Koningin
moeder wordt
80 jaar
Prinses Juliana hoopt morgen de leeftijd der zeer sterken te
bereiken: 80 jaar. In die acht decennia zijn er
boekenkasten over haar volgeschreven. Toch is menige
vraag nooit beantwoord of zelfs niet gesteld, domweg
omdat zoiets niet passend werd gevonden. Maar ook op dat
gebied is de laatste jaren veelveranderd, zoals vorig jaar
bleek uit de op televisie vertoondefilm over koningin
Beatrix. Alle reden dus om nu ook eens te kijken wat zich
heeft afgespeeld achter de hekken van paleis Soestdijk.
Wie en wat ging er schuil achter deze vorstelijkefacade?
Het antwoord probeerden we te vinden in een gesprek met
dra. M.G. Schenk, de grootste autoriteit in ons land als het
gaat om de hedendaagse Oranjes.
„JULIANA IS ALTIJD EEN TIKJE
LINKS GEBLEVEN"
AMSTERDAM - 'M.G. Schenk,
dra. litt.' staat er op de voordeur
van het eeuwenoude huis aan de
Nieuwezijds Voorburgwal in Am
sterdam. Achter het glanzend-ko
peren naamplaatje woont de vrouw
die al ruim 55 jaar haar hoofdbe
roep maakt van het schrijven over
het wel en wee van ons konings
huis. Het boek 'Juliana, vorstin
naast de rode loper' bijvoorbeeld,
dat dra. Schenk samen met haar
nichtje Magdaleen van Herk heeft
geschreven, is het beste wat ooit
over de huidige koningin-moeder is
gepubliceerd.
Dat komt vooral doordat de schrijfsters
Juliana hebben durven portretteren als
een „gewoon mens met een ongewooh
ambt". Over minder positieve z,aken en
de redenen daarvan wordt dus niet, zo
als gebruikelijk in het geval van vorste
lijke personen, de hermelijnen mantel
der liefde gedrapeerd. Die aanpak baar
de in 1980, toen het boek uitkwam,
groot opzien. Men was er niet aan ge
wend een koningin op andere wijze be
schreven te zien dan als een bijna bo
venaards wezen.
Maar volgens mevrouw Schenk was Juli
ana zelf zeer ingenomen met het boek.
„Ze houdt helemaal niet van die schrij
vers die op hun blote knieën in aanbid
ding omhoog kijken". Het toenmalige
kabinet-Van Agt/Wiegel bleek dezelfde
mening te zijn toegedaan, want prompt
kreeg dra. Schenk van het ministerie van
buitenlandse zaken opdracht een boekje
over de toen net afgetreden koningin te
schrijven, bestemd voor verspreiding in
den vreemde.
Het is overigens niet eenvoudig dit soort
dingen uit de schrijfster los te krijgen.
Zij is niet het type dat zichzelf gaarne
prijst. „Ach, de grootste Oranje-ken
ner. Laten we het er maar op houden
dat ik de oudste ben", zegt ze met een
verlegen lachje. Die bewering is in elk
geval niet voor tegenspraak vatbaar.
Dra. Schenk, afgestudeeerd in de vakken
Nederlands en Geschiedenis, is nu 81
jaar. Lichamelijk brengt dat ongemak
ken met zich mee, maar verstandelijk
mankeert zij niets. Dat maakt het haar
mogelijk ook nu nog dagelijks aan nieu
we publicaties te werken. In het najaar
komt er weer een boek van haar uit,
over de vier koninginnen die ons land
deze en vorige eeuw heeft gekend:
Emma, Wilhelmina, Juliana en Beatrix.
dent of stadhouder". Uit geschriften we
ten we inmiddels dat de toenmalige pre
mier Abraham Kuyper graag de eerste
president van Nederland zou zijn gewor
den. Als ARP'er was hij weliswaar prin
cipieel tegen de republiek, maar hij acht
te zichzelf toch een beter staatshoofd
dan een Von Reuss of een Von Wied.
Voor hem moet het dus een tegenvaller
zijn geweest toen op 30 april 1909 ko
ningin Wilhemina om tien voor zeven
's ochtends het leven schonk aan een
dochter. Maar de meeste Nederlanders
haalden opgelucht adem. Zij waren blij
dat de dynastie gered was. Alleen de so
cialisten, die het Oranjehuis zagen als
een bolwerk van behoudzucht en kapita
lisme, reageerden bitter. „Oranje boven
betekende in werkelijkheid: Weg met de
socialisten", meende fractieleider Troel
stra".
rvDA
- Toch wel curieus dat Juliana later als
koningin juist 'verdacht' werd van sym
pathie. voor de socialisten. Klopt dat ver
haal eigenlijk?
