Geweld als schaduw boven Namibia
Groene golf
rolt door
voedingsmarkt
Stuk apartheid brokkelt af |^pga;^e
IIOA OA MOH U
BUITENLAND
Qeidt&Qowuvnt
DONDERDAG 2 NOVEMBER 1989 PAGINA 6
(Van onze speciale
verslaggever
Jan Meulemeesters)
WINDHOEK Onder
een broeierige zon staat
een geduldige rij Afrika
nen. Ze krijgen stembrief
jes uitgereikt. Op een
plank boven een leeg olie
vat zetten ze een kruisje.
Een onaangekondigde
verkiezing? Het blijkt een
schoolse oefening in stem
men te zijn voor de 'ver
kiezingen van 7 tot 11 no
vember, die anderhalf
miljoen Namibiërs na 31
jaar Duits en na 74 jaar
Zuidafrikaans bewind on
afhankelijkheid moet
brengen.
De vroegere gewapende ver
zetsbeweging Swapo traint nu
zijn aanhangers in de zwarte
woonwijk Katutura van de
hoofdstad Windhoek in stem
men. Een ernstig kijkende
man in pak met stropdas laat
droevig fout-stemmen zien:
een enkele streep, een te groot
kruis, meerdere kruisjes,
kruisjes bij de 'verkeerde' par
tij, krabbels.
Geen wonder trouwens! Bij de
eerste vrije verkiezingen in
een land dat veertig procent
analfabeten telt en tien gere
gistreerde partijen met soms
op elkaar lijkende namen en
symbolen. Met ernstige gezich
ten en in hun beste pakken
sluiten fout-stemmers weer
achter in de rij aan voor hun
iweede oefening. Om half drie
!s middags is Swapo begonnen
met de namaak-stemming; vijf
uur later is er nog geen teken
dat de mensen het beu zijn.
De Swapo is huizenhoog favo
riet bij de verkiezingen, maar
de vele berichten over marte
ling en wellicht moord op hon
derden eigen gevangen in An
gola verpulveren de steun van
deze verzetsbeweging in bin
nen- en buitenland.
Een van die gevangènen is be
reid te praten, maar geen
naam en geen foto. „De Swa-
po-veiligheidsdienst heeft me
al laten weten dat ze me na de
onafhankelijkheid voor het
vuurpeleton zetten. Ik ben een
Ovambo. Al als tiener kwam
ik in contact met een Swapo-
lid. Die adviseerde me eerst af
te studeren, omdat ik dan
meer nut zou hebben voor de
organisatie. Ondanks het ver
zet van mijn ouders deed ik
werd geslagen met de bood
schap: Doe dat nooit meer".
Tussen 7 en 10 november brokkelt een fors stuk apartheid af. In
het Zuidafrikaanse buurland Namibia mag, voor het e,erst in de
geschiedenis, de bevolking zich uitspreken. Onder toezicht van
de Verenigde Naties wordt een grondwetgevende vergadering
van 72 afgevaardigden gekozen. Deze zal een grondwet opstellen
en volgend jaar moet dan een gebied, zo groot als Frankrijk en
West-Duitsland samen met 1,5 miljoen bewoners, onafhankelijk
worden.
Eeuwenlang leefden stammen als bosjesmannen, Nama's, Here
ro's en Ovambo's hun natuurlijk bestaan achter de beschermen
de Namib-woestijn langs de Atlantische kust. Tot oprukkende
Nederlandstalige boeren in Zuidafrika de zogenaamde Orlam-
gemeenschap verdreef en met hun leider Jonker Afrikaner een
nieuw rijk bevocht in het huidige Zuid-en Midden-Namibie. Hij
verbood blanke vestiging. Na zijn dood bewapende uitgerekend
de missie en dan vooral de Duitse Rheinische Missie, opstande
lingen.
