j finale IHet laatste domein van de koningin £eidóc6oma*it ZATERDAG 9 SEPTEMBER 1989 i De - zojuist begonnen - kabinet sfor ma- I tie is de enige periode waarin de Neder landse koningin nog echt politieke macht heeft. Zij benoemt de (in)formateur en 'dicteert' hem wat voor een soort kabinet er dient te komen. Die macht berust niet op regels. In de grondwet staat geen let- ter over de wijze waarop een kabinet ge- gy formeerd moet worden. Toen Thorbecke M in 1848 de 'macht des konings' terug- A drong, vond hij het niet nodig daarover ook maar iets op schrift te stellen. Het was voldoende, meende hij, dal de vor ming van een kabinet voortaan niet meer Bdoor de monarch zelf maar door een for mateur' zou geschieden. Maar sinds de invoering van de evenredige vertegen woordiging in 1918 haalt geen enkele partij nog een meerderheid. Er moeten coalities worden gesloten. De 'kleur' van de (in)formateur is dus van groot belang geworden, evenals zijn opdracht. Dat geeft degene die hem aanwijst de kans een eigen persoonlijke voorkeur tot gel ding te brengen. Ook de koninginnen Ju liana en Beatrix hebben een ruim ge bruik gemaakt van die mogelijkheid. Te ruim, vindt prof. dr. P. F. Maas, hoogle raar parlementaire geschiedenis in Nij megen. Hij wijst erop dat Drees premier móest worden, dat De Kort geen premier mócht worden, dat Andriessen gekapit teld werd vanwege zijn verzet tegen de formatie van het kabinet-Den Uyl en dat Van Agt de voet dwars werd gezet in zijn poging nogmaals met Hans Wiegel te gaan regeren. DEN HAAG - Op de vraag van de ko ningin of De Gaay Fortman een aan vaardbare keus voor hem zou zijn, gaf premier Van Agt niet onmiddellijk ant woord. Hij gaf in feite helemaal geen antwoord, zijn blik intussen concentre rend op de punten van zijn schoenen. De koningin raakte door Van Agts zwij gen eerst in verlegenheid en vervolgens verstoord. Het zwijgen van haar ge sprekspartner - die niet alleen geen ant woord had gegeven maar zelfs geen plaatsvervangend geluid had gemaakt - had danig op haar zenuwen gewerkt. Van Agts medeonderhandelaars waren met dat gedrag niet onbekend. In de ka binetsformatie van 1977 hadden ze er ruimschoots ervaring mee opgedaan. Van Agt kon zich in gesprekken met een onderhandelend karakter soms in een raadselachtig zwijgen hullen. Het was zijn geheime wapen dat hij plotseling in de strijd kon brengen om een onderhan delingspunt af te dwingen. Ook tegen over koningin Beatrix bediende hij zich van dat wapen, in dit geval omdat het hem niet uitkwam antwoord te geven. Hij had zich verschanst achter een kop pig stilzwijgen, terwijl de werkkamer van de koningin zich langzaam vulde met een nerveuze spanning. Tenslotte verbrak Van Agt de stilte om het onont koombare antwoord te geven dat de ka binetsformatie over het dode punt zou brengen - en de weg vrij zou maken voor het ongelukkigste kabinet dat na de oorlog ooit tot stand is gebracht. Het hierboven beschreven tafereel speel de zich af op de avond van 19 augustus 1981. Terwijl koningin Beatrix en pre mier Van Agt een zenuwenoorlog voer den in Den Haag, was iemand anders zijn koffertje aan het pakken. Prof. Piet Steenkamp, hoogleraar economie aan de Technische Universiteit van Eindhoven, verwachtte elk ogenblik een telefonisch verzoek van 'het paleis' om zich de vol gende ochtend vroeg in Den Haag be schikbaar te stellen als informateur. .Hij wist dat zijn vriend Dries van Agt, op dat moment premier en fractieleider van het CDA, hèm bij de koningin voor die functie zou