„Tot op zekere hoogte. Juliana heeft een
groot sociaal gevoel. Dat is vooral ont
wikkeld in de twee en een half jaar die
zij in Leiden studeerde. Als het aan haar
had gelegen had zij sociologie gedaan,
maar dat vak bestond toen nog niet als
aparte studie en bovendien had haar
moeder eigenlijk een afschuw van de
moderne wetenschap. Wilhelmina wilde
niet dat haar dochter te lang in aanra
king zou komen met het soort mensen
dat bijvoorbeeld het bijbelse verhaal
over de schepping van de wereld in zes
dagen ongeloofwaardig had gemaakt".
„Toch heeft zij niet kunnen verhinderen
dat Juliana in die paar Leidse jaren door
toedoen van een aantal wetenschappers
een geheel andere kijk op de wereld
kreeg. Met name de historicus prof. Hui-
zinga heeft een grote invloecf gehad op
de prinses. Hij leidde een debatingclub-
je, dat eenmaal per week bij Juliana
thuis samenkwam, in de Katwijkse villa
't Waerle. Zo maakte de troonopvolgster
ook kennis met de werken van onder an
deren de sociaal hervormer J. Tinbergen
en de anti-militarist dr. W. Banning, die
beiden aan de wieg van de PvdA hebben
Republiek
Is het waar dat als Juliana niet geboren
was, ons land nu een republiek zou zijn?
Mevrouw Schenk: „Ja, hoogstwaar
schijnlijk wel. In politiek Den Haag
vond men het niet aanvaardbaar dat een
totale vreemdeling staatshoofd zou wor
den als koningin Wilhelmina kinderloos
zou overlijden. Volgens de grondwet zou
de kroon dan overgaan op een ver fami
lielid in Duitsland. Daarbij moet u den
ken aan mensen als prins Heinrich von
Reuss, een kleinzoon van prinses So
phie, de zuster van koning Willem III.
Of aan prins Wilhelm von Wied, een
zwager van koningin-moeder Emma.
Von Wied logeerde in 1902 op paleis
Het Loo toen Wilhelmina daar zeer ern
stig ziek lag. Ze was getroffen door tyfus.
Officieel kwam Von Wied uit bezorgd
heid, maar in werkelijkheid omdat hij
geen meter uit de buurt wilde zijn in het
geval de dynastie van Oranje-Nassau
zou uitsterven".
„In de Tweede Kamer is enkele jaren la
ter nog gedebatteerd over de vraag wat
men na het eventuele overlijden van de
nog altijd kinderloze Wilhelmina zou
doen. Dat gebeurde eind 1907 op voor
stel van de liberaal Van Houten. Het de
bat leverde op dat de Staten-Generaal
zichzelf de bevoegdheid toekenden „zo
nodig een besluit te nemen over den
staatsvorm en de keuze van een presi-
„Aan het begin van de jaren dertig, kort
nadat de prinses haar studie had beëin
digd met een door haarzelf niet gewild
eredoctoraat, raakte de wereld in een
zeer ernstige economische recessie. Ook
in ons land ontstond massale werkloos
heid en dus grote armoede. Sociale ze
kerheid bestond nog vrijwel niet. Juliana
nam toen zelf het initiatief voor de op
richting van een Nationaal Crisiscomité
dat steun zou geven aan de slachtoffers
van de malaise. Zij werd erevoorzitter
van het comité maar werkte harder dan
wie ook van de echte bestuursleden in
het door haar beschikbaar gestelde pa
leisje aan de Kneuterdijk. Toen een ty
piste ziek werd, nam zij onmiddellijk
haar taak over".
„Op die manier maakte zij van nabij
kennis met de rampen die een ongebrei
deld kapitalisme kan aanrichten. Daar
door werd Juliana, voorzover ze dat al
niet was, een tikje links. En dat is ze al
tijd gebleven. Vandaar haar bewonde
ring voor een man als Drees, van wie ze
nog altijd een portret op haar bureau
heeft staan. Na haar aftreden heeft Julia
na een keer haar stem uitgebracht bij ka
merverkiezingen. Dat was in 1981. Op
wie ze gestemd heeft is niet bekend,
maar het is zeker niet Dries van Agt ge
weest".
Bernhard
- Waarom is Juliana, met haar socialisti
sche en anti-militaristische sympathieën,
uitgerekend getrouwd met iemand uit
Hitler-Duitsland, die bovendien nog lid
was geweest van de SS?
