j finale
IHet laatste domein
van de koningin
£eidóc6oma*it
ZATERDAG 9 SEPTEMBER 1989
i De - zojuist begonnen - kabinet sfor ma-
I tie is de enige periode waarin de Neder
landse koningin nog echt politieke macht
heeft. Zij benoemt de (in)formateur en
'dicteert' hem wat voor een soort kabinet
er dient te komen. Die macht berust niet
op regels. In de grondwet staat geen let-
ter over de wijze waarop een kabinet ge-
gy formeerd moet worden. Toen Thorbecke
M in 1848 de 'macht des konings' terug-
A drong, vond hij het niet nodig daarover
ook maar iets op schrift te stellen. Het
was voldoende, meende hij, dal de vor
ming van een kabinet voortaan niet meer
Bdoor de monarch zelf maar door een for
mateur' zou geschieden. Maar sinds de
invoering van de evenredige vertegen
woordiging in 1918 haalt geen enkele
partij nog een meerderheid. Er moeten
coalities worden gesloten. De 'kleur' van
de (in)formateur is dus van groot belang
geworden, evenals zijn opdracht. Dat
geeft degene die hem aanwijst de kans
een eigen persoonlijke voorkeur tot gel
ding te brengen. Ook de koninginnen Ju
liana en Beatrix hebben een ruim ge
bruik gemaakt van die mogelijkheid. Te
ruim, vindt prof. dr. P. F. Maas, hoogle
raar parlementaire geschiedenis in Nij
megen. Hij wijst erop dat Drees premier
móest worden, dat De Kort geen premier
mócht worden, dat Andriessen gekapit
teld werd vanwege zijn verzet tegen de
formatie van het kabinet-Den Uyl en dat
Van Agt de voet dwars werd gezet in zijn
poging nogmaals met Hans Wiegel te
gaan regeren.
DEN HAAG - Op de vraag van de ko
ningin of De Gaay Fortman een aan
vaardbare keus voor hem zou zijn, gaf
premier Van Agt niet onmiddellijk ant
woord. Hij gaf in feite helemaal geen
antwoord, zijn blik intussen concentre
rend op de punten van zijn schoenen.
De koningin raakte door Van Agts zwij
gen eerst in verlegenheid en vervolgens
verstoord. Het zwijgen van haar ge
sprekspartner - die niet alleen geen ant
woord had gegeven maar zelfs geen
plaatsvervangend geluid had gemaakt -
had danig op haar zenuwen gewerkt.
Van Agts medeonderhandelaars waren
met dat gedrag niet onbekend. In de ka
binetsformatie van 1977 hadden ze er
ruimschoots ervaring mee opgedaan.
Van Agt kon zich in gesprekken met een
onderhandelend karakter soms in een
raadselachtig zwijgen hullen. Het was
zijn geheime wapen dat hij plotseling in
de strijd kon brengen om een onderhan
delingspunt af te dwingen. Ook tegen
over koningin Beatrix bediende hij zich
van dat wapen, in dit geval omdat het
hem niet uitkwam antwoord te geven.
Hij had zich verschanst achter een kop
pig stilzwijgen, terwijl de werkkamer
van de koningin zich langzaam vulde
met een nerveuze spanning. Tenslotte
verbrak Van Agt de stilte om het onont
koombare antwoord te geven dat de ka
binetsformatie over het dode punt zou
brengen - en de weg vrij zou maken
voor het ongelukkigste kabinet dat na de
oorlog ooit tot stand is gebracht.
Het hierboven beschreven tafereel speel
de zich af op de avond van 19 augustus
1981. Terwijl koningin Beatrix en pre
mier Van Agt een zenuwenoorlog voer
den in Den Haag, was iemand anders
zijn koffertje aan het pakken. Prof. Piet
Steenkamp, hoogleraar economie aan de
Technische Universiteit van Eindhoven,
verwachtte elk ogenblik een telefonisch
verzoek van 'het paleis' om zich de vol
gende ochtend vroeg in Den Haag be
schikbaar te stellen als informateur. .Hij
wist dat zijn vriend Dries van Agt, op
dat moment premier en fractieleider van
het CDA, hèm bij de koningin voor die
functie zou voordragen, nu de kabinets
formatie muurvast zat.
