Onbespoten groente
Principieel geen auto
„Voorlopig gebeurt
er nog niets"
'final#
Netwerken
„anders
leven"
Het einde van het leven zèlf
ZATERDAG 18 MAART 1989 PAGINA
„Wat wij thans meemaken is niet de vernietiging van de aarde in één klap, maar in
een stil drama", zei koningin Beatrix in haar jongste kerstrede. Een toespraak die in
ons land het begin markeerde van een buitengewoon geanimeerde verheviging van
althans de discussie over milieuvraagstukken. Politieke leiders, werkgevers-heren,
mannen van de vakbond - allerhande hele en halve machthebbers struikelden opeens
over elkaar heen in de aankondiging van plannen en de formulering van voorstellen
om het „stille drama" te keren. Voorlopig hoogtepunt van de verbale exercities: De
Haagse Milieuconferentie van vorig weekeinde waarop 24 landen de wenselijkheid
uitspraken van een VN-instituut dat afzonderlijke landen zonodig kan dwingen tot
maatregelen ter bescherming van de atmosfeer.
Allicht zijn woorden nog geen daden. Maar ze zijn meer dan niets. Wie het totaal aan
alarmkreten van de afgelopen drie maanden overziet, vanaf de verschijning van het
RIVM-rapport „Zorgen voor Morgen" tot en met de „Verklaring van
's Gravenhage", kan nieuwe hoop krijgen dat de daden nu spoedig zullen volgen.
Maar over daden gesproken nog een andere vraag. Ligt de verantwoordelijkheid voor
het „langzaam sterven van de aarde, het einde van het leven zèlf' (koningin Beatrix)
uitsluitend bij overheden en overkoepelende organen? Of zijn wij ook als individu
aansprakelijk? Wij persoonlijk met onze fixatie op glimmende autootjes,
kleurentelevisies, vrieskisten, afwasmachines, magnetron-ovens, tape- en
videorecorders, peeceetjes en ceedeetjes, zomergroenten in de winter, wintergroenten
in de zomer, tweede vakanties in Tunesië - met kortom onze bandeloze
welvaartswellust?
Op deze pagina de visie van de Nederlandse milieubeweging op de plotselinge
verheviging van de discussie. Plus een gesprek met twee Hagenaars die zichzelf en
hun gezin - wat krijgen we nou? - medeverantwoordelijk stellen voor het milieu.
Bovendien, nu we toch aan het discussiëren zijn, een oproep van prof. dr. H.J.M.
Hoefnagels SJ om te komen tot netwerken van dit soort, naar de emeritus hoogleraar
zelf formuleert „halve garen".
Ir. Frank Storm: „Techniek moet de mens dienen en niet andersom"
FOTO: MILAN KONVALm
Al ruim vijftien jaar werken de
Stichting Natuur en Milieu, de
Vereniging Milieudefensie, Green
peace en de Actie Strohalm aan
wat is gaan heten het „milieube
wustzijn". Zonder veèl resultaat.
•Lucht, water en bodem zijn er
- de met name door premier Lub
bers gesignaleerde lokale uitzonde
ringen daargelaten - sinds het be
gin van de jaren zeventig alleen
maar smeriger op geworden. Er is
een „broeikaseffect" bij gekomen
en een gat in de ozonlaag. Maar nu
lijken de gezamenlijke beleidsma
kers dan toch tot inkeer te komen.
Hoe kijkt de milieubeweging aan
tegen de notitie- en conferentiedrift
van de afgelopen drie maanden?
De Stichting Natuur en Milieu, opge
richt in 1973, bij monde van beleidsme
dewerker prof. dr. Lucas Reijnders: „Het
is duidelijk dat het vele slechte nieuws
van de laatste tijd grote verontrusting te
weeg heeft gebracht in de publieke opi
nie. Voor een deel zal die verontrusting
weer wegebben, maar ik zie er toch ook
een blijvende component in. De politie
ke leiders hebben op dat verschijnsel ge
reageerd. Of hun woorden ook tot daden
zullen leiden, durf ik nu nog niet te
voorspellen. Maar de woorden zijn spec
taculair. Opzienbarender dan ik had ver
wacht. Als de verbale bekommernis zich
in dit tempo blijft ontwikkelen, dan lijkt
dat toch aanknopingspunten te bieden
voor beleidsdaden".