„Juliana had daar zelf helemaal niets
over te zeggen. Het was koningin Wfl-
helmina die het huwelijk arrangeerde,
precies zoals haar eigen moeder, de re
gentes Emma, dat voor haar had gedaan.
Nadat Wilhelmina vergeefse pogingen
had ondernomen om de Engelse hertog
van Kent en vervolgens de Zweedse
prins Karei te 'strikken', liet zij alle Ne
derlandse gezanten de opdracht geven
naar een geschikte kandidaat uit te zien,
die wèl bereid zou zijn de hand van Juli
ana te aanvaarden. Bernhard zur Lippe-
Biesterfeld was een vondst van de gezant
in Parijs, jhr. A. Loudon. Deze gaf de
Duitse prins, die werkzaam was bij een
filiaal van het Duitse chemieconcern IG
Farben, tijdens een diner de hint te 'sol
liciteren' naar de vacante functie van
prins-gemaal in Nederland".
„Bernhard zag daar wel wat in en maak
te zijn opwachting bij Wilhelmina en Ju
liana. Dat gebeurde in 1936 tijdens een
wintersportvakantie in het Oostenrijkse
Igls. De jeugdige prins viel al gauw in de
smaak bij de Nederlandse koningin. Hij
behoorde per slot van rekening tot een
hoge adellijke familie, al waren de Lip-
pe-Biesterfelds dan een jonge en nogal
verarmde tak. Dat Bernhard moest wer
ken voor zijn dagelijks brood vond Wil
helmina juist in zijn voordeel spreken.
Zij waardeerde het dat de prins zijn ei
gen boontjes kon doppen. Het bezwaar
van zijn Duitse nationaliteit verviel,
doordat Nederland - in een wanhopige
poging zijn neutrale status te bewaren -
uit de Volkenbond stapte en zich dus
formeel niets meer hoefde aan te trekken
van de handelwijze van Adolf Hitler".
„De bezwarende rapporten over Bern-
hards lidmaatschap van de zogeheten ge
mobiliseerde SS wuifde de prins weg
met de verklaring dat hij in wezen niets
van de nazi's moest hebben. Als student
in Berlijn was hij alleen maar lid gewor
den van de Reiter-SS, zei hij, omdat hij
daardoor een nieuw ingevoerd politiek
tentamen kon ontlopen".
„Juliana was inmiddels smoorverliefd
geworden op de charmante, goed uit
ziende en stoutmoedige Bernhard, die
als dag en nacht verschilde van de stoffi
ge, meest oude mannen aan het hof van
haar moeder. Zo kwam het dan op 7 ja
nuari 1937 tot een huwelijk. Voor Julia
na brak een korte tijd aan van wolken
loos geluk".
Affaires
vrouw en ook ons land diverse, soms zeer
ernstige moeilijkheden bezorgd, zoals in
de ajjaires rond de gebedsgenezeres Greet
Hof mans (1956) en de vliegtuigfabriek
Lockheed (1976). Waarom heeft Juliana
haar man toch altijd de hand boven het
hoofd gehouden?
„Ze had natuurlijk weinig keus, omdat
een echtscheiding in haar positie een
voudig niet 'im Frage' kwam. Maar toch
is het vreemd dat zij Bernhard kennelijk
steeds weer alles heeft vergeven. Want
dat was inderdaad niet niks. Voor mij
staat vast dat Bernhard in de zaak-Hof-
mans heeft geprobeerd Juliana tot
troonsafstand te dwingen, ten gunste van
de sterk aan hem hangende Beatrix. Hij
vond het onverdraaglijk dat Juliana,
vanuit haar door Greet Hofmans gevoe
de pacifistische overtuiging, dwars in
ging tegen het NAVO-denken van hem
zelf en van het kabinet".
„Nu was er het probleem dat het volk
niets wist van dit scherpe conflict en dus
niets zou begrijpen van een troonsaf
stand. Bernhard had daarvoor de vol
gende oplossing bedacht: de bevolking
zou in een periode van vijf jaar lang
zaam tot het besef worden gebracht dat
Juliana niet meer tot regeren in staat
was. De prins dacht deze ontwikkeling
in gang te kunnen zetten door te laten
uitlekken dat de koningin en een deel
van de hoftiouding onder invloed stond
van een soort vrouwelijke Raspoetin, te
weten Greet Hofmans. Bernhard vertel
de dit verhaal aan zijn Engelse vriend
Sefton Delmer, ster-verslaggever van de
Daily Express. Deze zette het prompt in
de krant, zonder uiteraard te vermelden
wie zijn bron was geweest. Evenmin ver
telde hij dat mejuffrouw Hofmans door
Bernhard zelf op Soestdijk was binnen
gebracht, in de veronderstelling dat zij
misschien iets aan het oogdefect van
prinses Marijke (Christina) kon doen".
