad. Maar wel is duidelijk dat
Ramiz Alia, die in 1985 partijleider
Hoxha opvolgde, toch een ander soort
leider is. Minder ideologisch, wat kriti
scher. Vanzelfsprekend schuift hij de
veranderingen als 'revisionistisch' aan
de kant, maar het beleid is de laatste ja
ren toch wat pragmatischer geworden,
met wat openingen naar het Westen. „Er
verandert daar ook wel degelijk iets",
meent Gerrits.
In Bulgarije verandert onder de druk
van de omstandigheden ook het een en
ander, maar: „De ontevredenheid is
daar minder groot dan in Roemenië en
de levensstandaard is met name in de ja
ren zeventig sterk gegroeid. Ook is de
dictatuur daar niet te vergelijken met het
Ceausescu-regime. Het verzet in Bulga
rije concentreerde zich in eerste instantie
rond de ecologische problemen. Het
land heeft te maken met vervuilende in
dustrie uit eigen land en met de Roe
meense industrie. Stalinisme is milieu
verontreiniging Inmiddels heeft het
verzet ook daar een politieke en econo
mische inhoud gekregen. Joegoslavië
tenslotte, heeft voor een belangrijk deel
te maken met dezelfde sociale, economi-'
sche en politieke problemen als de ande
re Oosteuropese landen, maar daar gaat'
alle aandacht op dit moment uit naar;
het nationaliteitenprobleem. Alle zeilen
moeten worden bijgezet om het land|
niet uiteen te laten vallen.
- Hoe moet het Westen reageren op de
veranderingen?
„Ik moet bekennen dat ik het wel lo
gisch vind dat het Westen even met dej
oren staat te klapperen. Maar goed, eeni
reactie is op z'n plaats. Het Westen moet
naar mijn mening in de eerste plaats uit
gaan van een ander veiligheidsbeleid.
Militair moet gereageerd worden op de
ontwapeningsvoorstellen van de USSR.
De modernisering van kernraketten met
een korte dracht moet van de baan. Er
moet een open discussie ontstaan".
„Daarnaast zal het Westen zich moeten
inzetten om het democratiseringsproces
in Oost-Europa te bevorderen. Dat wil
meer zeggen dan wat de Amerikanen
met name voor ogen staat. Daar denken
ze: 'Als in Oost-Europa maar een kapita
listische economie wordt ingevoerd, dan
is alles voor elkaarDat is natuurlijk
onzin. Democratie is geen noodzakelijk
verlengstuk van een kapitalistische eco
nomie".
„Het democratiseringsproces kan wor
den bevorderd door economische hulp:
onmiddellijke financiële steun, voedsel-,
en medicijnenhulp. We moeten kortom
Mazowiecki in Polen in staat stellen om
tenminste de eerste ronde te overleven.
Daarnaast moet het Westen een belang
rijk deel van de schulden kwijtschelden.
En tenslotte moeten de handelsbetrek
kingen worden genormaliseerd. Handels
barrières moeten worden geslecht. Toe
gegeven: dat is een probleem, want ook
voor Derde-Wereldlanden bestaan die
handelsbarrières
„Maar het slechten van die barrières
heeft pas zin als de economieén her
vormd zijn. Nu kunnen ze nog niet met
het Westen concurreren. Maar als er
daar vrije-markteconomieén komen of
iets wat daarop lijkt, als de contacten
met het Westen toenemen, kunnen in
Oost-Europa open maatschappijen ont-j
staan met een hoger welvaartsniveau,
waardoor de politieke hervormingen
meer kans kunnen krijgen".
Puur financieel gebeurt er nog te weinig.
Misschien dat de Europese Gemeen
schap met omvangrijke hulpprogram
ma's op de proppen komt, maar dat valt
nog te bezien. De EG-top, die onlangs
door Mitterrand bijeen is geroepen,
stemt niet al te optimistisch. Mooie
woorden genoeg, maar er moet met geld
worden geschoven. Gaat hulp aan Oost-
Europa ten koste van ontwikkelingshulp
aan de Derde Wereld? Valt er op de de
fensiebudgetten geld vrij te maken? Die
discussie is in volle gang.
De Amerikanen nemen een geheel eigen
positie in. Economisch en politiek heeft
Amerika in Oost-Europa niet veel in de
melk te brokkelen. Voor dat land zijn de
ontwikkelingen in Oost-Europa vooral
van strategisch belang. Gerrits: „in de
USSR verwacht men dat Gorbatsjov
binnenkort met voorstellen komt om het
Warschau Pact en de NAVO te ontbin
den. Dan komen de Amerikanen natuur
lijk om de hoek kijken. Hoe zij daarop
zullen reageren laat zich raden. Ze zullen
die voorstellen afwijzen".
Toekomst
Hoe zal de toekomst eruit zien?
„Op de wat langere termijn lijkt mij een
democratisch model zoals we in Mexico
kennen, waar de Partido Revolucionario,
Institucional de touwtjes al decennia ste
vig in handen heeft, voor de USSR niet
ondenkbaar. Er blijft dan een grote, ster
ke partij bestaan, die op allerlei niveaus
verbonden is met het staatsapparaat,
maar zonder de oude, ideologische la
ding".
Ook voor de andere landen van het
Oostblok blijft de kans op een democra-1
tie naar westers model twijfelachtig, hoe-;
wel - vanuit specifiek nationale omstan
digheden - misschien iets groter dan inj
de Sovjetunie zelf. Het is echter niet on
denkbaar dat een land als Polen, w&ar de
invloed van de kerk, de boeren en de na
tionalisten sterk is vergroot, zich ontwik
kelt tot een reactionair, cohservatief
land. Volgens Gerrits temeer een reden
om het democratisch proces in Polen en
andere landen te ondersteunen.
- Cuba. China, een aantal landen in
Zuidoost-Aziê en Afrika zijn zo langza
merhand communistische eilanden aan
het worden. Hoe ziet de toekomst var\
deze landen eruit?
„Aan de ene kant zal een aantal van
deze communistische landen proberen
dwangmatig vast te houden aan de oude
orde en zich keren tegen de veranderin
gen in Oost-Europa. China, Noordkorea
en Cuba zijn daarvan natuurlijk duide
lijke voorbeelden. Aan de andere kant
zijn er, in Afrika vooral, tendenzen
merkbaar van een grotere openheid naar
het Westen. Met andere woorden: de
'ondergang van de socialistische orde' is
in veel Derde-Wereldlanden eigenlijk
ook al aan de gang. Geleidelijker dan in
Oost-Europa, maar toch".
„Er is bovendien reden genoeg om te
veronderstellen dat wanneer het leider
schap in landen als China, Cuba en
Noordkorea verandert, ook daar een
ontwikkeling te zien zal zijn naar open
heid, economische hervormingen en een
zekere mate van democratie. Met
inachtneming van de specifieke nationa
le omstandigheden, dat wel natuurlijk".
Alle omgevallen dominostenen van
Henry Kissinger komen dan weer over
eind te staan...
WIM KUNST