In 1884 werd het gebied op het Congres van Berlijn als kolonie
aan Duitsland gegeven onder de naam Zuid-West-Afrika. Ach
tereenvolgens kwamen de Nama's onder Hendrik Witbooi en de
Herero's onder Samuel Maharero in opstand. De Duitsers richt
ten een slachtpartij aan: van de 70.000 Herero's bleven er slechts
16.000 over; van de 20.000 Nama's slechts 10.000. De overleven
den werden weggestopt in dorre reservaten. Voor het ontdekte
goud, diamant, koper, zink, lood en zilver werden Ovambo-con-
tractarbeiders misbruikt. Nadat de Duitsers de Eerste Wereld
oorlog hadden verloren, kreeg Zuidafrika van de Volkerenbond
de kolonie om haar voor te bereiden op onafhankelijkheid. In
plaats daarvan bezetten Zuidafrikaanse boeren het vruchtbare,
tweederde gedeelte van het land, reservaten werden omgedoopt
in 'thuislanden', trekarbeid tot principe verheven. Uit een ver
boden vakbond van Ovambo-contractarbeiders ontstond de ver
bannen Swapo van Sam Nujoma, die de wapens opnam toen het
Internationale Gerechtshof in het midden van de zestiger jaren
weigerde de Zuidafrikaanse bezetting te veroordelen. In 1966
noemde eerst de VN en veel later het Internationale Gerechts
hof het Zuidafrikaans beheer onwettig. Maar het duurde tot de
eerste nederlaag van het Zuidafrikaanse leger tegen de gecombi
neerde krachten van Angola, Cuba en Swapo bij Cuito Cuanava-
le (1987/1988) en een interne economische en politieke crisis in
Zuidafrika zelf, dat Pretoria uiteindelijk bezweek voor interna
tionale druk, en vrije verkiezingen onder toezicht van de VN
toestond. Maar de Zuidafrikaanse autoriteiten gebruikten alle
mogelijke en onmogelijke middelen om een grote verkiezingsze
ge van Swapo te verhinderen. Bovendien heeft Zuidafrika het
land nog in een verschrikkelijke economische wurggreep.
dat. Na mijn studie, eind ze
ventiger jaren, hielp ik Swapo-
strijders met transport, onder
dak en voedsel. Maar een van
hen werd gepakt en verraadde
zijn helpers. Daarom vluchtte
ik naar Angola waar ik een
militaire opleiding volgde
maar een kantoorbaantje
kreeg".
In 1984 werd hij plotseling op
gepakt door de Swapo-veilig-
heidsdienst op beschuldiging
van spionage voor Zuidafrika.
„Ik werd overgebracht naar
een ondergronds ondervra
gingscentrum in Lubango. Ik
vroeg om een officiële berech
ting, maar kreeg te horen:
Swapo kent geen rechtbank.
Ik vroeg om bewijs, maar
Hij vervolgt: „Hun vragen wa
ren steeds dezelfde: wanneer,
waar en hoe werd je gerecru-
teerd door Zuidafrika. Eerst
werden de kleren van je lijf
getrokken en de handen op je
rug gebonden. Dan werd er
geslagen: meestal vijf maal per
week, als je geluk had drie
maal per week. De tweede
stap was dat je op je buik werd
gelegd en je rug met stokken
bewerkt. Nog erger was het als
je armen op je rug werden
vastgebonden en het touw
over een balk werd opgetrok
ken en je zo geslagen werd dat
je aan de balk schommelde.
Ook werd je wel tot je middel
ingegraven en dan met stok
ken geslagen. Af en toe werd
een pistool tegen je slaap gezet,
en dan hoorde je het overha
len van de trekker nagalmen
in je hoofd. In de winter werd
je in een olievat vastgebonden
en zo moest je de hele nacht in
het water doorbrengen. Je zat
altijd alleen in je cel waarvan
zelfs de gaten waren dichtge-
stopt, zodat je nooit naar bui
ten kon kijken. Tenslotte wer
den je wonden met zout inge
smeerd of met petroleum. Ook
werd petroleum, sorry dat ik
grof moet worden, in je poep-
gaatje gegoten: een ongelooflij
ke pijn was dat".
„Na zeven maanden besloot ik
te bekennen om in leven te
blijven en er later over te kun
nen getuigen. Ik moest een be
kentenis schrijven, waarin ik
mijn vader en moeder, vrouw
en kind, mijn broers en zusters
beschuldigde plus tien namen
die ze mij hadden opgegeven.
Verder dat ik tussen juni en
december in Grootfontein was
gerecruteerd en een opleiding
kreeg bij de Zuidafrikaanse
luchtmacht in het afwerpen
van voorraden in het noorden
van Namibia. Dat was stom
want mijn familie en collega's
kunnen getuigen dat ik al die
tijd in Windhoek was, op een
elfdaags bezoek aan mijn ou
ders na. Ik ben zelfs nooit in
Grootfontein geweest".
