Von Siebold
miskend als
Japankenner
LEIDEN - Vraag aan een wille
keurige Japanner of hij de naam
Von Siebold kent, en wees dan niet
verbaasd als dat inderdaad zo is.
Philipp Franz Balthasar von Sie
bold (1796-1866) staat in de Japan
se geschiedenisboeken vermeld,
maar is in Nederland nauwelijks
bekend. Toch was de factorij-arts
onder meer de grondlegger van de
collectie van het Leidse Rijksmu
seum voor Volkenkunde.
„De Nederlandse regering vond Von
Siebold eigenlijk maar een vervelende
lastpost", constateert conservator Ken
Vos van het rijksmuseum. Vos heeft de
tentoonstelling 'Opdracht Japan, Von
Siebold, pionier en verzamelaar' inge
richt. Deze expositie, die een goed beeld
geeft van het 19e-eeuwse Japan, is vanaf
vandaag te bewonderen in het museum
aan de Leidse Steenstraat.
Von Siebold kreeg als westerling de twij
felachtige eer om door de Japanners tot
Russische spion te worden uitgeroepen.
De Japanners zaten er niet ver naast,
want eigenlijk was Von Siebold toen hij
in 1823 aankwam op het kunstmatige
eiland Deshima een 'spion' voor de Ne
derlandse regering. „Von Siebold werd
niet alleen uitgezonden als factorij-arts
naar de Nederlandse handelspost, maar
kreeg tevens de opdracht zoveel moge
lijk materiaal te verzamelen over Japan.
Bijvoorbeeld: hoe is de bodemgesteld
heid, hoe ziet de flora en fauna en de
staatsinrichting er uit? Von Siebold
moest een zo volledig mogelijk beeld ge
ven van Japan en zijn bewoners", vertelt
de conservator.
Toch dateren de Nederlandse handelsbe
trekkingen met Japan al uit het begin
van de zeventiende eeuw. De Nederlan
ders waren zelfs tweehonderd jaar lang
de enige Europeanen die in contact ston
den met dit land van de rijzende zon.
Vos: „Voordat de Nederlanders voet aan
Japanse wal zetten, dreven de Portuge
zen al tientallen jaren handel. De Portu
gezen hadden de gewoonte hun gods
dienst zeer actief te verspreiden en be
keerden vele Japanners tot het katholi
cisme. Dat werd hun echter niet in dank
afgenomen door de centrale macht van
het feodale Japan. De hoge heren voel
den zich in de eigen macht aangetast. In
1634 schaarden de christenen zich bij
een volksopstand aan de zijde van de
I opstandelingen. Voor de machthebbers
was toen de maat vol: missionarissen
werden gekruisigd en vele christenen uit
gemoord. Het christendom werd verbo-
den en alle Europeanen die er missieac
tiviteiten op na hielden, werden het land
uitgeknikkerd".
Monopolie
Nederland was verwikkeld geweest in de
Tachtigjarige Oorlog en de Hollandse
kooplui konden duidelijk aantonen dat
zij zich tegen de katholieken verzet had
den. Daarom werden zij wel toegelaten
en hadden ze tweehonderd jaar lang een
monopoliepositie wat de handel betreft.
„De Nederlanders hebben behalve het
handel drijven echter weinig andere acti
viteiten in. Japan ondernomen. In Von
Siebolds tijd was de handel met Japan
een beetje vervlakt. Nederland was on
derworpen door Napoleon en Neder
lands-I ndië was bezet door de Engelsen.
Bovendien waren er beperkingen van Ja
panse kant. De zeer gewilde edelmetalen
hadden de Japanners zelf nodig en voor
Nederland waren de Japanse mdustrie-
produkten eigenlijk te duur", verklaart
Vos.
De jonge factorij-arts Von Siebold kreeg
de opdracht het handelsverkeer te on
derzoeken. „In die tijd heerste een eufo
risch 'wetenschappelijk klimaat waarin
iedereen steeds op ontdekkingsreis ging.
Von Siebold was ambitieus genoeg, van
daar dat hij tevens de opdracht kreeg Ja
pan te 'ontdekken'. Bovendien stonden
de andere mogendheden te dringen om
Japan te veroveren. De Russen en En
gelsen hadden al expedities gestuurd,
maar die waren meteen het land uitge
zet".
De ontdekkingsreiziger stortte zich on
middellijk met de spreekwoordelijke ij
ver op zijn taak. Hij had wel voorgan
gers gehad, maar die waren nooit lang
j genoeg in Japan geweest om de taal te
leren spreken en goede vrienden te ma
ken. Bovendien was de bewegingsvrij
heid beperkt. Alle Nederlanders werden
op het eiland Deshima in de baai van
Nagasaki gestationeerd. Betreden van
bet vasteland was alleen mogelijk met
begeleiding van tolken en lijfwachten.
Een bezoek moest een dag vantevoren
bekend worden gemaakt. Dit alles belet
te Von Siebold echter niet jnet grote
voortvarendheid allerlei voorwerpen te
verzamelen.
