finale
Donkere wolken boven
de Brandenburger Tor
Ambassadeur Otto von der Gablentz
en de therapie van het optimisme
O
CeidócGomant
ZATERDAG 7 OKTOBER 1989
Als DDR-president en -partijleider Erich
Honecker heel goed luistert, zou hij de
Berlijnsc Muur steeds luider kunnen ho
ren kraken. Ondermijnd door de vlucht
van tienduizenden DDR-burgers naar
het Westen en onder steeds grotere druk
van een bevolking die, voor alles, meer
vrijheden verlangt, dreigt de barrière die
het symbool is geworden van de deling
van Duitsland en Europa, te bezwijken.
Terwijl de hele wereld toekijkt hoe het
IJzeren Gordijn, dat in Berlijn van beton
is, steeds sneller uiteen rafelt, houden
Honecker en een aantal van zijn trouwe
volgelingen ogen en oren hiervoor geslo
ten. In elk geval tot na dit weekeinde.
waarin de veertigste verjaardag wordt ge
vierd van de Duitse Democratische Re
publiek. Een feest met een vieze bij
smaak, want het in stand houden van die
DDR heeft de afgelopen vier decennia
vele mensen het leven gekost. Maar ook
een feest met een groot lichtpunt, omdat
veertig jaar onderdrukking de DDR-bur
gers niet heeft kunnen beroven van hun
droom ooit echt vrije mensen te zijn. Op
deze pagina een portret van de 'jarige'.
En een interview met de ambassadeur
van het andere Duitsland, de Bondsrepu
bliek. over de toekomst van Duitsland,
Duitsland en Europa.
OOST-BERLIJN - Europa na de
Tweede Wereldoorlog. Wanneer in
de maanden augustus en september
van 1949 de drie westelijke Duitse
bezettingszones zijn opgegaan in de
nieuwe Bondsrepubliek Duitsland,
kan een antwoord uit de door de
Sovjetunie bestuurde zone niet uit
blijven. Tot de vorming van de
Duitse 'Weststaat' was besloten op
een moment, dat de Amerikanen
met hun Marshall-plan en contain-
ment-politiek (om het oprukkende
communisme te stoppen) een dui
delijke koers hadden uitgezet in de
richting van de economische en
militaire aaneensluiting van West-
Europa.
Met de vorming van de Bondsrepubliek
vervliegt de hoop van de leiders van de
Sozialistische Einheitspartei Deutsch-
lands, de machtigste partij in de Sovjet-
russische bezettingszone, op de vorming
van één Duitse staat. Al in oktober 1948
aanvaardt de door de communistische
SED beheerste Deutsche Volksrat een
ontwerp-grondwet voor de Duitse De
mocratische Republiek. Parlementaire
oppositie is onmogelijk. Op 7 oktober
1949 wordt door het voorlopige 'parle
ment' de 'Wet op de Constituering van
de Voorlopige Volkskamer van de Duit
se Democratische Republiek' uitgevaar
digd. De besluiten krijgen echter pas be
tekenis. als zij op 10 oktober worden
goedgekeurd door generaal W.I. Tsjoe-
kov, de Russische militaire gouverneur
van de oostelijke bezettingszone. De
DDR is een feit.
bricht. Samen met de huidige president
en partijleider Honecker laat Ulbricht in
1961 in Berlijn de Muur oprichten, om
een einde te maken aan de onophoude
lijke vlucht van Oostduitsers naar het
Westen.
De relatie met de Bondsrepubliek verbe
tert pas aan het eind van de jaren zestig.
Als gevolg van de 'Ost-Politik' van
bondskanselier Willy Brandt verbetert
het klimaat tussen beide staten. Na een
aantal meer technische overeenkomsten
komt het in 1972 tot een akkoord over
de normalisatie van de betrekkingen.
Daarmee is voor andere westerse landen
de weg vrij voor de erkenning van de
DDR. Het land wordt lid van de Vere
nigde Naties.
Oost-Berlijn, veertig jaar na de oprich
ting van de DDR. Donkere wolken pak
ken zich samen boven de Brandenburger
Tor, symbool van de sinds 1961 'herme
tisch' gesloten grenzen tussen de twee
Duitslanden.