Na de 'bekentenis' volgde
volgde een officiële opsluiting
in holen in de grond golfpla
ten erboven. „In ons gat wa
ren 46 man samengepakt.
„Op 10 januari hoorden we
van Swapo-secretaris Moses
Garoeb in een plaats, die Ethi
opia genoemd wordt, dat er
een wapenstilstand was en dat
we vrij zouden komen. Op 9
„U."
i oefenprogramma wordt geprobeerd de bevolking van Namibia, van wie bijna
i staat te stellen de relatief moeilijke stembiljetten goed te laten invullen.
FOTO: ANP
april moesten we midden in opspraak zouden brengen,
het oerwoud een verklaring Vervolgens werden we over
tekenen dat we Swapo niet in gebracht naar een plaats, Na-
kada Production Unit. Daar
kregen we kleren, een bed,
toiletspullen en bestek. Al die
tijd hadden we blauw Sovjet-
militair ondergoed moeten
dragen".
Koevoet
Er is ook ander geweld dat als
een schaduw boven de verkie
zingen hangt. Willy Mary
Amutenya kan daarvan getui
gen. „Ik ben geboren en geto
gen met blanke onderdruk
king. Daarom werd ik jeugd
leider bij de enige beweging
die daaraan iets wilde doen:
Swapo. Op 16 september 1977
werd een bijeenkomst aange
vallen. Er waren veel gewon
den. Ik besloot dat het zo niet
verder kon, en stak de grens
naar Angola over om met
Swapo mee te vechten. In mei
1978 vielen Zuidafrikanen de
nauwelijks verdedigde vluch
telingenkampen in Cassinga
aan en vermoordden daar ze
venhonderd mensen, voorna
melijk vrouwen en kinderen.
Ik kreeg een schotwond in de
arm en werd gevangen afge
voerd. Mijn arm moest worden
afgezet. Pas in 1984, op 18 ok
tober, mijn geboortedag, werd
ik vrijgelaten".
„Van de Anglikaanse kerk
kreeg ik werk bij de kleuter
school, en werd later voorzit
ter van de commissie 'Recht
vaardigheid en Vrede'. In die
functie kwam ik op voor
slachtoffers van Zuidafrikaan
se onderdrukking. En met suc
ces: veel gevangenen zijn nu
vrij, al hebben wii nog een lijst
van 60 vermisten
„Ik heb ook een lange waslijst
van gruweldaden die ex-bond-
genoten van Zuidafrika zoals
de 'anti-terreurbende Koevoet'
nu begaan onder de vlag van
DTA, een omgedraaide Neder
landse vlag, blauw-wit-rood.
de Democratische Turnhalle
Alliantie is een door Zuidafri
ka opgerichte partij met verte
genwoordigers van stammen.
Bij dat DTA-geweld vielen een
tiental doden, een veelvoud
aan gewonden, maar het be
langrijkste doel was mensen af
te schrikken Swapo te stem-
Over de Swapo-gevangenen is
hij duidelijk: „Iedereen weet
dat Zuidafrika alles doet om
Swapo kapot te maken, en
daarvoor spionnen gebruikt.
In oorlogstijd kun je niet
zachtzinnig zijn met verra
ders", echoot zijn verdediging
van Swapo.
Het is de vraag of Namibia
ooit uit de schaduw van ge
weld kan kruipen? De zon
schijnt er wel fel maar werpt
ook diepe schaduwen...
Nederland wacht een groene
eetgolf. Het ingehamerde mi
lieubewustzijn zal merkbare ge
volgen hebben op het eetpa
troon van grote groepen consu
menten. In handel en industrie
wordt rekening gehouden met
tien tot twintig procent van de
Nederlanders die bereid zijn
over te stappen naar milieu
vriendelijk geproduceerd en
verpakt voedsel. Als is het
maar om het vege lijf te redden
in een steeds vuiler wordende
omgeving. Supermarkten zijn
al begonnen met de introductie
van eco-aardappels en biolo
gisch dynamische groenten. De
traditionele winkels voor na-
tuurvoeding verwachten meege
nomen te worden op de toppen
van de groene golf.