Vereniging Milieudefensie, opgericht in
1972, bij monde van woordvoorder
Emile Poelman: „Het lijkt mooi - die
milieu-euforie die we nu meemaken. Het
lijkt alsof we de goede kant opgaan, alsof
er van alles staat te gebeuren. Het gevaar
daarvan is dat we onszelf opnieuw in
slaap sussen. Want voorlopig gebeurt er
nog niets".
„In Den Haag hebben vorige week 24
landen afgesproken dat er een VN-or-
gaan moet komen voor de bescherming
van de atmosfeer. Mooi. Laten we ervan
uitgaan dat zo'n wereldinstituut er in
derdaad komt. Hoe lang duurt het dan
niet voordat zo'n organisatie maatrege
len kan nemen? Als je kijkt naar de aan
loopperiode van andere VN-instituten,
lijkt een termijn van tien vijftien jaar
een redelijke schatting. Maar in die tien
jaar gaat de opwarming van de atmos
feer gewoon door. En breidt het gat in de
ozonlaag zich in snel tempo verder uit.
Er moeten nü maatregelen worden geno
men. Dat inzicht ontbreekt nog. Zelfs
voor kleine stapjes deinst men nog te
rug. Welke concrete maatregelen zijn er
nu genomen om tot beëindiging te ko
men van het CFK-gebruik in koelkas
ten? Wat wordt er gedaan aan het terug
dringen van het energiegebruik in huizen
en aan het bevorderen van energiezuini
ge apparatuur? Niets".
Greenpeace, opgericht in 1971 in Cana
da en in 1979 in Nederland, bij monde
van de Nederlandse voorzitter Ron van
Huizen: „De ongerustheid is zozeer toe
genomen dat 'milieu' een hot item is ge
worden. De consequentie die zowel de
politiek als het bedrijfsleven hieraan ver
binden is dat men het milieu integreert
in het imago- en pr-beleid. Een milieu
vriendelijke uitstraling is van belang ge
worden. En daar zorgt men dus voor".
„Op zichzelf is dit winst. Maar zolang de
koerswijziging zich beperkt tot het pr-be
leid, is het wel een heel magere winst.
Inhoudelijke veranderingen zijn voorals
nog alleen denkbaar voorzover ze niet
ten koste gaan van de economische
groei. Want dat is en blijft het uitgangs
punt van de economische en politieke
beleidsmakers: dat we èn de welvaart
moeten opvoeren èn het milieu moeten
sparen. Dat dat bij de huidige stand van
de techniek onmogelijk is, ziet men nog
niet in. En dat betekent dat er voorals
nog geen enkel uitzicht is op werkelijk
effectieve maatregelen - die onvermijde
lijk ten koste gaan van de economische
groei".
De Actie Strohalm, opgericht in 1970,
bij monde van kerngroep-lid Simon van
Tuijl: „Wat we nu meemaken is een
tweede golf van milieubewustwording.
De eerste deed zich voor aan het begin
van de jaren zeventig en had betrekking
op het onmiddellijke leefmilieu van veel
mensen. Verkeersoverlast en stank van
fabrieken - denk aan de smog in Rijn
mond - waren toen de grote onderwer
pen. Die eerste golf hield voornamelijk
een bewustwording in van het lokale mi
lieu. Nu gaan we inzien, wat de milieu
beweging al heel lang roept, dat heel het
land en heel de wereld gevaar lopen.
Deze tweede golf stemt mij in zoverre
optimistisch, dat ik er wel een voedings
bodem in zie voor veranderingen. Maar
of die veranderingen voldoende ingrij
pend zullen zijn om op een termijn van
zeg vijf a tien jaar merkbare verbeterin
gen in het milieu teweeg te brengen, be
twijfel ik toch. Ten eerste staat het eco
nomisch systeem geen snelle, radicale in
grepen toe. En ten tweede: ook al zou
den we nu snel ingrijpen, dan nog duurt
het heel lang voor de milieu-effecten
daarvan merkbaar zijn. Als we vandaag
stoppen met het gebruik van chloorflu
orkoolwaterstoffen, dan nog duurt het
zestig tot honderd jaar voor de atmos
feer zich heeft hersteld".