„Door deze handelwijze van de prins
werd de koningin voor een voldongen
feit geplaatst. Zij kon alleen maar aan
blijven als zij terug zou keren op het
'rechte' pad. Dat deed zij uiteindelijk
dus maar. Zij verbrak de contacten met
Greet Hofmans en ontsloeg enkele van
haar trouwste supporters in de hofhou
ding".
„De zaak-Lockheed was van een geheel
andere aard. Het kwam onomstotelijk
vast te staan dat Bernhard een Ameri
kaanse fabriek om geld had gevraagd als
beloning voor zijn pogingen de Neder
landse marine te bewegen haar vliegtui
gen te kopen. In totaal ging het om bijna
vier miljoen gulden! Ikzelf vind het nog
altijd moeilijk te geloven dat een prins
der Nederlanden zoiets willens en we
tens heeft kunnen doen. Ik denk dan
ook dat de twee brieven van Bernhard
aan Lockheed zijn gedicteerd door zijn
vriend Meuser tijdens een 'black out'
van de prins. Het is bekend dat hij daar
last van heeft als gevolg van zijn auto
ongeluk in 1937. Misschien dat ook Juli
ana in die richting dacht en dat zij daar
in een reden temeer zag om achter haar
man te blijven staan".
Bewondering
- Het is nu acht jaar geleden dat Juliana
afstand deed van de troon. Hoe verklaart
u het dat zii in die tijd vriiwel volledig
naar de achtergrond is gedrongen door
Beatrix? Dat is toch veel sneller gegaan
dan in het geval van Wilhelmina, want
die is na haar troonsafstand voor veel
mensen nog zeer lang de 'echte' koningin
gebleven.
„Dat heeft alles te maken met het onge
looflijk grote gevoel voor public rela
tions van Beatrix. We hebben vorig jaar
met z'n allen ademloos naar die tv-fïlm
gekeken. Hoe was het mogelijk dat een
koningin zichzelf en haar gezin zo bloot
durfde geven?! Dat was een meesterzet
en daaruit blijkt dat Beatrix precies weet
wat een modern koningschap in een par
lementaire democratie moet inhouden".
„We moeten echter niet vergeten dat zij
die wijsheid voor een niet gering deel te
danken heeft aan de houding van haar
moeder. Het was tenslotte Juliana die er
voor zorgde dat haar dochters op een/
veel gewonere manier konden opgroeien
dan haarzelf was toegestaan. En zij had
ook bepaald dat de prinsessen zelf
mochten uitzoeken met wie zij wilden
trouwen. Er was eigenijk maar één voor
waarde: het moesten harde werkers zijn.
Welnu, Claus von Amsberg voldeed ze
ker aan die eis. Maar nóg belangrijker
was dat hij wist wat er in het werkelijke
leven, buiten de kastelen en paleizen, te
koop was".
„Claus was veertig toen hij prins der Ne
derlanden werd en tot die tijd had hij
een tamelijk gewoon leven geleid. On
langs vertelde hij op de televisie dat hij
een vol jaar als bankwerker in een fa
briek had gewerkt, als voorbereiding op
een studie aan een technische school.
Daardoor was hij zo goed in staat zijn
vrouw bij te sturen als dat nodig was.
Beatrix mag dus diep dankbaar zijn dat
ze een moeder heeft die weet dat er veel
belangrijker dingen zijn dan het hofpro
tocol".
„Het Nederlandse volk heeft dat altijd
feilloos aangevoeld. Daaruit verklaar ik
ook het bijzondere feit dat Juliana door
alle crises en affaires alleen maar popu
lairder is geworden. En daarom denk ik
ook dat veel mensen nog altijd een heel
warm plekje in hun hart hebben voor
deze opmerkelijke vrouw, die zoveel
heeft moeten doorstaan en die zich niet,
zoals haar moeder, kon terugtrekken
achter ongenaakbare paleismuren. Wil
helmina vergeleek het koningschap altijd
met een gouden kooi, maar ze vond het
maar w&t prettig dat de tralies het gewo
ne volk op een afstand hielden als zij dat
wenselijk achtte".
RIK IN 'T HOUT
CeidócGouoatit