Koningin moeder wordt 80 jaar Prinses Juliana hoopt morgen de leeftijd der zeer sterken te bereiken: 80 jaar. In die acht decennia zijn er boekenkasten over haar volgeschreven. Toch is menige vraag nooit beantwoord of zelfs niet gesteld, domweg omdat zoiets niet passend werd gevonden. Maar ook op dat gebied is de laatste jaren veelveranderd, zoals vorig jaar bleek uit de op televisie vertoondefilm over koningin Beatrix. Alle reden dus om nu ook eens te kijken wat zich heeft afgespeeld achter de hekken van paleis Soestdijk. Wie en wat ging er schuil achter deze vorstelijkefacade? Het antwoord probeerden we te vinden in een gesprek met dra. M.G. Schenk, de grootste autoriteit in ons land als het gaat om de hedendaagse Oranjes. „JULIANA IS ALTIJD EEN TIKJE LINKS GEBLEVEN" AMSTERDAM - 'M.G. Schenk, dra. litt.' staat er op de voordeur van het eeuwenoude huis aan de Nieuwezijds Voorburgwal in Am sterdam. Achter het glanzend-ko peren naamplaatje woont de vrouw die al ruim 55 jaar haar hoofdbe roep maakt van het schrijven over het wel en wee van ons konings huis. Het boek 'Juliana, vorstin naast de rode loper' bijvoorbeeld, dat dra. Schenk samen met haar nichtje Magdaleen van Herk heeft geschreven, is het beste wat ooit over de huidige koningin-moeder is gepubliceerd. Dat komt vooral doordat de schrijfsters Juliana hebben durven portretteren als een „gewoon mens met een ongewooh ambt". Over minder positieve z,aken en de redenen daarvan wordt dus niet, zo als gebruikelijk in het geval van vorste lijke personen, de hermelijnen mantel der liefde gedrapeerd. Die aanpak baar de in 1980, toen het boek uitkwam, groot opzien. Men was er niet aan ge wend een koningin op andere wijze be schreven te zien dan als een bijna bo venaards wezen. Maar volgens mevrouw Schenk was Juli ana zelf zeer ingenomen met het boek. „Ze houdt helemaal niet van die schrij vers die op hun blote knieën in aanbid ding omhoog kijken". Het toenmalige kabinet-Van Agt/Wiegel bleek dezelfde mening te zijn toegedaan, want prompt kreeg dra. Schenk van het ministerie van buitenlandse zaken opdracht een boekje over de toen net afgetreden koningin te schrijven, bestemd voor verspreiding in den vreemde. Het is overigens niet eenvoudig dit soort dingen uit de schrijfster los te krijgen. Zij is niet het type dat zichzelf gaarne prijst. „Ach, de grootste Oranje-ken ner. Laten we het er maar op houden dat ik de oudste ben", zegt ze met een verlegen lachje. Die bewering is in elk geval niet voor tegenspraak vatbaar. Dra. Schenk, afgestudeeerd in de vakken Nederlands en Geschiedenis, is nu 81 jaar. Lichamelijk brengt dat ongemak ken met zich mee, maar verstandelijk mankeert zij niets. Dat maakt het haar mogelijk ook nu nog dagelijks aan nieu we publicaties te werken. In het najaar komt er weer een boek van haar uit, over de vier koninginnen die ons land deze en vorige eeuw heeft gekend: Emma, Wilhelmina, Juliana en Beatrix. dent of stadhouder". Uit geschriften we ten we inmiddels dat de toenmalige pre mier Abraham Kuyper graag de eerste president van Nederland zou zijn gewor den. Als ARP'er was hij weliswaar prin cipieel tegen de republiek, maar hij acht te zichzelf toch een beter staatshoofd dan een Von Reuss of een Von Wied. Voor hem moet het dus een tegenvaller zijn geweest toen op 30 april 1909 ko ningin Wilhemina om tien voor zeven 's ochtends het leven schonk aan een dochter. Maar de meeste Nederlanders haalden opgelucht adem. Zij waren blij dat de dynastie gered was. Alleen de so cialisten, die het Oranjehuis zagen als een bolwerk van behoudzucht en kapita lisme, reageerden bitter. „Oranje boven betekende in werkelijkheid: Weg met de socialisten", meende fractieleider Troel stra". rvDA - Toch wel curieus dat Juliana later als koningin juist 'verdacht' werd van sym