PROF. HOEFNAGELS:
NIJMEGEN - Een van de
belangrijkste factoren die mensen
ervan weerhoudt over te stappen
op milieubewust gedrag is volgens
prof. dr. H.J. Hoefnagels SJ het
daaraan verbonden sociaal
isolement.
De emeritus hoogleraar sociologie aan
de Katholieke Universiteit van
Nijmegen: „Als je afstapt van de auto,
als je overgaat op drastische beperking
van je water- en energiegebruik, word je
door je omgeving behandeld als een
halve gare. Dat heb ik zelf ook
ondervonden. Mij heeft het gesterkt dat
een oud-studente van mij net zo'n
vreemde eend in de bijt bleek te zijn als
ikzelf. Die oud-studente heeft inmiddels
twee kinderen, woont in Oisterwijk en is
getrouwd met een man die zijn
werkkring in Delft heeft. Toch weigert
dit gezin standvastig de aanschaf van
een auto. Wanneer je zoiets hoort, denk
je bij jezelf: ik ben niet de enige vreemde
vogel. En dat helpt".
Mijn voorstel is nu om tot netwerken te
komen van mensen die „anders" willen
leven. Ze kunnen af en toe eens bij
elkaar komen om van gedachten te
wisselen over hun ervaringen. Ze
kunnen ook proberen, bijvoorbeeld in
de publiciteit, medestanders te winnen.
Ik ben graag bereid het secretariaat op
mij te nemen van een netwerk van
mensen die bewust afzien van het
gebruik van een auto".
Het adres van pater Hoefnagels:
Houtlaan 4, 6525 XZ Nijmegen.
MILIEUBEWUSTE VADER:
Dat ieder van ons met elke kilome
ter die hij rijdt en met elk apparaat
dat hij in huis haalt bijdraagt aan
het verstoken van fossiele brand
stoffen, is wel duidelijk. Dat we,
willen we een spoedige ondergang
voorkomen, aanzienlijk minder
moeten gaan verstoken valt ook in
te zien. Maar waarom moet ik
daarmee beginnen? Waarom zou ik
vrijwillig aan comfort gaan inboe
ten zolang de rest van de straat nog
vrolijk doorgaat met feestvieren?
Milieubeleid - akkoord, maar dan
voor iedereen. En ook niet dat ei
genwijze gedoe in de sfeer van Ne
derland Gidsland. Eerst internatio
nale maatregelen - waarbij ik me
dan natuurlijk graag zal aansluiten.
Ir. Frank Storm, milieubewuste echtge
noot van Irene en vader van Jorinde
(10), Veronica (9), Roswitha (6) en Ar-
nout (2): „Als iedereen zo denkt, gebeurt
er nooit wat. Alle grote veranderingen in
de wereld zijn begonnen met acties, met
impulsen van individuen. Mensen die
hun individuele verantwoordelijkheid
inzagen en in hun gedrag tot uiting
brachten. Je kunt wel wachten op rege
lingen en wetten en internationale ver
dragen, maar die komen er alleen wan
neer daarvoor een voldoende sterke voe
dingsbodem in de samenleving bestaat.
Daarvoor moet je je persoonlijk inzet
ten".
De inzet van vader Storm bestaat in elk
geval niet in een enthousiast gebruik van
het openbaar vervoer. De kilometerteller
van zijn Renault 18 stationcar tikt per
jaar 20.000 kilometer verder. Wat hij al
dus verdedigt: „Zonder die auto zou ik
domweg mijn werk niet kunnen doen. Ik
werk als geestelijke binnen de christen
gemeenschap en dat brengt onvermijde
lijk met zich meë dat ik veel moet rei
zen. Een volkomen milieubewust gedrag
is in onze samenleving ook haast on
denkbaar. Je ontkomt niet aan conces
sies. Mijn concessie ligt bij de auto, al
rijdt-ie dan wel op gas".
