Toerekenen of niet toerekenen,
dat is de kwestie
unai
Ie
-Brits of divan (1).
„ZIEKE MENSEN HOREN NIET IN HET STRAFRECHT"
Willekeur
Drempel
Slungel
Automatisme
BEUK
'CcidócSouAOtvt
Bnyo4 onomi®
f\ ZATERDAG 18 MAART 1989 PAGINA
Er was een man die in blinde woede drie vrouwen doodstak nadat hij
overvallen was door een vlaag van agressie. Er waren ouders die hun
kind in een emmer verbrandden omdat het van de duivel bezeten zou
zijn. Er was een ingenieur die zo gedreven werd door wraakgevoelens
dat hij de controle over zichzelf verloor, een man ontvoerde en hem op
dezelfde dag doodschoot.
Er was een doofstomme jongen die zo graag bij de horenden wilde
horen dat hij daarvoor alles deed; zelfs het doodslaan van een
verpleegster. Met hun misdaden doet ook de zielkunde haar intrede in
het strafrecht; moeten gevaarlijke gekken voor de rechter worden
gebracht of voor de psychiater?
Een serie van twee artikelen.
Angelo was doofstom en dat vond
hij heel erg. Nooit kon hij eens
echt meedoen, nooit namen ze
hem serieus. Niet in de pleeggezin
nen waar hij werd geplaatst, noch
in de tehuizen waar hij terecht
kwam. Wat was hij daarom blij
met de broers Henk en John, die
hij ontmoette in het begeleid-wo-
nen-project in Rotterdam.. Nog
maar nauwelijks woonde hij daar,
of hij mocht met ze mee. Naar het
Kralingse Bos, met een bijl.
„Slaan", zeiden ze tegen hem,
„eerst met de platte, dan met de
scherpe kant". Dat deed Angelo.
Op 16 mei 1988 verwondde hij een
jogger. Daarna sloeg hij op 22 mei
een verpleegster dood.
Een week later werd hij gearresteerd. De
rechter-commissaris die hem sprak voel
de op zijn klompen aan dat er iets aan
de hand was met deze angstige, doof
stomme jongen. Hij stuurde hem naar
het Pieter Baan Centrum, ter observatie.
De advocate van Angelo, mr. I.N. Wes-
ki, stelde nog wel voor het onderzoek te
laten uitvoeren door de Engelse psychia
ter Denmark, die gespecialiseerd is in de
problematiek van doven, maar na over
leg met de rechter-commissaris besloot
ze eerst het rapport van het Pieter Baan
Centrum af te wachten. Daar bleef het
uiteindelijk ook bij.
Dat Angelo onderzocht zou worden, had
de hartelijke instemming van Weski; het
was evident noodzakelijk, dat kon ook
de rechter-commissaris niet ontgaan.
Maar dat deze magistraat in zijn eentje
beslist over de vraag of een verdachte
wel of niet psychiatrisch onderzocht
moet worden, is bepaald geen garantie
voor een afgewogen selectie. Verschillen
de juristen verzetten zich daarom tegen
de huidige gang van zaken. Zo ook mr.
dr. Ch. Haffmans (in zijn recente proef
schrift 'De berechting van de psychisch
gestoorde delinquent'): „Het komt er op
neer dat een rechter-commissaris, die
een leek is op het terrein van het onder
kennen van psychische defecten, ge
dwongen wordt een beslissing te nemen.
Dat leidt er toe dat het inschakelen van
een deskundige nog steeds met een grote
mate van willekeur en natte-vingerwerk
plaatsvindt". Gevolg van deze willekeur
is dat er in de gevangenissen nogal wat
psychisch gestoorden zitten, hetgeen
nimmer de bedoeling was. Haffmans
stelt daarom voor alle verdachten tij
dens hun voorlopige hechtenis te laten
bezoeken door een psychiater, die dan
de rechter-commissaris kan adviseren
over de noodzaak van een uitgebreid
psychiatrisch onderzoek.