voordragen, nu de kabinets formatie muurvast zat. Staphorst Een meerderheid in de CDA-fractie had, onder leiding van Van Agt, geweigerd akkoord te gaan met de voorstellen van de formateurs Ed van Thijn en Sjeng Kremers, die moesten leiden tot een ka binet van CDA, PvdA en D66. Van Agt voelde et helemaal niets voor om met de socialisten van Joop den Uyl achter de regeringstafel plaats te nemen. Hij stuur de aan op een hernieuwde samenwer king met zijn liberale vriend Hans Wie gel. Maar aangezien CDA en VVD nèt geen meerderheid hadden behaald (74 zetels), moesten eerst de progressieve partijen worden afgeschud. Vervolgens konden dan - heel voorzichtig - de kleine christelijke partijen worden benaderd met de vraag of zij een tweede kabinet- Van Agt/Wiegel wilden gedogen. In de wandeling werd deze mogelijkheid de Staphorster Variant genoemd. Piet Steenkamp, de 'Vader van het CDA', was in de ogen van Dries van Agt de aangewezen man om dit delicate kar wei te klaren. Het zou heel veel tact en charme vergen om de minderheid in de CDA-fractie, bestaande uit de zogeheten loyalisten, te overreden. Daar kwam bij dat een andere groep in de CDA-fractie, aangevoerd door vice-fractievoorzitter Ruud Lubbers, had laten uitlekken dat ook zij eigenlijk tegenstander was van - een minderheidskabinet met de VVD. Toch zag Piet Steenkamp niet tegen het Haagse karwei op. Hij was er zeker van dat zijn tegenstribbelende partijgenoten op den duur de nutteloosheid zouden in zien van verdere pogingen om de gezwo ren vijanden Van Agt en Den Uyl in één kabinet te krijgen. Fluitend sloot hij dan ook zijn koffertje. Voor het naar bed gaan wilde hij nog even het radionieuws horen. Zijn mond zakte open; hij kon zijn oren niet geloven. Mr. W. F. de Gaay Fortman was zojuist door Hare Majesteit belast met de informatie-op dracht! De oude 'Gajus'!, schoot het door Steen kamp heen. Die had twee dagen eerder Van Agt op de televisie het verwijt ge maakt dat zijn koppige verzet tegen een centrum-links kabinet niet democratisch en niet behoorlijk was. Welnu, dan kon Dries zijn tweede kabinet met Wiegel wel vergeten. Wat was er in 's hemels naam misgelopen? Ziek van boosheid Een paar weken later legde Van Agt daarover in het openbaar een verklaring af. De koningin had haar eigen zin door gedreven, vertelde hij in een interview met het weekblad Vrij Nederland. De premier had zich daardoor zo gebrus- keerd gevoeld dat hij zich spoorslags naar zijn huis bij Nijmegen had laten rij den en 'ziek' onder de wol was gekro pen. 's Anderendaags liet Van Agt de CDA-fractie weten dat iemand anders de onderhandelingen met Den Uyl en Ter louw maar moest voortzetten. Hoe ziek (boos) Van Agt was, bleek uit één zinne tje in Vrij Nederland. De koningin had nooit met De Gaay Fortman op de proppen mogen komen, „omdat een overwegend belang had moeten worden gehecht aan wat ik als voorzitter van de grootste kamerfractie had geadviseerd". Van Agt onthulde niet wat er precies tussen hem en koningin Beatrix was voorgevallen. Dat bleek pas vijf jaar la ter, toen de journalist Harry van Wijnen zijn boek 'A man of all seasons', over de politieke loopbaan van mr. W. F. de Gaay Fortman, publiceerde. De mede onderhandelaars van Van Agt waren op de een of andere manier op de hoogte geraakt van het pijnlijke voorval in de koninklijke werkkamer en hadden dat doorverteld aan De Gaay Fortman. Deze wilde dit interessante verhaal op zijn beurt niet onthouden aan zijn bio graaf. Het resultaat van de 'koninklijke oor vijg' aan