Lakwerk
Von Siebold had volgens Vos een voor
uitziende blik: „Het is opvallend dat hij
meteen alles heel systematisch en precies
ordende. Hij was de eerste die volken
kundige voorwerpen op een wetenschap
pelijke manier verzamelde. Kreeg hij bij
voorbeeld Japans lakwerk cadeau, dan
beschreef hij hoe het gemaakt werd en
wat de sociale gebruiken waren die erbij
hoorden. Het liefst verzamelde hij ook
nog het gereedschap waarmee de voor
werpen gemaakt werden. Von Siebold
wilde een groot boek over Japan schrij
ven. Geen gezellig reisverhaal, maar een
wetenschappelijk werk. Ook had hij toen
al het tentoonstellen van zijn verzame
ling in een museum voor ogen".
De collectie werd niet alleen doelgericht
bijeengebracht, maar ook op een zo
breed mogelijk vlak. „Als Von Siebold
nu naar Japan gestuurd zou worden met
dezelfde opdracht, zou hij zelfs punaises
en paperclips mee terugbrengen. Hij ver
zamelde niet alleen de dingen die
vreemd of spectaculair waren. Hij wilde
een goed beeld van Japan geven. Japan
se huizen bijvoorbeeld waren te groot
om in een pakhuis op te slaan, maar dan
gaf hij gewoon opdracht een model in
het klein na te maken. Mensen kon je
ook niet zomaar meenemen, dus liet hij
poppen maken, die hij op de Japanse
manier aankleedde. Alles werd opgesla
lijk in alle rust zijn indrukken verwer
ken, de collecties ordenen en beschrij
ven. Dat leidde tot een aantal belangrij
ke publikaties, bijvoorbeeld de stan
daardwerken Nippon, Flora Japonica en
Fauna Japonica. Zijn collectie verkocht
hij aan de Nederlandse Staat, maar het
duurde even voordat die met geld op de
proppen kwam. De uitgave van rijn wer
ken was een dure zaak en herhaaldelijk
klopte Von Siebold aan bij de regering.
Dit werd hem niet in dank afgenomen.
Bovendien drong hij er steeds weer op
aan om druk uit te oefenen op Japan,
dat zich naar zijn mening open moest
stellen. „Den Haag was dichtbij en Von
Siebold bemoeide zich ongelooflijk veel
en ongevraagd met de Nederlands-Ja
panse politiek".
Intriges
Zijn grote wens, nog eenmaal terugkeren
naar Japan, werd in 1859 vervuld. Japan
had zich inmiddels onder dwang van de
Amerikanen opengesteld. De verbanning
werd opgeheven en Von Siebold ging als
adviseur van de Nederlandsche Handels
Maatschappij naar Japan. Zijn 63 jaren
hielden hem niet tegen. Hij moest daar
met lede ogen aanzien dat Nederland
zijn bevoorrechte positie uit handen had
laten glippen. De Verenigde Staten en
Groot-Brittannië dreven nu op grote
schaal handel met Japan.
Von Siebolds komst ging als een lopend
vuurtje door Japan. Vrienden kwamen
'de meester' opzoeken en hij ging als
vanouds door met het onderrichten van
Japanse geleerden in nieuwe westerse
ontwikkelingen. Opnieuw raakte Von
Siebold verstrikt in politieke intriges.
Ditmaal was het de Nederlandse Consul-
Generaal in Japan die evenals het minis
terie van koloniën van mening was dat
Von Siebold met zijn activiteiten de ver
houding van Nederland met Japan op
het spel zette. Uit zichzelf ging Von Sie
bold niet weg, dus moest de consul de
Japanse regering ertoe aanzetten hem
weg te sturen. Dat lukte en in 1862 ver
trok 'de bemoeial'.
In Den Haag ging hij echter door met
het bestoken van de Nederlandse rege
ring voor uitbreiding en intensivering
van de culturele en handelscontacten
met Japan. De Nederlandse regering had
er echter genoeg van, ontsloeg Von Sie
bold eervol en kende hem een pensioen
voor het leven toe. Gekrenkt, teleurge
steld en gedesillusioneerd verliet de 'Ja
pankenner' Nederland. Hij vestigde zich
in zijn geboortestad Würzbui^, stelde
zijn nieuw verzamelde collectie op en
wijdde zich aan het bewerken van het
materiaal.
Multatuli
Een vergelijking met het optreden van
Multatuli in Nederlands-Indiê dringt
zich op, maar Ken Vos is er om dat met
een te betwisten: „Von Siebold was geen
wereldverbeteraar, hij sprak niet over
onrecht. Het is alleen jammer dat hij
niet door de Nederlandse regering werd
erkend als Japankenner. Von Siebold
probeerde zo objectief mogelijk te zijn.
Je komt zelden waardeoordelen tegen in
zijn werk. Von Siebold wilde op eerlijke
wijze in contact komen met andere cul
turen. En daarmee zeg ik niks over Mul
tatuli".