Het psychiatrisch onderzoek is de basis
voor de verdere weg die de verdachte
door het'strafrecht zal afleggen. Wie niet
onderzocht is, kan niet ter beschikking
worden gesteld en niet gedwongen wor
den behandeld, zo bepaalt het Wetboek
van Strafrecht. Dat boek der boeken
ontfermt zich niet alleen over ordinaire
criminelen, maar ook voor hen die in de
war zijn, gestoord, paranoïde, psycho
tisch, gedepersonaliseerd of anderzins
gek. Als zij een bijl ter hand nemen (zo
als Angelo) of een kind in een emmer
verbranden (zoals een echtpaar in Arn
hem) komen ze met het strafrecht in
aanraking, zoals alle andere delinquen
ten. Maar ze maken kans op een speciale
behandeling als aangetoond kan worden
dat hun misdaad het gevolg was van hun
afwijking. Dan worden ze niet in de ge
vangenis geworpen, maar op vrije voe
ten gesteld of gedwongen psychiatrisch
behandeld, op grond van het principe
'geen straf zonder schuld'. Een eerbied
waardig uitgangspunt, dat volgens Haff
mans diep geworteld is in de westerse
samenleving: „Zo gold in het Romeinse
recht de regel dat een krankzinnige die
een mens gedood had, niet strafbaar
was, omdat hij zijn verontschuldiging'
vond in het ongeluk van zijn lot".
In het Nederlandse strafrecht is zo'n ver
ontschuldiging sinds de invoering van
het Wetboek van Strafrecht (1886) vast
gelegd en wel, na een wetswijziging in
september 1988, in artikel 39: „Niet
strafbaar is hij die een feit begaat dat
hem wegens de gebrekkige ontwikkeling
of ziekelijke stoornis van zijn geestver
mogens niet kan worden toegerekend".
Toerekenen of niet-toerekenen, dat is de
kwestie. Wie toerekeningsvatbaar is, is
strafbaar, wie ontoerekeningsvatbaar is
niet strafbaar. Maar die kan ter beschik
king gesteld worden, om behandeld te
worden. Behalve de naam van die maat
regel (voorheen tbr, nu tbs) is in septem
ber ook de duur enigszins aangepast.
Onder de oude wet was tbs voor iedere
delinquent onbeperkt; pas als hij gene
zen was, werd hij ontslagen. Nu is er een
drempel aangebracht. Alleen wie is ver
oordeeld wegens 'een geweldsmisdrijf te
gen één of meer personen' mag langer
dan vier jaar behandeld worden. Omdat
een glijdende schaal wordt gehanteerd
van toerekeningsvatbaar naar ontoereke
ningsvatbaar, legt de rechter geregeld een
combinatie op van straf en maatregel.
Hoewel de rechter er uiteindelijk over
moet oordelen, doet ook de psychiater-
een uitspraak over de toerekeningsvat
baarheid van de verdachte op grond van
een uitgebreid psychiatrisch onderzoek.
Het Pieter Baan Centrum neemt daar
van het leeuwedeel voor zijn rekening;
zo'n tweehonderd onderzochte personen
per jaar, onder wie vorig jaar de moor
denaar van Gerrit Jan Heijn en Angelo.
Geneesheer-directeur prof. dr. F.
Beyaert: „De verdachten, die we hier ob-
servandi noemen, blijven zeven weken
in onze kliniek en worden onderzocht
door een team dat bestaat uit een psy
chiater, een psycholoog, een maatschap
pelijk werker, een inrichtingswerker en
een jurist. Hun bevindingen worden tij
dens een stafvergadering besproken,
waarna een rapport en een advies wor
den opgesteld. Aan de hand daarvan
wordt op de zitting over de zaak gepraat
en doet de rechter uitspraak".
Het bleke gezicht van Angelo stond strak
toen hij de rechtszaal binnengebracht
werd. Een echte jongen, het haar kort
van voren, lang van achteren. Naast
hem kwam een oudere dame te zitten,
de doventolk. Via haar verliep de moei
zame communicatie met de president
van de rechtbank, mr. R.C. Lensink-
Bosman. Ze probeerde te achterhalen of
het Angelo's eigen beslissing was geweest
mee te gaan met de broers Henk en
John, die hem in het Kralingse Bos ie
mand wilden laten vermoorden.
Lensink: „Henk en John en Angelo. Af
spraak maken. Weer naar Kralingse Bos.
Iemand neerslaan. Ja?".
Angelo: „Ja".
„Iemand doodslaan of gewoon neer
slaan?".
„Gewoon neerslaan".
„Afgesproken: Angelo zou slaan. Waar
om? Waarom bijl mee?".
„Bang. Twee tegen één".
„Je had toch weg kunnen gaan als je
geen zin had?".