Staphorst
Een meerderheid in de CDA-fractie had,
onder leiding van Van Agt, geweigerd
akkoord te gaan met de voorstellen van
de formateurs Ed van Thijn en Sjeng
Kremers, die moesten leiden tot een ka
binet van CDA, PvdA en D66. Van Agt
voelde et helemaal niets voor om met de
socialisten van Joop den Uyl achter de
regeringstafel plaats te nemen. Hij stuur
de aan op een hernieuwde samenwer
king met zijn liberale vriend Hans Wie
gel.
Maar aangezien CDA en VVD nèt geen
meerderheid hadden behaald (74 zetels),
moesten eerst de progressieve partijen
worden afgeschud. Vervolgens konden
dan - heel voorzichtig - de kleine
christelijke partijen worden benaderd
met de vraag of zij een tweede kabinet-
Van Agt/Wiegel wilden gedogen. In de
wandeling werd deze mogelijkheid de
Staphorster Variant genoemd.
Piet Steenkamp, de 'Vader van het
CDA', was in de ogen van Dries van Agt
de aangewezen man om dit delicate kar
wei te klaren. Het zou heel veel tact en
charme vergen om de minderheid in de
CDA-fractie, bestaande uit de zogeheten
loyalisten, te overreden. Daar kwam bij
dat een andere groep in de CDA-fractie,
aangevoerd door vice-fractievoorzitter
Ruud Lubbers, had laten uitlekken dat
ook zij eigenlijk tegenstander was van -
een minderheidskabinet met de VVD.
Toch zag Piet Steenkamp niet tegen het
Haagse karwei op. Hij was er zeker van
dat zijn tegenstribbelende partijgenoten
op den duur de nutteloosheid zouden in
zien van verdere pogingen om de gezwo
ren vijanden Van Agt en Den Uyl in één
kabinet te krijgen. Fluitend sloot hij dan
ook zijn koffertje. Voor het naar bed
gaan wilde hij nog even het radionieuws
horen. Zijn mond zakte open; hij kon
zijn oren niet geloven. Mr. W. F. de
Gaay Fortman was zojuist door Hare
Majesteit belast met de informatie-op
dracht!
De oude 'Gajus'!, schoot het door Steen
kamp heen. Die had twee dagen eerder
Van Agt op de televisie het verwijt ge
maakt dat zijn koppige verzet tegen een
centrum-links kabinet niet democratisch
en niet behoorlijk was. Welnu, dan kon
Dries zijn tweede kabinet met Wiegel
wel vergeten. Wat was er in 's hemels
naam misgelopen?
Ziek van boosheid
Een paar weken later legde Van Agt
daarover in het openbaar een verklaring
af. De koningin had haar eigen zin door
gedreven, vertelde hij in een interview
met het weekblad Vrij Nederland. De
premier had zich daardoor zo gebrus-
keerd gevoeld dat hij zich spoorslags
naar zijn huis bij Nijmegen had laten rij
den en 'ziek' onder de wol was gekro
pen. 's Anderendaags liet Van Agt de
CDA-fractie weten dat iemand anders de
onderhandelingen met Den Uyl en Ter
louw maar moest voortzetten. Hoe ziek
(boos) Van Agt was, bleek uit één zinne
tje in Vrij Nederland. De koningin had
nooit met De Gaay Fortman op de
proppen mogen komen, „omdat een
overwegend belang had moeten worden
gehecht aan wat ik als voorzitter van de
grootste kamerfractie had geadviseerd".
Van Agt onthulde niet wat er precies
tussen hem en koningin Beatrix was
voorgevallen. Dat bleek pas vijf jaar la
ter, toen de journalist Harry van Wijnen
zijn boek 'A man of all seasons', over de
politieke loopbaan van mr. W. F. de
Gaay Fortman, publiceerde. De mede
onderhandelaars van Van Agt waren op
de een of andere manier op de hoogte
geraakt van het pijnlijke voorval in de
koninklijke werkkamer en hadden dat
doorverteld aan De Gaay Fortman.
Deze wilde dit interessante verhaal op
zijn beurt niet onthouden aan zijn bio
graaf.