Van Agt was een kabinet van CDA, PvdA en D66. Na acht maanden bakkeleien tussen de premier en de eer ste vice-premier (Den Uyl) zeeg het wrakke bouwsel krakend ineen. Er wer den nieuwe verkiezingen uitgeschreven, waarna Piet Steenkamp alsnog naar Den Haag mocht komen om een kabinet van lijk geacht wordt mededelingen te doen over gesprekken met de koningin. Die vallen onder het Geheim van Soestdijk of - zoals het nu heet - het Geheim van het Noordeinde. De uitspraken van Van Agt over zijn ontmoeting met Bea trix op 19 augustus 1981 vormen vol gens Maas de uitzondering die de regel bevestigt. Golf van kritiek Nadat Maas zijn artikel over de kabi netsformatie had gepubliceerd, kreeg hij een golf van kritiek over zich heen. Heeft hij daar een verklaring voor? „Dat komt allemaal door één zinnetje. Óver het conflict tussen het staatshoofd en Van Agt schreef ik: 'Koningin Beatrix heeft nadien deze 'coup' betreurd en zich verontschuldigd'. Kennelijk is het nog steeds zo dat er geen kritiek op het koningshuis mag worden uitgeoefend". Van Agt heeft zelf gezegd dat de konin gin zich niet bij hem geéxcuseerd heeft. „Naar de letter genomen heeft hij gelijk. Ze heeft zoiets gezegd als: Heel verve lend dat het zo is gelopen". Daarmee was het conflict de wereld uit en was er weer sprake van een normaal contact tussen koningin en premier". Hoe weet Maas dat allemaal? „Van de meest be trokkene". Wie is dat dan? „Dat kunt u zelf wel nagaan uit hetgeen ik gezegd heb". Van Agt dus. Er zijn ook collega-hoogleraren die Maas de mantel uitvegen. Het handelen van Juliana en Beatrix zou staatsrechtelijk allemaal in orde zijn. De beide vorstin nen zouden niets onoirbaars gedaan heb ben. De benoeming van een (informa teur zou altijd in overeenstemming ge weest zijn met de meerderheid van de adviezen van de fractievoorzitters. Maas, enigszins minachtend: „Die colle ga's bekijken de zaak alleen staatsrechte lijk. In een formatie gaat het niet om staatsrecht. Dan gaat het om de macht". Wat denkt Maas dat er in deze formatie gaat gebeuren? Gaat het CDA met de VVD of met de PvdA in zee? „Met de PvdA natuurlijk. Maar het zal zeker niet zo snel gaan als nu algemeen wordt ver wacht. Het CDA heeft tijd nodig om af scheid te nemen van de VVD. Dat zal de PvdA goed uitkomen, want die moet concessies doen. Dan kunnen ze wat langzamer door de knieën gaan". RIK IN 'T HOUT De politieke macht van de koningin is in de grondwet geregeld. Maar daarin staat geen woord over de rol die zij kan of mag spelen bij een kabinetsformatie. FOTO: NFP waar hij thuis hoort: bij de verantwoor delijke politici". De benoeming van een door de Tweede Kamer gekozen minis ter-formateur is volgens Maas de enige manier om de verhoudingen tijdens een kabinetsformatie in goede banen te lei den. „Eerst dan valt ook 'het laatste ko ninklijke domein' binnen ons constitu- tioneel-parlementair stelsel". Juliana Hoe nodig het is dat de macht van de koning(in) bij een kabinetsformatie wordt ingeperkt, blijkt volgens Maas uit verschillende voorbeelden. Van Agt was zeker niet de eerste vooraanstaande poli ticus die door een vorstin werd gepas seerd. Koningin Juliana had er ook een handje van te doen wat haar goed dacht. Hoewel de KVP in 1948 veruit de groot ste partij werd, wilde zij geen katholieke politicus als premier hebben doch de so cialist W. Drees sr. Toen deze weigerde schakelde Juliana, die optrad als regen tes voor de zieke Wilhelmina, haar vriendin Tjeenk Willink in, lid van de Eerste Kamer voor de PvdA. Deze