DEN HAAG Het zui
velconcern Coberco stuurt
winkeliers momenteel een
piepklein conifeertje in
het nieuwe kartonnen be
kertje voor rozijntjesvla
met rum. Met die campag
ne bereidt Coberco haar
klanten voor op de over
gang naar een natuurlijk
ogende verpakking voor
fruitvla's.
De uitvinder van het fruitzui-
vel doet met ingang van 6 no
vember de plastic bekers aan
de kant. Niet dat het nu nog
gebruikte poly-ethyleen direct
milieu-onvriendelijk is. Het
spul is volledig verbrandbaar
en dus niet belastend voor het
milieu. Maar het vervangende
karton oogt natuurlijker, zo
verklaart een woordvoerder
van Coberco de overstap. Het
karton is afkomstig van ge
kweekt hout en niet van na-
tuurbos. De prijs van de toetjes
gaat er wel vier cent door om
hoog, maar dat is geen be
zwaar. De consument is bereid
te betalen voor eert natuurlij
ker imago.
Coberco sleutelt aan de buiten
kant van het produkt. Wat
erin zit, is afkomstig van de
gewone, milieubelastende
boer. Een andere zuivelcoöpe-
ratie, Noord-Nederland, pro
beert al geruime tijd melk van
milieuvriendelijk werkende
boeren op de markt te 'bren
gen. Vlot gaat het niet, want
tot nu toe wordt de melk ge
bruikt voor kaas. Boeren en
Noord-Nederland proberen nu
een gezamenlijke onderne
ming op te zetten die over een
half jaar eco-melk op de markt
moet brengen.
Met de navulzakken van de
zeepfabrikanten die nooit te
voren zoveel milieu in hun
waspoeders hebben gestopt,
horen de zuivelstappen thuis
in de reeks initiatieven van
handel en industrie om in te
springen op de aanstormende
milieugolf. Koortsachtig tast
men de markt af om erachter
te komen in hoeverre consu
menten bij het volladen van
hun boodschappenwagentjes
geneigd zijn rekening te hou
den met milieuaspecten. En
niet te vergeten met hun ge
zondheid, want eigenbelang
speelt een doorslaggevende
rol.
Wilde cijfers
Reclamebureaus maken de le
vensmiddelenbranche gek met
dramatische voorspellingen.
Het milieu schept een nieuw
gat in de markt, een totale
ontwrichting van de huidige
consumptiepatronen staat voor
de deur. In de markt circule
ren wilde cijfers. Volgens on
derzoeken zou tien tot twintig
procent van de consumenten
bereid zijn rekening te houden
met milieuaspecten bij wat ze
kauwen en slikken en daar de
rekening voor te betalen.
Want kartonnen bekertjes,
eco-melk en biologisch geteel
de tomaten zijn duurder. Dat
betekent dat er voor levens
middelen een potentiële groe
ne voedingsmarkt ligt van tus
sen de 3,5 en 7 miljard gulden.
Gezond eten is in Nederland
jaranlang synoniem geweest
met 'alternatief'. Kabouters en
hippies uit de roerige jaren
zestig, milieufreaks uit de ja
ren zeventig en andere speur
ders naar een betere samenle
ving hebben er hun stempel
op gezet. Er bestaan momen
teel naar schatting zo'n 400 na
tuurvoedingswinkels. Maar nu
biodynamisch (bd) voedsel een
commercieel interessante mas
samarkt lijkt te worden, wor
den er gaten in de gesloten
wereld van de bd geschoten.
In de van oorsprong door an-
troposofen gedomineerde bd-
branche is veel gebeurd. De
geleidelijke groei van de pro-
duktie dwong bedrijven tot
professionalisering en schaal
vergroting, waarbij idealisme
en zakelijke overlevingsdrang
soms scherp met elkaar in bot
sing kwamen. Na twee sane-
ringsgolven zijn er nog maar
drie grote distributeurs over:
Bloemberg, Proserpina en
Odin. Die drie bedienen, met
enkele reformbedrijven, de
400 natuurvoedingswinkels. In
de bedrijfstak wordt naar
schatting 250 miljoen gulden
omgezet.