De hoogbejaarde leiders van de 'eerste
democratische staat van arbeiders en
boeren op Duitse bodem" staan, vastge
roest als zij zijn in hun stalinistische
denkbeelden, voor een krachtproef.
Tienduizenden Oostduitsers hebben er
de voorkeur aan gegeven het jubileum
van hun land niet lijfelijk meer mee te
maken.
De, DDR lijkt niet in staat zich aan te
passen aan de golf van veranderingen
die over de (in naam) communistische
landen in Oost-Europa spoelt. De pro
blemen zijn zo groot, dat sinds kort ook
binnen de officiële partijen stemmen op
gaan om een open discussie te beginnen
over de missstanden in 'het boeren- en
arbeidersparadijs'. Formeel is de DDR
geen cénpartijstaat. En de laatste tijd
ontstaan er scheuren in het eenheids
front. Een opmerkelijk verschijnsel is de
opkomst van niet-omciële groepen van
burgers die de DDR niet willen verlaten,
maar haar willen democratiseren.
Wuivend van opluchting en vreugde rijden deze Oostduitsers naar de Bondsrepubliek, de vrijheid tegemoet.
DEN HAAG - Misschien is hij wel
de populairste ambassadeur in Ne
derland. Volgens diplomatieke
maatstaven zit hij in elk geval on
gekend lang op zijn post in Den
Haag. Al zo'n zes jaar. En hij
wordt meer dan wie ook van zijn
collega's gevraagd als gastspreker
op te treden. Ook de knipselmap
van de documentatiedienst op de
krant telt inmiddels vele interviews
met Otfd von der Gablentz, am
bassadeur van de Bondsrepubliek
in Den Haag.
De faam van de Bérlijner i$ geen toeval.
De 58-jarige ambassadeur is een aimabel
man die perfect Nederlands spreekt.
Meer nog is hij een diplomaat met visie
en een warm pleitbezorger voor de Euro
pese eenwording. Zijn optimisme over
Europa is zowel letterlijk als figuurlijk
grenzeloos. Een uiteenzetting van hem
lijkt op een therapie voor sombere men
sen. Ook wat betreft de hervormingen in
het Oostblok verdwijnen, na een gesprek
met de heer Von der Gablentz, gedach
ten over dreigende contra-revoluties of
chaos.
Von der Gablentz: „De emancipatie in
Oost-Europa is onomkeerbaar. Er zijn in
deze landen nu burgers die meespreken
of willen meespreken. Dat is een ware
revolutie. Zo'n proces zet door. Dat kan
niet anders".
Eenwording
Volgens Von der Gablentz verandert er
momenteel heel veel in Europa. De pe
restrojka en glasnost van Sovjetleider
Gorbatsjov aan de ene, de eenwording,
Europa 1992, aan de andere kant.
Voor de Westduitse ambassadeur is de
oude 'Duitse kwestie', in het verleden
bron tot conflicten en momenteel door
de exodus uit het oosten weer 'hot
news', daarom helemaal niet meer zo re
levant.
Von der Gablentz: „De Europese een
wording boekt meer vooruitgang dan de
Duitse en kan op den duur zelfs een her
eniging van de twee Duitslanden binnen
een Europees stelsel mogelijk maken
waar niemand moeite mee heeft. Want
de Europese Gemeenschap blijkt erin te
slagen het verouderde stelsel van soeve
reine staten aan te passen aan de moder
ne tijd. Het meest waarschijnlijke toe
komstmodel is een EG-achtige structuur
voor heel Europa, inclusief de Efta-lan-
den (Oostenrijk en Scandin9vië) en het
Oostblok. In zo'n Europees verband zal
er nog slechts een Duitse provincie, al of
niet gevormd door tweë separate staten,
functioneren".
Zekerheid
Momenteel ziel het daar echter nog lang
niet naai' uit. Veel DDR-burgers hebben
weinig zin om tot de oprichting van een
Duitse provincie in een verenigd Europa
te wachten. Zij kiezen voor zekerheid.
En dat betekent in de huidige situatie: de
vrijheid en de hixe van de Bondsrepu
bliek.