pathie. voor de socialisten. Klopt dat ver haal eigenlijk? „Tot op zekere hoogte. Juliana heeft een groot sociaal gevoel. Dat is vooral ont wikkeld in de twee en een half jaar die zij in Leiden studeerde. Als het aan haar had gelegen had zij sociologie gedaan, maar dat vak bestond toen nog niet als aparte studie en bovendien had haar moeder eigenlijk een afschuw van de moderne wetenschap. Wilhelmina wilde niet dat haar dochter te lang in aanra king zou komen met het soort mensen dat bijvoorbeeld het bijbelse verhaal over de schepping van de wereld in zes dagen ongeloofwaardig had gemaakt". „Toch heeft zij niet kunnen verhinderen dat Juliana in die paar Leidse jaren door toedoen van een aantal wetenschappers een geheel andere kijk op de wereld kreeg. Met name de historicus prof. Hui- zinga heeft een grote invloecf gehad op de prinses. Hij leidde een debatingclub- je, dat eenmaal per week bij Juliana thuis samenkwam, in de Katwijkse villa 't Waerle. Zo maakte de troonopvolgster ook kennis met de werken van onder an deren de sociaal hervormer J. Tinbergen en de anti-militarist dr. W. Banning, die beiden aan de wieg van de PvdA hebben Republiek Is het waar dat als Juliana niet geboren was, ons land nu een republiek zou zijn? Mevrouw Schenk: „Ja, hoogstwaar schijnlijk wel. In politiek Den Haag vond men het niet aanvaardbaar dat een totale vreemdeling staatshoofd zou wor den als koningin Wilhelmina kinderloos zou overlijden. Volgens de grondwet zou de kroon dan overgaan op een ver fami lielid in Duitsland. Daarbij moet u den ken aan mensen als prins Heinrich von Reuss, een kleinzoon van prinses So phie, de zuster van koning Willem III. Of aan prins Wilhelm von Wied, een zwager van koningin-moeder Emma. Von Wied logeerde in 1902 op paleis Het Loo toen Wilhelmina daar zeer ern stig ziek lag. Ze was getroffen door tyfus. Officieel kwam Von Wied uit bezorgd heid, maar in werkelijkheid omdat hij geen meter uit de buurt wilde zijn in het geval de dynastie van Oranje-Nassau zou uitsterven". „In de Tweede Kamer is enkele jaren la ter nog gedebatteerd over de vraag wat men na het eventuele overlijden van de nog altijd kinderloze Wilhelmina zou doen. Dat gebeurde eind 1907 op voor stel van de liberaal Van Houten. Het de bat leverde op dat de Staten-Generaal zichzelf de bevoegdheid toekenden „zo nodig een besluit te nemen over den staatsvorm en de keuze van een presi- „Aan het begin van de jaren dertig, kort nadat de prinses haar studie had beëin digd met een door haarzelf niet gewild eredoctoraat, raakte de wereld in een zeer ernstige economische recessie. Ook in ons land ontstond massale werkloos heid en dus grote armoede. Sociale ze kerheid bestond nog vrijwel niet. Juliana nam toen zelf het initiatief voor de op richting van een Nationaal Crisiscomité dat steun zou geven aan de slachtoffers van de malaise. Zij werd erevoorzitter van het comité maar werkte harder dan wie ook van de echte bestuursleden in het door haar beschikbaar gestelde pa leisje aan de Kneuterdijk. Toen een ty piste ziek werd, nam zij onmiddellijk haar taak over". „Op die manier maakte zij van nabij kennis met de rampen die een ongebrei deld kapitalisme kan aanrichten. Daar door werd Juliana, voorzover ze dat al niet was, een tikje links. En dat is ze al tijd gebleven. Vandaar haar bewonde ring voor een man als Drees, van wie ze nog altijd een portret op haar bureau heeft staan. Na haar aftreden heeft Julia na een keer haar stem uitgebracht bij ka merverkiezingen. Dat was in 1981. Op wie ze gestemd heeft is niet bekend, maar het is zeker niet Dries van Agt ge weest". Bernhard - Waarom is Juliana, met haar socialisti sche en anti-militaristische sympathieën, uitgerekend getrouwd met iemand uit Hitler-Duitsland, die bovendien nog lid was geweest van de