Het voorstel van Von Siebold om een
aantal privé-collecties en zijn eigen ver
zamelingen samen te voegen tot één na
tionaal volkenkundig museum werd wel
door de Nederlandse regering overgeno
men. Zo ontstond in 1837 het huidige
Rijksmuseum voor Volkenkunde met
als basis de Von Siebold-collectie.
„Hoog tijd om er eens aandacht aan te
besteden", besluit Vos. De tentoonstel
ling is tot en met 7 januari 1990 te be
wonderen.
KARIN SWIERS
gen in de pakhuizen op het eiland. Er
werd toch niet veel handel gedreven, dus
er was ruimte genoeg", lacht Vos.
De factorij-arts was een vrij goede ge
neesheer en had een drukke praktijk op
het eiland. Japanse geleerden hadden de
gewoonte de ontwikkelingen van de wes
terse wetenschappen te volgen via de
opeenvolgende factorij-artsen. „Japan
nam weliswaar mondjesmaat Europese
technologie over, maar ze waren maar
wat nieuwsgierig", voegt Vos er aan toe.
Het huis van Von Siebold werd al gauw
het wetenschappelijke middelpunt.
„Ideeèn en kennis werden uitgewisseld
en Von Siebold was zo slim aan zijn we
tenschappelijke vrienden te vragen ook
Japanse voorwerpen te verzamelen. Hij
zat tenslotte nog steeds min of meer ge
vangen op dat eiland".
Hofreis
Von Siebold mocht in 1826 eindelijk
>£eidóc@ou4cmt
Boven: Prachtige
huizen sierden in
de vorige eeuw de
Japanse steden.
Von Siebold liet er
modellen van
maken.
van zijn eiland af om heel Japan door te
trekken. Een Nederlandse delegatie was
uitgenodigd aan het hof van de Shogun
in de hoofdstad Edo. Want ook aan het
hof was de belangstelling voor westerse
ontwikkelingen groot. Von Siebold heeft
zo een belangrijke rol gespeeld in de mo
dernisering van Japan en staat daarom
in de geschiedenisboekjes vermeld.
De reis voerde zeshonderd kilometer
over land en vierhonderd kilometer over
zee. „Dit was voor hem het hoogtepunt
van zijn Japanse verblijf. Nog nooit was
hij zover Japan in geweest. Alle belang
rijke steden werden in de maanden du
rende reis aangedaan. Hij kon met de
beroemdste Japanse artsen, geografen,
astronomen, kruidkundigen en andere
geleerden van gedachten wisselen. On
derweg verzamelde hij allerlei volken
kundige voorwerpen, planten, kaarten en
boeken. En hij kocht souvenirs zoals het
een echte toerist betaamt. Hij had Ja
panse tekenaars meegenomen om alles
Onder: Als de
Japanners gingen
'picknicken' namen
zij hun voedsel mee
in fraaie lakdozen.
Op de voorgrond
poederdozen uit het
land van de
rijzende zon.
FOTO'S: MILAN
KONVAL1NKA
den informatie. Von Siebold werd bij
tijds gewaarschuwd en kon alle compro
mitterende stukken verbergen. Ook pro
beerde hij zo snel mogelijk enkele
scheepsladingen met voorwerpen rich
ting Batavia te laten vertrekken.
Hij kreeg als 'Russische spion' streng
huisarrest, werd meermalen streng ver
hoord, maar hield de kaken stijf op el
kaar. Zijn moedige optreden maakte in
druk en het 'milde oordeel' over Von
Siebold luidde in 1829: eeuwige verban
ning uit Japan.
In de Nederlanden aangekomen, moest
hij zo snel mogelijk zijn collecties, die
hij in Gent en Antwerpen had opgesla
gen, in veiligheid brengen. „Het was een
roerige tijd, België wilde onafhankelijk
worden, en zijn verzamelingen mochten
niet in Belgische handen vallen. Vanwe
ge contacten die hij had in Leiden werd
de Sleutelstad de nieuwe vestiging van
Von Siebold. Hij trok zich terug in een
pand aan het Rapenburg en ging einde
wat hij zag op papier te zetten", vertelt
Vos enthousiast.
Voor de Shogun nam hij complete Ne
derlandse huisraad mee en luxe Europe
se geschenken. „Nee, ze werden niet
overvallen, Japan was een veilig land".
Maar dit hoogtepunt betekende tegelij
kertijd het begin van het einde van het
verblijf van Von Siebold in Japan. Zijn
vriendschap met hofastronoom Taka-
hashi werd hem noodlottig. Takahashi
speelde hem onder meer enkele kaarten
toe van de noordelijke grens van Japan.
Een riskante zaak. want het bezit van
kaarten was absoluut verboden voor
buitenlanders.
Jaloezie
De geschenken die de astronoom als
dank ontving van Von Siebold wekten
de jaloezie op van zijn vijanden aan het
hof. Takahashi werd gearresteerd en be
schuldigd van het doorspelen van verbo-
ZATERDAG 14 OKTOBER 1989
Philipp Franz Von
Siebold.
FOTO: PR
EXPOSITIE IN VOLKENKUNDE