Volle maan
De bd-tak komt meer en meer
open te liggen. Dat komt voor
al doordat binnen de bd-sector
een ecologische stroming is
ontstaan. Het verschil tussen
de traditionele biodynamische
boer en de nieuwe ecoboer is
dat tussen de 'strenge' en de
'rekkelijke'. „De biodynami
sche boer loopt 's nachts bij
volle maan bezwerend rond op
zijn akker en de eco-boer
niet", zegt een sceptische ken
ner van het wereldje spottend.
Vast staat wel dat de belasting
van bd- en ecolandbouw voor
het milieu aanzienlijk minder
is. Er komen geen bestrijdings
middelen meer in het grond
water terecht. Volgens een re
cent 'gepubliceerd rapport van
het gerenommeerde Bureau
Berenschot zal de bd-land-
bouw in combinatie met de ex
tensieve veeteelt leiden tot een
zeer aanzienlijke beperking
van de uitstoot van schadelijke
stoffen. De produktie in de
landbouw zal daardoor wel te
ruglopen van 32,6 naar 20 mil
jard gulden. Maar daar staat
tegenover dat de winst relatief
hoog is en dat er meer werk
gelegenheid in de landbouw
ontstaat.
Beide sectoren, 'bd' en 'eco',
hebben een eigen keurmerk
voor hun producten: het 'eko'-
keurmerk en het internationa
le biodynamische Demeter.
Daarnaast is er een overkoepe
lend Skal-keurmerk. Die
keurmerken zijn niet onbe
langrijk omdat èls de groene
markt echt massale goederen
stromen gaat voortbrengen, de
kans op fraude groot wordt.
Voor eco- en bd-produkten
kan een hogere prijs gevraagd
worden. En wie houdt dan in
de gaten dat de bio-komkom-
mer geen bespoten komkom
mer is? Aan de komkommer
kun je het niet meer zien.
Eco-suiker
Van buitenaf wordt al zo'n
jaar of twee aan de bd-deur
gemorreld. In juli van dit jaar
verbrak Agrico, de grootste
aardappelhandelaar van Ne
derland, het slot. Sinds juli
koopt en verkoopt Agrico De-
meter-aardappels, volgens het
antroposofische weekblad Jo
nas ondanks hevig tegensput
teren van de gevestigde bd-
distributeurs. En volgens de
Nederlandse Vereniging voor
Ecologische Landbouw zijn
boeren in onderhandeling met
de Suikerunie en CSM over
het op de markt brengen van
eco-suiker.
Maar ook de distributeurs zelf
zoeken nu waar mogelijk naar
nieuwe afzetmogelijkheden.
Bloemberg verkondigde vorige
week op het punt te staan een
serie contracten te tekenen
met supermarkten over de le
vering van bio-dynamische
produkten. Die supermarkten
Rebben er wel belangstelling
yoor. Want dat er een groene
voedselgolf aan komt, daarvan
zijn de meeste deskundigen
wel overtuigd. Het groeiend
milieubewustzijn begint effect
te sorteren. Ook in de super
markten.
„Uit reacties merken we dat
klanten steeds vaker willen
weten wat er in een produkt
zit, hoe het is gemaakt en
waarmee het is verpakt", zegt
een woordvoerder bij Ahold in
Zaandam. Inspelend op de
weerstand tegen kleurstoffen
en pvc vervangt Albert Heyn
de pvc-verpakking van onder
meer margarine, olie en bok-
kepootjes.
Maar de consument is vooral
geïnteresseerd in overleven.
Een deel van de groene golf is
niets meer of minder dan de
hoogst persoonlijke overle-
De supermarkten introduceren schoorvoetend ecologische aardappels in de groenteafdeling.
vingsstrategie van enkele mil
joenen Nederlanders. En de
handel speelt daar op in. Bin
nen afzienbare termijn zullen
bij AH niet één maar zeven
soorten caffeïne-vrije koffie in
de schappen staan te wachten
op gezondheidskopers.
Vaste kring
Soms tot verwondering van
het AH-personeel doet het ve
getarisch vlees het nu al on
verwacht goed. „We stonden
er zelf ook eerst een beetje
vreemd tegen aan te kijken",
zegt een verkoopster. Inmid
dels is er een vaste kring afne
mers. De sticks, carré's en
hamburgers, gemaakt uit soja,
liggen in de koelvitrine voor
verpakt vlees zo dicht moge
lijk bij de aangrenzende groen
te-afdeling. Dat is met opzet zo
gedaan omdat de klanten het
produkt liever bij de groente
dan bij het vlees zien.