SS? „Juliana had daar zelf helemaal niets over te zeggen. Het was koningin Wfl- helmina die het huwelijk arrangeerde, precies zoals haar eigen moeder, de re gentes Emma, dat voor haar had gedaan. Nadat Wilhelmina vergeefse pogingen had ondernomen om de Engelse hertog van Kent en vervolgens de Zweedse prins Karei te 'strikken', liet zij alle Ne derlandse gezanten de opdracht geven naar een geschikte kandidaat uit te zien, die wèl bereid zou zijn de hand van Juli ana te aanvaarden. Bernhard zur Lippe- Biesterfeld was een vondst van de gezant in Parijs, jhr. A. Loudon. Deze gaf de Duitse prins, die werkzaam was bij een filiaal van het Duitse chemieconcern IG Farben, tijdens een diner de hint te 'sol liciteren' naar de vacante functie van prins-gemaal in Nederland". „Bernhard zag daar wel wat in en maak te zijn opwachting bij Wilhelmina en Ju liana. Dat gebeurde in 1936 tijdens een wintersportvakantie in het Oostenrijkse Igls. De jeugdige prins viel al gauw in de smaak bij de Nederlandse koningin. Hij behoorde per slot van rekening tot een hoge adellijke familie, al waren de Lip- pe-Biesterfelds dan een jonge en nogal verarmde tak. Dat Bernhard moest wer ken voor zijn dagelijks brood vond Wil helmina juist in zijn voordeel spreken. Zij waardeerde het dat de prins zijn ei gen boontjes kon doppen. Het bezwaar van zijn Duitse nationaliteit verviel, doordat Nederland - in een wanhopige poging zijn neutrale status te bewaren - uit de Volkenbond stapte en zich dus formeel niets meer hoefde aan te trekken van de handelwijze van Adolf Hitler". „De bezwarende rapporten over Bern- hards lidmaatschap van de zogeheten ge mobiliseerde SS wuifde de prins weg met de verklaring dat hij in wezen niets van de nazi's moest hebben. Als student in Berlijn was hij alleen maar lid gewor den van de Reiter-SS, zei hij, omdat hij daardoor een nieuw ingevoerd politiek tentamen kon ontlopen". „Juliana was inmiddels smoorverliefd geworden op de charmante, goed uit ziende en stoutmoedige Bernhard, die als dag en nacht verschilde van de stoffi ge, meest oude mannen aan het hof van haar moeder. Zo kwam het dan op 7 ja nuari 1937 tot een huwelijk. Voor Julia na brak een korte tijd aan van wolken loos geluk". Affaires vrouw en ook ons land diverse, soms zeer ernstige moeilijkheden bezorgd, zoals in de ajjaires rond de gebedsgenezeres Greet Hof mans (1956) en de vliegtuigfabriek Lockheed (1976). Waarom heeft Juliana haar man toch altijd de hand boven het hoofd gehouden? „Ze had natuurlijk weinig keus, omdat een echtscheiding in haar positie een voudig niet 'im Frage' kwam. Maar toch is het vreemd dat zij Bernhard kennelijk steeds weer alles heeft vergeven. Want dat was inderdaad niet niks. Voor mij staat vast dat Bernhard in de zaak-Hof- mans heeft geprobeerd Juliana tot troonsafstand te dwingen, ten gunste van de sterk aan hem hangende Beatrix. Hij vond het onverdraaglijk dat Juliana, vanuit haar door Greet Hofmans gevoe de pacifistische overtuiging, dwars in ging tegen het NAVO-denken van hem zelf en van het kabinet". „Nu was er het probleem dat het volk niets wist van dit scherpe conflict en dus niets zou begrijpen van een troonsaf stand. Bernhard had daarvoor de vol gende oplossing bedacht: de bevolking zou in een periode van vijf jaar lang zaam tot het besef worden gebracht dat Juliana niet meer tot regeren in staat was. De prins dacht deze ontwikkeling in gang te kunnen zetten door te laten uitlekken dat de koningin en een deel van de hoftiouding onder invloed stond van een soort vrouwelijke Raspoetin, te weten Greet Hofmans. Bernhard vertel de dit verhaal aan zijn Engelse vriend Sefton Delmer, ster-verslaggever van de Daily Express. Deze zette het prompt in de krant, zonder uiteraard te vermelden wie zijn bron was geweest. Evenmin ver telde hij dat