Het resultaat van de 'koninklijke oor
vijg' aan Van Agt was een kabinet van
CDA, PvdA en D66. Na acht maanden
bakkeleien tussen de premier en de eer
ste vice-premier (Den Uyl) zeeg het
wrakke bouwsel krakend ineen. Er wer
den nieuwe verkiezingen uitgeschreven,
waarna Piet Steenkamp alsnog naar Den
Haag mocht komen om een kabinet van
lijk geacht wordt mededelingen te doen
over gesprekken met de koningin. Die
vallen onder het Geheim van Soestdijk
of - zoals het nu heet - het Geheim
van het Noordeinde. De uitspraken van
Van Agt over zijn ontmoeting met Bea
trix op 19 augustus 1981 vormen vol
gens Maas de uitzondering die de regel
bevestigt.
Golf van kritiek
Nadat Maas zijn artikel over de kabi
netsformatie had gepubliceerd, kreeg hij
een golf van kritiek over zich heen.
Heeft hij daar een verklaring voor? „Dat
komt allemaal door één zinnetje. Óver
het conflict tussen het staatshoofd en
Van Agt schreef ik: 'Koningin Beatrix
heeft nadien deze 'coup' betreurd en
zich verontschuldigd'. Kennelijk is het
nog steeds zo dat er geen kritiek op het
koningshuis mag worden uitgeoefend".
Van Agt heeft zelf gezegd dat de konin
gin zich niet bij hem geéxcuseerd heeft.
„Naar de letter genomen heeft hij gelijk.
Ze heeft zoiets gezegd als: Heel verve
lend dat het zo is gelopen". Daarmee
was het conflict de wereld uit en was er
weer sprake van een normaal contact
tussen koningin en premier". Hoe weet
Maas dat allemaal? „Van de meest be
trokkene". Wie is dat dan? „Dat kunt u
zelf wel nagaan uit hetgeen ik gezegd
heb". Van Agt dus.
Er zijn ook collega-hoogleraren die Maas
de mantel uitvegen. Het handelen van
Juliana en Beatrix zou staatsrechtelijk
allemaal in orde zijn. De beide vorstin
nen zouden niets onoirbaars gedaan heb
ben. De benoeming van een (informa
teur zou altijd in overeenstemming ge
weest zijn met de meerderheid van de
adviezen van de fractievoorzitters.
Maas, enigszins minachtend: „Die colle
ga's bekijken de zaak alleen staatsrechte
lijk. In een formatie gaat het niet om
staatsrecht. Dan gaat het om de macht".
Wat denkt Maas dat er in deze formatie
gaat gebeuren? Gaat het CDA met de
VVD of met de PvdA in zee? „Met de
PvdA natuurlijk. Maar het zal zeker niet
zo snel gaan als nu algemeen wordt ver
wacht. Het CDA heeft tijd nodig om af
scheid te nemen van de VVD. Dat zal
de PvdA goed uitkomen, want die moet
concessies doen. Dan kunnen ze wat
langzamer door de knieën gaan".
RIK IN 'T HOUT
De politieke macht van de
koningin is in de grondwet
geregeld. Maar daarin staat
geen woord over de rol die zij
kan of mag spelen bij een
kabinetsformatie.
FOTO: NFP
waar hij thuis hoort: bij de verantwoor
delijke politici". De benoeming van een
door de Tweede Kamer gekozen minis
ter-formateur is volgens Maas de enige
manier om de verhoudingen tijdens een
kabinetsformatie in goede banen te lei
den. „Eerst dan valt ook 'het laatste ko
ninklijke domein' binnen ons constitu-
tioneel-parlementair stelsel".
Juliana
Hoe nodig het is dat de macht van de
koning(in) bij een kabinetsformatie
wordt ingeperkt, blijkt volgens Maas uit
verschillende voorbeelden. Van Agt was
zeker niet de eerste vooraanstaande poli
ticus die door een vorstin werd gepas
seerd. Koningin Juliana had er ook een
handje van te doen wat haar goed dacht.