Angelo bleef stil. „Hij wil er niet over
praten", zei de tolk. Weski bevestigde
dat: „Hij heeft ook de dagvaarding weg
gegooid toen hij die onder ogen kreeg".
Daarmee was het verhoor ten einde.
Lensink („Liever gebrekkig contact via
een tolk dan helemaal niet") vervolgde
de zitting door te citeren uit het psychia
trisch rapport dat opgesteld was door het
Pieter Baan Centrum. Angelo werd, zo
blijkt daaruit, vlak na zijn geboorte in de
steek gelaten, waarna hij een lange lij
densweg langs pleeggezinnen en tehuizen
kreeg af te leggen. De mensen vonden
hem erg vervelend en pas toen hij vier
was, kreeg men in de gaten dat hij zo
slecht luisterde omdat hij doof was. An
gelo kwam erg veel te kort, vertoonde
„een zeer ernstige psychische scheef
groei", beschikte niet of nauwelijks over
een geweten, ontwikkelde geen normen
en waarden. Hij hechtte veel waarde aan
de goedkeuring van anderen. Conclusie:
Angelo was zeer sterk verminderd toere
keningsvatbaar, de kans dat hij weer
over de schreef zou gaan was zeer groot.
Tbs met dwangverpleging werd daarom
geadviseerd: „Therapeuten moeten met
hem teruggaan naar het niveau van een
kind om vandaar opnieuw te beginnen,
voorzover dat mogelijk is".
De officier van justitie liet daarop weten
„het heel moeilijk te hebben". „Het be
gane feit is zeer ernstig. De algemene re
actie is dat deze jongen nooit meer op
straat mag komen. Maar ik kan, gezien
de leidende rol van de broers Henk en
John, geen levenslange gevangenisstraf
vragen. Daarom eis ik zes jaar gevange
nisstraf en tbs met dwangbehandeling".
Weski was het, zoals het een advocaat
betaamt, niet met de officier eens. „An
gelo heeft zijn doofheid nooit kunnen
accepteren en altijd bij de anderen, de
horenden, willen horen. Hij vernielde
zijn gehoorapparaat en weigerde een
bordje 'Slechthorend' op zijn fiets te
hebben. Toen ze eens tegen hem zeiden
dat hij heel lang onder de hete douche
moest gaan staan om steil haar te krij
gen, deed hij dat tot zijn hele hoofd ver
brand was. Hij deed alles om bij de an
deren te horen. Die eigenschap was ook
doorslaggevend bij de gebeurtenissen in
mei, meer dan het Pieter Baan Centrum
meent en meer dan de officier meent.
Angelo heeft niet de wil gehad de terilas-
tegelegde feiten te plegen. Ze kunnen
hem niet worden aangerekend. Zes jaar
gevangenis is niet de wijze waarop deze
zaak moet worden afgedaan. Angelo
moet geheel ontoerekeningsvatbaar wor
den verklaard en derhalve geen detentie
opgelegd krijgen, maar ontslag van
rechtsyervolgmg".
Twee weken later veroordeelde de recht
bank Angelo tot één jaar gevangenisstraf
en tbs met dwangverpleging. Mr. Len
sink: „Wij zagen in de jongen toch ele
menten van enige verantwoordelijk
heid".
Verbaast het Weski dat de rechtbank het
advies van het Pieter Baan Centrum
overnam? Neen. „De rechter volgt in
principe het onderzoeksrapport, dat is
een automatisme geworden", zegt ze.
Des te belangrijker is het dat de psychia
ters enige kwaliteit leveren. Weski: „Het
is zeker niet zo dat ze geregeld onzin
produceren. Maar soms sta je wel ver
baasd over hun conclusies. Nu is het
niet zo erg dat ze niet onfeilbaar zijn,
maar het ellendige is dat hun rapporten
van zo'n extreem groot belang zijn. De
verdachte en diens advocaat hebben te
weinig mogelijkheden om er zelf iets te
genover te stellen. De verdachte zou het
recht moeten hebben een eigen, alterna
tief, psychiatrisch rapport te laten opstel
len. Dan krijgt de rechter in elk geval de
gelegenheid de zaak vanuit verschillende
gezichtspunten te bekijken".