Toch is de aanpak van AH
aarzelend. Met eco-aardappels
valt de grootgrutter zich geen
buil. Maar öf Ahold veel meer
bd- of eco-produkten zal gaan
voeren, is twijfelachtig. Vol
gens een vakblad is het uitein
delijk doel van AH een huis
merk voor produkten van mi
lieuvriendelijke signatuur.
Naast AH is ook de Vendex
Food Groep actief op het bd-
front. Torro, een keten super
markten met een diep en
breed assortiment, verkoopt
nu dertig 'droge', niet aan be
derf onderhevige bd-produk
ten zoals macaroni, sesamzaad
en tomatenketchup. In alle
winkels komen eco-aardappels
van Agrico beschikbaar. Er
komt ecologische zuivel en in
november is er in de Torrö-
winkels ook ecologisch brood
te koop. 'Merchandiser' G. van
Duimen van Torro: „We heb
ben wel gemerkt dat deze arti
kelen niet zich zelf verkopen.
Ze hebben in de winkel veel
extra aandacht nodig door
middel van advertenties. En
de klanten vragen om uitleg,
wat er zo anders is aan bd-to-
maten en komkommers en
waarom ze duurder zijn. En
een bijkomend probleem is de
aanvoer. Als we honderd
kroppen sla bestellen, krijgen
we er gemiddeld tachtig. Dat
kan niet. Als we de klant een
maal zo ver hebben dat hij
overschakelt op biologisch dy
namische sla, moet het er wel
elke dag zijn".
Wasknijpers
Het ziet er niet naar uit dat de
natuurvoedingswinkels door
de belangstelling bij de super
markten voor bd- en eco-pro
dukten uit de markt zullen
worden gedrukt. De bio-detail
lijkt zich de eco-kaas niet van
het biologisch volkorenbrood
te laten eten. Nieuwe winkel
formules, hele en halve bd-su
permarkten duiken op.
Opmerkelijk is Natuurtopper,
een complete supermarkt die
op 17 november op de Wete
ringschans in Amsterdam haar
deuren zal openen. De winkel
heeft een compleet assorti
ment, met uitzondering van
vlees. Waar geen bd- of eco-
aanbod voor is, zal worden ge
put uit het conventionele aan
bod. Dus ook wasknijpers en
babyluiers bij Natuurtopper.
Verwonderlijk is dat niet. Na
tuurtopper wordt' gefinancierd
door de 'gewone' groothandel
Flevohold. Bedrijfsleider A. de
Wit: „Midden in de winkel
komt een demonstratie-eiland.
Koks zullen de bereiding laten
zien van natuurprodukten. De
nieuwe consument weet er nog
weinig van. De markt is er rijp
voor. Veel mensen willen
overschakelen. Er is geen ont
komen meer aan".
In het oorspronkelijke bd-cir-
cuit ontstaan heuse winkelke
tens zoals de Groene Markt
FOTO: PERS UNIE
(bd-slagers met 15 vestigin
gen), de Groene Winkels (4),
Manna (5 winkels in Amster
dam, daarbuiten is de macro
biotische formule nooit aange
slagen) en de Korenbeurs.
De grootste winkelketen op dit
moment is echter Gimsel, een
franchise-organisatie met 23
aangesloten winkeliers. Gim
sel draait momenteel een om
zet van 20 miljoen, ongeveer
8 van de bd-detailmarkt.
Alle vestigingen moeten zich
houden aan dezelfde huisstijl
en verkooppolitiek, maar ver
der zijn de contracten soepel.
„Ik denk dat er binnen drie
tot vijf jaar geen enkele zelf
standige natuurvoedingswin
kel meer bestaat. Net als in de
gewone levensmiddelenhandel
zullen winkeliers moeten zoe
ken naar onderlinge samen
werking om gunstige prijs-
voorwaarden af te dwingen en
zo concurrerend te blijven",
zegt Gimsel-directeur Van den
Boezem. Over zijn eigen Gim
sel is hij zeer optimistisch. Na
de explosieve groei streeft
Gimsel naar een uitbreiding
met drie tot vijf winkels per
jaar. En dat is makkelijk haal
baar, denkt Van den Boezem,
want „business is booming".
RUUD TEN HOEDT
4l