Lekkerder
„Daar staat tegenover dat we bijvoor
beeld geen bespoten groente en fruit ko
pen. Die halen we bij de biologisch-dy-
namische winkel, net als melk en vlees.
Nou moet ik hier wel eerlijk bij zeggen
dat de meeste produkten uit de B.D.-
winkel ook veel lekkerder zijn. Maar
toch geef je hiermee ook een signaal aan
de economie. Naarmate er meer mensen
onbespoten produkten kopen, wordt het
steeds aantrekkelijker ze te produceren
en komt er minder gif in de bodem".
Dat de in Delft als chemisch ingenieur
opgeleide Frank Storm en zijn gezin uit
sluitend afbreekbare afwasmiddelen ge
bruiken, kan anno 1989 niet meer verba
zen. Dat ze hun huishoudelijk afval zó
veel mogelijk scheiden naar gelang het
terecht dient te komen bij de chemokar,
de glasbak, de papierboer, de compost-
hoop of de traditionele vuilniswagen,
baart ook geen opzien meer. Maar dat ze
buitengewoon selectief zijn bij de aan
schaf van welvaartsapparatuur in het
genre „ceedeetje en peeceetje" stemt ver
moedelijk wel tot nadenken.
In huize Storm geen compact disc en
geen personal computer, maar ook geen
afwasmachine, vrieskist, magnetrono
ven, foodprocessor of enig ander techno
logisch hebbedingetje van na, pak weg,
de jaren vijftig. Ook de televisie ont
breekt. Geen televisie? Maar hoe
een gezin léven zonder televisie?
dóen ze dan de hele dag - en de h
avond die daarop volgt?
Overheersen
Vader Storm: „Techniek kan de m
tot zegen strekken. Maar dan moet
wel zo zijn dat de techniek de m
dient en niet andersom. De televisi'
een goed voorbeeld van een appa^
dat, geschapen door de mens, die m
is gaan beheersen. Wat ik zeg geldt I
tuurlijk niet voor alle televisiekijk!
Maar het lijkt me moeilijk tegen te sp
ken dat in veel gezinnen niet de gezim
den bepalen of de tv aangaat, maar I
de aanwezigheid van het apparaat i
gedrag van de gezin bepaalt. Het dinj
er en düs wordt er gekeken".
„Wij willen het risico om in de bai
raken van de tv, de video en al die ai
re elektronische speeltjes uitsluiten. L
als gevolg dat we elke dag een groot a
tal uren échte vrije tijd hebben. Waa
mijn vrouw bijvoorbeeld dwarsfl
speelt en ikzelf piano. Waarin we lei
en de kinderen voorlezen. Waarin
met onze kinderen spelletjes doen -
fin, allerlei dingen waaraan we de vt
keur geven boven elektronische i
strooiing".
„Zoals de televisie veel gezinnen in hi
ban heeft, zo heeft heel die voortrazen'
technologische cultuur met zijn des
treuze milieu-effecten de mensheid im
ban. We zijn er met zijn allen door j
hekst geraakt. De boycot van de luxes
paratuur in ons gezin komt voort uit t
persoonlijke voorkeur, maar het is tq
iijkertijd: een invulling van de vera!
woordelijkheid die wij als individu hl
ben voor het behoud van de aarde".
Ali Kleiterp: „Je moet je niet te extreem opstellen, maar ook niet vervallen in laf confor
misme" FOTO: MILAN KONVALINKA
MILIEUBEWUSTE MOEDER:
Milieubeleid is nodig, zonder meer.
Maar is het niet overdreven om
aan zo'n mondiaal vraagstuk con
sequenties te verbinden voor je
persoonlijke leven? Ten eerste zal
de techniek wel met oplossingen
komen. Vandaag de drieweg-kata
lysator voor de auto, morgen een
nieuwe energiebron die alle fossiele
brandstoffen overbodig maakt. Ten
tweede manoeuvreert een mens
zich in zijn milieubewuste eentje in
een akelig sociaal isolement. En
om daaronder nou ook je kinderen
te laten üjden
Ali Kleiterp, milieubewuste echtgenote
van Gerard en moeder van Ilse (18) en
Onno (15): „Ik begrijp echt niet hoe
mensen die het nieuws volgen nog kun
nen denken 'dat de techniek wel met op
lossingen zal komen'. De techniek ver
mag veel, maar ze kan niet toveren.