Dat zou inderdaad een goede zaak zijn,
vindt ook mr. C.F. Korvmus, strafpleiter
in Amsterdam en bestuurslid van de
stichting Belangenbehartiging (ex-)tbr-ge-
stelden. „De wet geeft de verdachte wel
de mogelijkheid te verzoeken om een
onderzoek door een andere deskundige,
maar de rechter hoeft dat verzoek niet te
honoreren", aldus Korvinus. „Eigenlijk
zou de rechter in beginsel open moeten
staan voor een 'second opinion'. Waar
om niet nog een tweede team van des
kundigen ingeschakeld? Dat kan vaak
een heel nieuw licht op de zaak werpen,
dat merk ik wel als ik zaken in hoger
beroep behandel. Geregeld komt een
tweede deskundige met een vernietigend
oordeel over dat van de eerste".
„Zeker, dat gebeurt", beaamt Beyaert.
„En dat is ook heel terecht. Als de recht
bank twijfelt over een eerste rapport,
laat ze dan een ander psychiatrisch on
derzoek uitvoeren, dat is natuurlijk pri
ma. Wijzelf doen veel van dergelijke
tweede onderzoeken. Maar om nu des
kundigen voor de rechtbank met elkaar
in de slag te laten gaan, daar ben ik niet
voor. Dan wordt het voor de rechtbank
wel heel moeilijk, want wat moet zij met
tegenstrijdige adviezen?".
Dat vraagt Lensink zich ook af. Evenals
Beyaert gaat ze ervan uit dat de verschil
lende en eventueel tegenstrijdige aspec
ten van een psychiatrisch geval in het
ene rapport worden verwerkt. „Sinds de
nieuwe wet mag een psychiater niet
meer in zijn eentje tot tbs adviseren, on
der het advies moet ook de handteke
ning van een psycholoog staan. Boven
dien is een rapport van het Pieter Baan
Centrum al de neerslag van verschillen
de meningen, omdat er een heel team
van deskundigen aan gewerkt heeft. En
vergeet niet dat iedere advocaat een te
gen-expertise kan vragen. Nee, ik vind
niet dat dat standaard zou moeten zijn.
Dan krijg je de ene deskundige tegen
over de andere, dan heb je toch weer een
derde nodig om de schaal naar een van
de twee kanten door te laten slaan".
STEVO AKKERMAN
door Piet Snoeren
Aan het straatverbod voor hanige types
die hun ex niet met rust laten, komt
tenminste nog een rechter te pas, en ho
ongewenst het voor asielzoekers ook is
dat koddebeiers ze in vliegtuigen met
ongewenste bestemmingen duwen, het
geschiedt in naam der wet. Maar hoe
lang nog, deze waarborg van althans
enige rechtsgang? De eerste stap naar e
willekeur a la Khomeini die schrijvers
met meer gemak ter dood veroordeelt
dan prof. Swaab homofielen veroordeel
tot een vergrote hypothalamus, is
inmiddels gezet, en Amsterdam
- ..Heldhaftig, Vastberaden,
Barmhartig", marskraamt het
stadswapen - zette die eerste stap. Nee,
niet in de persoon van hoofdinspecteur
Koppejan. Zou iemand dat nog weten?
17 juli 1966? Teneinde voor eens en
altijd paal en perk te stellen aan de
maatschappelijke ontregeling als gevolg
van Provorellen. liet deze opper-
koddebeier enkele honderden
onruststokers zonder vorm van proces ij
vrachtwagens duwen, over de
gemeentegrens transporteren en dumpe
in het niemandsland rond Zunderdorp.
..Het was een vorm van vrijheidsberovii
door de politie", aldus de historicus dr.
Richter Roegho/t in zijn studie over het
Amsterdam van de twintigste eeuw, ,,di
wel een politieke weerslag moest
hebben". De toenmalige burgemeester
Van Hall werd dan ook prompt op het
Haagse matje geroepen. Wat jij gedaa
hebt. Gijs, is wat de Duitsers in de
bezettingstijd deden: Schutzhaft", kreeg
hij door de minister van binnenlandse
zaken naar het hoofd geworpen. Zoals
bekend zou Van Hall, hoewel hij van
tevoren niet eens op de hoogte was
gesteld van de methode-Koppejan, dit
incident ambtelijk slechts kort overlevei
Hij werd ontslagen en trok zich terug o
zijn woonboot te Kudelstaart om uit te
huilen op de schouder van buurman
Wim Kan. Boontje was Om zijn loontje
gekomen. De rechtsorde laat niet met
zich spotten, luidde de les.