mejuffrouw Hofmans door Bernhard zelf op Soestdijk was binnen gebracht, in de veronderstelling dat zij misschien iets aan het oogdefect van prinses Marijke (Christina) kon doen". „Door deze handelwijze van de prins werd de koningin voor een voldongen feit geplaatst. Zij kon alleen maar aan blijven als zij terug zou keren op het 'rechte' pad. Dat deed zij uiteindelijk dus maar. Zij verbrak de contacten met Greet Hofmans en ontsloeg enkele van haar trouwste supporters in de hofhou ding". „De zaak-Lockheed was van een geheel andere aard. Het kwam onomstotelijk vast te staan dat Bernhard een Ameri kaanse fabriek om geld had gevraagd als beloning voor zijn pogingen de Neder landse marine te bewegen haar vliegtui gen te kopen. In totaal ging het om bijna vier miljoen gulden! Ikzelf vind het nog altijd moeilijk te geloven dat een prins der Nederlanden zoiets willens en we tens heeft kunnen doen. Ik denk dan ook dat de twee brieven van Bernhard aan Lockheed zijn gedicteerd door zijn vriend Meuser tijdens een 'black out' van de prins. Het is bekend dat hij daar last van heeft als gevolg van zijn auto ongeluk in 1937. Misschien dat ook Juli ana in die richting dacht en dat zij daar in een reden temeer zag om achter haar man te blijven staan". Bewondering - Het is nu acht jaar geleden dat Juliana afstand deed van de troon. Hoe verklaart u het dat zii in die tijd vriiwel volledig naar de achtergrond is gedrongen door Beatrix? Dat is toch veel sneller gegaan dan in het geval van Wilhelmina, want die is na haar troonsafstand voor veel mensen nog zeer lang de 'echte' koningin gebleven. „Dat heeft alles te maken met het onge looflijk grote gevoel voor public rela tions van Beatrix. We hebben vorig jaar met z'n allen ademloos naar die tv-fïlm gekeken. Hoe was het mogelijk dat een koningin zichzelf en haar gezin zo bloot durfde geven?! Dat was een meesterzet en daaruit blijkt dat Beatrix precies weet wat een modern koningschap in een par lementaire democratie moet inhouden". „We moeten echter niet vergeten dat zij die wijsheid voor een niet gering deel te danken heeft aan de houding van haar moeder. Het was tenslotte Juliana die er voor zorgde dat haar dochters op een/ veel gewonere manier konden opgroeien dan haarzelf was toegestaan. En zij had ook bepaald dat de prinsessen zelf mochten uitzoeken met wie zij wilden trouwen. Er was eigenijk maar één voor waarde: het moesten harde werkers zijn. Welnu, Claus von Amsberg voldeed ze ker aan die eis. Maar nóg belangrijker was dat hij wist wat er in het werkelijke leven, buiten de kastelen en paleizen, te koop was". „Claus was veertig toen hij prins der Ne derlanden werd en tot die tijd had hij een tamelijk gewoon leven geleid. On langs vertelde hij op de televisie dat hij een vol jaar als bankwerker in een fa briek had gewerkt, als voorbereiding op een studie aan een technische school. Daardoor was hij zo goed in staat zijn vrouw bij te sturen als dat nodig was. Beatrix mag dus diep dankbaar zijn dat ze een moeder heeft die weet dat er veel belangrijker dingen zijn dan het hofpro tocol". „Het Nederlandse volk heeft dat altijd feilloos aangevoeld. Daaruit verklaar ik ook het bijzondere feit dat Juliana door alle crises en affaires alleen maar popu lairder is geworden. En daarom denk ik ook dat veel mensen nog altijd een heel warm plekje in hun hart hebben voor deze opmerkelijke vrouw, die zoveel heeft moeten doorstaan en die zich niet, zoals haar moeder, kon terugtrekken achter ongenaakbare paleismuren. Wil helmina vergeleek het koningschap altijd met een gouden kooi, maar ze vond het maar w&t prettig dat de tralies het gewo ne volk op een afstand hielden als zij dat wenselijk achtte". RIK IN 'T HOUT CeidócGouoatit

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1989 | | pagina 25