be zwoer haar partijgenoot Drees dat hij het beroep van Juliana niet mocht nege ren. Drees stapte toen over zijn bezwa ren heen en aanvaardde het premier schap. In 1963 zorgde Juliana er persoonlijk voor dat KVP-leider De Kort, die als glorieuze winnaar uit de verkiezings strijd was gekomen, geen minister-presi dent werd. Zij vond hem niet geschikt en gaf de voorkeur aan de vriendelijke prof. De Quay. Weer een andere KVP'er, fractieleider Frans Andriessen, kreeg in 1973 een fikse reprimande, toen hij naar het oordeel van de koningin niet voldoende meewerkte aan de forma tie van het kabinet-Den Uyl. „Dat is al les goed en wel wat u zegt, maar u houdt de boel alleen maar op", bitste Juliana tegen de onthutste KVP-aanvoerder. Allemaal confessionele politici dus die op de een of andere manier tegen de ko ninklijke lamp liepen. Hoe is het dan te verklaren dat deze partij zich voortdu rend verzet heeft tegen het aanwijzen van een (informateur door de Tweede Kamer? Volgens prof. Maas gaat die re denering niet helemaal op. In 1971 was het de KVP die bij monde van Kolf schoten een motie indiende om de for mateur door de Tweede Kamer te laten aanwijzen. Maar die motie is toch nooit uitgevoerd? „Nee, maar dat kwam alleen doordat de drie confessionele partijen en de VVD hun meerderheid hadden verlo ren. Ze hadden DS'70 erbij nodig en die partij wilde niet op voorhand akkoord gaan met de voordracht van de ARP'er Biesheuvel". Maar later heeft het CDA toch geen en kele neiging meer vertoond zo'n experi ment te herhalen? „Dat klopt. Zoiets is ook eigenlijk niet in het belang van het CDA. Als partij in het centrum wil zij de vrijheid hebben om van tijd tot tijd - nu dus bijvoorbeeld - van partner te wisselen", zegt Maas. Hij wijst erop dat het in zo]n situatie heel handig is voor een partij als zij zich kan verschuilen achter de troon. Het risico van een aanvaring met het staatshoofd neemt het CDA dan maar op de koop toe, aldus de Nijmeegse hoogleraar. Meestal wordt zoiets trou wens niet bekend, omdat het onbehoor- CDA en VVD in de steigers te zetten. Aangezien Dries van Agt genoeg had van de landspolitiek, werd tenslotte Ruud Lubbers minister-president. An derhalf jaar later dan nodig was, werd het economisch herstel van ons land met kracht ter hand genomen. Schuld Het verloren gaan van zoveel tijd is mede de schuld van koningin Beatrix. Dit zegt prof. P. F. Maas, hoogleraar-di recteur van het Centrum voor Parlemen taire Geschiedenis van de Katholieke Universiteit van Nijmegen. „De twee spalt in de CDA-fractie had voor de ko ningin geen argument mogen zijn. Ze had zich gewoon moeten houden aan het formele advies van het CDA, zoals dat haar was aangeboden door Van Agt. Dan was al die ellende later niet nodig geweest. In een constitutioneel en parle mentair stelsel als het onze gaat het niet aan dat een erfelijk monarch politieke beslissingen neemt. Beslissingen boven dien waarvoor zij tegenover niemand verantwoording behoeft af te leggen. Datzelfde geldt voor de door haar be noemde informateurs of formateurs. Ook die zijn door niemand op het matje te roepen". Ruim een maand geleden kwam prof. Maas in de publiciteit door in het tijd schrift 'Beleid Maatschappij' te pleiten voor een andere opzet van de kabinets formatie. Niet de koningin maar de Tweede Kamer zou de (informateur moeten aanwijzen. „Een volwassen de mocratie moet de verantwoordelijkheid voor regeringsvorming geheel leggen

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1989 | | pagina 25