Hoofdinspecteur Koppejan, kortom,
probeerde misschien wel de eerste stap t
zetten, maar struikelde, en burgemeeste
Van Hall struikelde weer over hem. De
rechtsorde wenste niet aangefloten te
worden, de rechtsorde floot terug.
Drieëntwintig jaar later echter, in de
aanbrekende lente van 1989, blijkt het
Amsterdamse koddebeiers opeens te zijl
toegestaan willekeurige personen voor
veertien dagen uit bepaalde gebieden val
de binnenstad te weren zonder dat
minister Van Dijk er naar kraait, laat
staan dat burgemeester Van Thijn
bedreigd wordt met verbanning naar zi,
tweede huis te Wolfheze. Vanwaar toch
De koddebeiers zijn met deze dictatoria
bevoegdheid gewapend om overlast te
kunnen bestrijden, veroorzaakt door hel
drugsgebruik, en wel krachtens art. 219
van de gemeentewet, luidende: ,,ln geva
van oproerige beweging, samenscholing
of andere stoornis der openbare orde oj\
van ernstige rampen dan wel ernstige
vrees voor het ontstaan daarvan, is dè
burgemeester bevoegd" enzovoort. De j
wetgever doelt hier, gezien de zwaarte
van de gebezigde terminologie, op
noodsituaties, zo urgent dat de tijd
ontbreekt voor toetsing door de rechter.
Bij Koppejan was daar wellicht sprake
vankreeg Beatrix op haar trouwdag
geen rookbommen naar haar diadeem?\
Maar overlast door drugsgebruik, och
arme, en iedere toevallige passant kan
een wijkverbod van veertien dagen aan
de broek krijgen? Plus dit: welke
gemeente met lastige klanten op zijn
gebied volgt? Smalïenbroek en Faber
voor twee weken uit Zwolle gezet, elke
keer dat zij daar pierewaaien?
Zigeuners, da 's makkelijk. Homofielen
in de bosjes rond de tweede woning van
burgemeester Van Thijn te Wolfheze
ook. Asöcialen, wordt aan gewerkt, te
beginnen met Bergen op Zoom. En zo
neerwaarts. Trimmers op racefietsen
zonder bel. Uitlaters van maar raak
kakkende honden. Overstekende ouden
van dagen. Buren met een papegaai.
Want deze natie hangt van de overlast e
resulterende ergernissen aan elkaar,
toch? Heel Nederland voor veertien dagi
uit Nederland geweerd, terwijl de rechte
soezebollen en alleen de koningin blijft
zitten, want die is onschendbaar.
Berichtje bewaard van tijdje terug.
Groningen pakt ambtenarij aan. ,,De
relatie tussen burgers en stadsbestuur
loopt via een oerwoud van liefst 4000
formulieren", staat er. „Dat aantal zal
niet alleen drastisch worden
teruggebracht, het restant zal bovendien
in voor eenieder begrijpelijk Nederlands
dienen te zijn opgesteld. Honderd
ambtenaren krijgen daartoe van een
neerlandicus trainingen in eenvoudig
taalgebruik". Het lijkt goed nieuws,
temeer daar de reorganisatie is
toevertrouwd aan een adviesbureau met
de veelbelovende naam De Beuk.
Hoewel? Ander berichtje. „De gemeente
Aalt en heeft 1806 formulieren moeten
invullen om van Den Haag subsidie te
krijgen voor het aanbrengen van 86
douchezitjes in het verzorgingstehuis He
Hoge Veld". Dat maakt 21 formulieren
per douchezitje. Hoeveel werk aan de
winkel voor bureau De Beuk zou er in
Nederland zijn? Dan echter slaat twijfel
toe en twijfel wordt zekerheid. Deze.
Liever, driewerf liever een papierwinke,
van sinkel vol koeterwaals dan
koddebeiers die er de beuk in mogen
gooien zonder een formulier te hoeven
invullen.
Prof. dr. F. Beyaert:
Wat moet een
rechtbank met tegen
strijdige adviezen?".
FOTO: MIKE FER-
KRANUS
Mr. I.N. Weski:
„Het ellendige is dat
de psychiatrische
rapporten van zo'n
extreem groot belang
Zijn".
FOTO: FOTOBUREAU
DE JONG