Vanuit de bodem, door de lucht, via het
water - van alle kanten komt een nog
dagelijks aanzwellende gifgolf op ons af.
En het zijn juist de wetenschappers die
de oplossingen zouden moeten bedenken
die ons waarschuwen dat het zo niet lan
ger gaat. Ik kan mij voorstellen dat men
sen zonder kinderen over de situatie zo
gedeprimeerd raken, dat ze zeggen: „Na
mij de zondvloed, ik leef gewoon door".
Maar als je wél kinderen hebt en het
leuk zou vinden om ook je kleinkinde
ren nog eens op schoot te houden - dan
lijkt het mij echt heel raar om de ramp
maar passief over je heen te laten ko
men".
Ali Kleiterp en haar man weigeren dus
principieel de aanschaf van een auto.
Zonder, en nu komt het, zonder hiervan
peilloos bedroefd, gefrustreerd en psy
chotisch te geraken.
„Ben je gek?", lacht Ali. „Hoeveel mil
joen jaar heeft de mensheid zich voort
bewogen zónder auto? En nu weet ik wel
dat de wereld er anders uitziet dan vijf
tig jaar geleden, maar we hebben de
fiets, de tram, de trein en als het giet
van de regen bestaat er altijd nog zoiets
als een taxi. Wanneer we met vakantie
gaan naar een bungalowtje in Drente hu
ren we een busje - kunnen de cavia en
de parkiet ook mee. En naar de Dordog-
ne gaan we met zo'n grote OAD-bus.
Heel gezellig".
Uitbannen
Terzake de elektronische apparatuur zijn
Ali en haar gezin selectief, maar met
overmatig streng. Wel een kleurentelevi
sie, maar geen video, geen afwasmachine
en geen vrieskist. De aanvankelijk wel
aanwezige elektrische frituurpan, droog-
kap, hoogtezon alsmede het koffiezetap
paraat hebben ze enkele jaren geleden
bewust het huis uit gedaan.
„Het gaat er niet om als een asceet te le
ven, maar om die dingen uit te bannen
die niet echt bijdragen aan wat ieder
mens nastreeft: een vervuld en gelukkig
Ëoidóc SouwMit'
een koffiezetapparaat? Koffie zetten
de hand is veel gezelliger, rustgevend!
Dat kan Ali misschien vinden, mj
vinden haar kinderen dat ook? En i
belangrijker: wat vinden de vrien<
van haar kinderen daarvan?
Ali ziet het probleem: „Kinderen wil)
bij de groep horen, hè. Als iedert
thuis een video heeft en een auto vi
de deur, willen ze dat hun eigen oud
die spullen ook hebben. Je moet daa
een middenweg vinden, denk ik.
moet je niet te extreem opstellen, mj
ook niet vervallen in een laf confora!
me. Toen onze dochter Ilse achtti
werd, was ze wel een beetje teleurgesti
dat ze geen geld voor rijlessen kreej
hét gebruikelijke cadeau als je achtti
wordt. Ik heb gezegd: „Sorry Ilse, als
echt vindt dat je moet leren autorijder
dat jouw verantwoordelijkheid. Van i
mag je. Maar dan zul je het zelf moei
betalen. Ik ga je daann niet aanmoe
gen". Maar ik moet zeggen dat onze
deren langzaam maar zeker ook zelf!
het inzicht komen dat iedereen persol
lijke verantwoordelijkheid voor het
lieu heeft".
Is dat zo?, checken we op de valreep!
de 15-jarige Onno.
„De meeste mensen zijn te lui om v
aan de problemen te doen", constats
Onno, „of ze zijn te dom om in te i
dat er iets grandioos fout gaat. Maar'
we zo doorgaan wordt het natuurlijk J
enorme troep op de wereld. Ik vind i
mijn moeder helemaal gelijk heeft".
WILLEM SCHEll
al