„De uittocht is op de eerste plaats een
ramp voor de DDR", zegt Von der Ga
blentz oprecht. Want de exodus treft de
DDR op een van haar zwakste punten,
het toch al grote gebrek aan mankracht.
Voor de Bondsrepubliek lijkt de komst
van honderdduizenden 'nieuwe' staats
burgers daarentegen geen problemen op
te leveren.
„Gezien de demografische ontwikkeling,
de vergrijzing van ons land, bieden de
vele jorige Oostduitsers nieuwe mogelijk
heden. De Bondsrepubliek is qua struc
tuur in staat, als het moet, miljoenen
vluchtelingen op te vangen".
De ambassadeur ziet de nu gevluchte
DDR-burgers dan ook niet zo snel meer
terugkeren. Volgens hem hebben deze
mensen een bewuste keuze gemaakt.
Praktische, materiele problemen in de
Bondsrepubliek (huisvesting, werk en
dergelijke) zijn volgens hem snel oplos
baar.
„Psychisch zal de belasting echter veel
zwaarder zijn. De DDR heeft niet be
paald een communistisch mens maar
toch wel een ander type samenleving ge
vormd. De burgers steken veel meer
energie in hun privéleven. Er zijn in de
DDR nauwere sociale banden. Het fami
lie- en vriendschapsleven wordt er veel
intenser beleefd. Wat dat betreft is het
levensgevoel ouderwetser".
nverteerbaar
De huidige exodus is een direct gevolg
van het bestaan van die oude maar
blijkbaar toch actuele 'Duitse kwestie'.
In de grondwet van de Bondsrepubliek
„De Bonds
republiek is in
staat miljoenen
vluchtelingen op te
vangen", aldus
Von der Gablentz
FOTO: MIL4 N
KONVALINKA
wordt aan alle Duitsers het staatsburger
schap toegekend. Dus ook aan de 17
miljoen inwoners van de DDR. Voor
Honecker en consorten een onverteerba
re zaak. Zij vinden deze bepaling strijdig
met het internationale volkenrecht.
Voor Von der Gablentz is deze ruime
interpretatie van de staatsburgers van de
Bondsrepubliek echter een logisch gevolg
van de grote volksverhuizingen van net
na de Tweede Wereldoorlog, waardoor
miljoenen Duitsers buiten het voormali
ge Rijk en de nieuwe grenzen van de
Bondsrepubliek terecht kwamen. Vol
gens de ambassadeur is de situatie van
het staatsburgerschap nu niet meer te
veranderen. „In de grondwet is het Duit
se staatsburgerschap vastgelegd. Dit idee
is sterk verbonden met ons vrijheidsden-
ken. Ik zie niet hoe iemand in de Bonds
republiek nu de grondwet zou willen wij
zigen om daardoor te voorkomen dat
DDR-burgers zich nog langer in ons
land gaan vestigen. Niemand is toch se
rieus van plan nu rond de Bondsrepu
bliek een muur op te richten?"
De ultra-rechtse politieke beweging van
oud-SS'er Schónhuber profiteert echter
wel van de onrust die de komst van
honderdduizenden DDR-burgers onder
de Westduitse bevolking teweeg brengt.
De verkiezingsresultaten in Nordrhein-
Westfalen spreken boekdelen. Maar vol
gens Von der Gablëntz is hun succes
zeer oppervlakkig.
„De Republikaner vormen geen reële be
dreiging. Het is een beweging vergelijk
baar met die van Le Pen in Frankrijk en
de centrum-democraten in Nederland.
Zij krijgen alleen steun in de steden,
waar zij gebruik maken van aanwezige
misstanden. Het gaat niet om een nieuw
nationalisme, de Republikaner zijn een
sociaal fenomeen".
Niet
fair
De regeling van een staatsburgerschap
voor alle Duitsers brengt de DDR in de
problemen en is volgens sommigen ook
geen faire zaak. Oost-Duitsland werd na
zijn oprichting geplunderd door de Sov
jetbezettingsmacht en moest vervolgens
op eigen kracht proberen zich econo
misch te ontwikkelen. Een wel geheel
andere uitgangspositie dan de Bondsre
publiek, waar na de oorlog met miljoe
nen dollars de economie snel nieuw le
ven werd ingepompt.