Hoewel de KVP in 1948 veruit de groot
ste partij werd, wilde zij geen katholieke
politicus als premier hebben doch de so
cialist W. Drees sr. Toen deze weigerde
schakelde Juliana, die optrad als regen
tes voor de zieke Wilhelmina, haar
vriendin Tjeenk Willink in, lid van de
Eerste Kamer voor de PvdA. Deze be
zwoer haar partijgenoot Drees dat hij
het beroep van Juliana niet mocht nege
ren. Drees stapte toen over zijn bezwa
ren heen en aanvaardde het premier
schap.
In 1963 zorgde Juliana er persoonlijk
voor dat KVP-leider De Kort, die als
glorieuze winnaar uit de verkiezings
strijd was gekomen, geen minister-presi
dent werd. Zij vond hem niet geschikt
en gaf de voorkeur aan de vriendelijke
prof. De Quay. Weer een andere
KVP'er, fractieleider Frans Andriessen,
kreeg in 1973 een fikse reprimande, toen
hij naar het oordeel van de koningin
niet voldoende meewerkte aan de forma
tie van het kabinet-Den Uyl. „Dat is al
les goed en wel wat u zegt, maar u houdt
de boel alleen maar op", bitste Juliana
tegen de onthutste KVP-aanvoerder.
Allemaal confessionele politici dus die
op de een of andere manier tegen de ko
ninklijke lamp liepen. Hoe is het dan te
verklaren dat deze partij zich voortdu
rend verzet heeft tegen het aanwijzen
van een (informateur door de Tweede
Kamer? Volgens prof. Maas gaat die re
denering niet helemaal op. In 1971 was
het de KVP die bij monde van Kolf
schoten een motie indiende om de for
mateur door de Tweede Kamer te laten
aanwijzen. Maar die motie is toch nooit
uitgevoerd? „Nee, maar dat kwam alleen
doordat de drie confessionele partijen en
de VVD hun meerderheid hadden verlo
ren. Ze hadden DS'70 erbij nodig en die
partij wilde niet op voorhand akkoord
gaan met de voordracht van de ARP'er
Biesheuvel".
Maar later heeft het CDA toch geen en
kele neiging meer vertoond zo'n experi
ment te herhalen? „Dat klopt. Zoiets is
ook eigenlijk niet in het belang van het
CDA. Als partij in het centrum wil zij de
vrijheid hebben om van tijd tot tijd
- nu dus bijvoorbeeld - van partner te
wisselen", zegt Maas. Hij wijst erop dat
het in zo]n situatie heel handig is voor
een partij als zij zich kan verschuilen
achter de troon.
Het risico van een aanvaring met het
staatshoofd neemt het CDA dan maar
op de koop toe, aldus de Nijmeegse
hoogleraar. Meestal wordt zoiets trou
wens niet bekend, omdat het onbehoor-
CDA en VVD in de steigers te zetten.
Aangezien Dries van Agt genoeg had
van de landspolitiek, werd tenslotte
Ruud Lubbers minister-president. An
derhalf jaar later dan nodig was, werd
het economisch herstel van ons land met
kracht ter hand genomen.
Schuld
Het verloren gaan van zoveel tijd is
mede de schuld van koningin Beatrix.
Dit zegt prof. P. F. Maas, hoogleraar-di
recteur van het Centrum voor Parlemen
taire Geschiedenis van de Katholieke
Universiteit van Nijmegen. „De twee
spalt in de CDA-fractie had voor de ko
ningin geen argument mogen zijn. Ze
had zich gewoon moeten houden aan het
formele advies van het CDA, zoals dat
haar was aangeboden door Van Agt.
Dan was al die ellende later niet nodig
geweest. In een constitutioneel en parle
mentair stelsel als het onze gaat het niet
aan dat een erfelijk monarch politieke
beslissingen neemt. Beslissingen boven
dien waarvoor zij tegenover niemand
verantwoording behoeft af te leggen.
Datzelfde geldt voor de door haar be
noemde informateurs of formateurs.
Ook die zijn door niemand op het matje
te roepen".
Ruim een maand geleden kwam prof.
Maas in de publiciteit door in het tijd
schrift 'Beleid Maatschappij' te pleiten
voor een andere opzet van de kabinets
formatie. Niet de koningin maar de
Tweede Kamer zou de (informateur
moeten aanwijzen. „Een volwassen de
mocratie moet de verantwoordelijkheid
voor regeringsvorming geheel leggen