Von der Gablentz reageert verbaasd:
„De Bondsrepubliek kan moeilijk haar
economische groei gaan terugdraaien
omdat de DDR nu eenmaal een achter
stand heeft". Bovendien zijn volgens
hem de economische verschillen tussen
de twee staten niet doorslaggevend ge-,
weest voor de huidige exodus.
„In Hongarije is het IJzeren Gordijn
neergehaald. De mensen mogen vrij rei
zen. Ofschoon het levensniveau daar
veel lager is dan in de DDR zijn er geen
Hongaren het land uitgerend. Het gaat
om het perspectief dat aan de eigen be
volking wordt geboden. En daarin schiet
de huidige leiding te kort. Hervormingen
in de DDR zijn daarom noodzakelijk.
Hun geleide economie is de vrucht van
een ouderwets bestel. De produktie is ge
richt op de eigen nationale volkshuis
houding in een besloten samenleving.
Een nieuwe economische ordening, ge
baseerd op de vrije marktprincipes,
moet uitkomst bieden. De DDR kan
niet een in zichzelf gekeerde maatschap
pij worden. Het is een moderne indus
triële samenleving en geen tweede Alba
nië".
Maar zo'n hervorming, als de politieke
leiders dit al willen, kost het land kapita
len. Het soms oude produktie-apparaat
moet gemoderniseerd en aangepast wor
den, wil de DDR kunnen gaan concurre
ren op de wereldmarkt. Hulp uit het
Westen lijkt dan ook onontbeerlijk. Am
bassadeur Von der Gablentz beseft dit
terdege en blijkt allesbehalve gierig te
zijn. Hij ziet geen enkel bezwaar in het
steunen van de DDR en wil een plan
om de Oosteuropese economie aan te
passen aan de eisen van de wereldmarkt.
„Het geniale van het Marshall-plan was
indertijd het verbinden van hulp met
economische herstructurering, met een
dwang tot samenwerking. Het Marshall
plan werd zo één van de wortels van de
Europese eenwordingsgedachte. In een
soortgelijke situatie verkeert Oost-Euro
pa nu. Want ook hier moet het economi
sche stelsel fundamenteel veranderd
worden", aldus Von der Gablentz.
Zelfbeschikkingsrecht
Essentieel in het nieuwe Europa is voor
de Westduitse ambassadeur het zelfbe
schikkingsrecht. Dat mensen vrij kun
nen kiezen waar te gaan en staan'
„De Duitse kwestie bestaat zolang er een
muur is voor de Brandenburger Tor. Op
het moment dat de DDR-burgers vrij
kunnen reizen ziet de Duitse kwestie ei-
heel anders uit".
Een opmerkelijke uitspraak voor een
vertegenwoordiger van een land dat
DDR-burgers tot zijn eigen «taatsburgers
rekent?
Von der Gablentz: „Wij hebben de
DDR al lang als staat erkend. Dat was
noodzakelijk om de ontspanning in het
kader van het Helsinki-proces mogelijk
te maken en om nieuwe crises, zoals die
zich in het verleden al twee keer rond
Berlijn (in 1948 en 1961) hebben afge
speeld, te voorkomen. Met deze erken
ning werd het mogelijk regelingen te
treffen voor de verkeersvoorziening van
en naar Berlijn, om de handel te bevor
deren en vooral om menselijke contac
ten mogelijk te maken. De Duits-Duitse
relaties hebben een wezenlijke bijdrage
geleverd aan de ontspanning. Er is ge
werkt vanuit het perspectief dat vanaf
Duitse bodem nooit meer oorlog mag
uitbreken. Als de DDR-burgers zich nu
zouden uitspreken voor hun eigen staat
in plaats van 'Wiedervereinigung', dan
zou dat voor de Bondsregering geen en
kel probleem opleveren. De Duitse
kwestie gaat niet zozeer om het herstel
van één soevereine Duitse staat. Het
stelsel van soevereine nationale staten in
Europa bestaat al veertig jaar niet meer.
Nee, het gaat om het zelfbeschikkings
recht voor de burgers van de DDR. Dat
is ook de beste garantie voor ontspan
ning in Europa".
FRANS BOTHOF
