Toerekenen of niet toerekenen, dat is de kwestie unai Ie -Brits of divan (1). „ZIEKE MENSEN HOREN NIET IN HET STRAFRECHT" Willekeur Drempel Slungel Automatisme BEUK 'CcidócSouAOtvt Bnyo4 onomi® f\ ZATERDAG 18 MAART 1989 PAGINA Er was een man die in blinde woede drie vrouwen doodstak nadat hij overvallen was door een vlaag van agressie. Er waren ouders die hun kind in een emmer verbrandden omdat het van de duivel bezeten zou zijn. Er was een ingenieur die zo gedreven werd door wraakgevoelens dat hij de controle over zichzelf verloor, een man ontvoerde en hem op dezelfde dag doodschoot. Er was een doofstomme jongen die zo graag bij de horenden wilde horen dat hij daarvoor alles deed; zelfs het doodslaan van een verpleegster. Met hun misdaden doet ook de zielkunde haar intrede in het strafrecht; moeten gevaarlijke gekken voor de rechter worden gebracht of voor de psychiater? Een serie van twee artikelen. Angelo was doofstom en dat vond hij heel erg. Nooit kon hij eens echt meedoen, nooit namen ze hem serieus. Niet in de pleeggezin nen waar hij werd geplaatst, noch in de tehuizen waar hij terecht kwam. Wat was hij daarom blij met de broers Henk en John, die hij ontmoette in het begeleid-wo- nen-project in Rotterdam.. Nog maar nauwelijks woonde hij daar, of hij mocht met ze mee. Naar het Kralingse Bos, met een bijl. „Slaan", zeiden ze tegen hem, „eerst met de platte, dan met de scherpe kant". Dat deed Angelo. Op 16 mei 1988 verwondde hij een jogger. Daarna sloeg hij op 22 mei een verpleegster dood. Een week later werd hij gearresteerd. De rechter-commissaris die hem sprak voel de op zijn klompen aan dat er iets aan de hand was met deze angstige, doof stomme jongen. Hij stuurde hem naar het Pieter Baan Centrum, ter observatie. De advocate van Angelo, mr. I.N. Wes- ki, stelde nog wel voor het onderzoek te laten uitvoeren door de Engelse psychia ter Denmark, die gespecialiseerd is in de problematiek van doven, maar na over leg met de rechter-commissaris besloot ze eerst het rapport van het Pieter Baan Centrum af te wachten. Daar bleef het uiteindelijk ook bij. Dat Angelo onderzocht zou worden, had de hartelijke instemming van Weski; het was evident noodzakelijk, dat kon ook de rechter-commissaris niet ontgaan. Maar dat deze magistraat in zijn eentje beslist over de vraag of een verdachte wel of niet psychiatrisch onderzocht moet worden, is bepaald geen garantie voor een afgewogen selectie. Verschillen de juristen verzetten zich daarom tegen de huidige gang van zaken. Zo ook mr. dr. Ch. Haffmans (in zijn recente proef schrift 'De berechting van de psychisch gestoorde delinquent'): „Het komt er op neer dat een rechter-commissaris, die een leek is op het terrein van het onder kennen van psychische defecten, ge dwongen wordt een beslissing te nemen. Dat leidt er toe dat het inschakelen van een deskundige nog steeds met een grote mate van willekeur en natte-vingerwerk plaatsvindt". Gevolg van deze willekeur is dat er in de gevangenissen nogal wat psychisch gestoorden zitten, hetgeen nimmer de bedoeling was. Haffmans stelt daarom voor alle verdachten tij dens hun voorlopige hechtenis te laten bezoeken door een psychiater, die dan de rechter-commissaris kan adviseren over de noodzaak van een uitgebreid psychiatrisch onderzoek. Het psychiatrisch onderzoek is de basis voor de verdere weg die de verdachte door het'strafrecht zal afleggen. Wie niet onderzocht is, kan niet ter beschikking worden gesteld en niet gedwongen wor den behandeld, zo bepaalt het Wetboek van Strafrecht. Dat boek der boeken ontfermt zich niet alleen over ordinaire criminelen, maar ook voor hen die in de war zijn, gestoord, paranoïde, psycho tisch, gedepersonaliseerd of anderzins gek. Als zij een bijl ter hand nemen (zo als Angelo) of een kind in een emmer verbranden (zoals een echtpaar in Arn hem) komen ze met het strafrecht in aanraking, zoals alle andere delinquen ten. Maar ze maken kans op een speciale behandeling als aangetoond kan worden dat hun misdaad het gevolg was van hun afwijking. Dan worden ze niet in de ge vangenis geworpen, maar op vrije voe ten gesteld of gedwongen psychiatrisch behandeld, op grond van het principe 'geen straf zonder schuld'. Een eerbied waardig uitgangspunt, dat volgens Haff mans diep geworteld is in de westerse samenleving: „Zo gold in het Romeinse recht de regel dat een krankzinnige die een mens gedood had, niet strafbaar was, omdat hij zijn verontschuldiging' vond in het ongeluk van zijn lot". In het Nederlandse strafrecht is zo'n ver ontschuldiging sinds de invoering van het Wetboek van Strafrecht (1886) vast gelegd en wel, na een wetswijziging in september 1988, in artikel 39: „Niet strafbaar is hij die een feit begaat dat hem wegens de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van zijn geestver mogens niet kan worden toegerekend". Toerekenen of niet-toerekenen, dat is de kwestie. Wie toerekeningsvatbaar is, is strafbaar, wie ontoerekeningsvatbaar is niet strafbaar. Maar die kan ter beschik king gesteld worden, om behandeld te worden. Behalve de naam van die maat regel (voorheen tbr, nu tbs) is in septem ber ook de duur enigszins aangepast. Onder de oude wet was tbs voor iedere delinquent onbeperkt; pas als hij gene zen was, werd hij ontslagen. Nu is er een drempel aangebracht. Alleen wie is ver oordeeld wegens 'een geweldsmisdrijf te gen één of meer personen' mag langer dan vier jaar behandeld worden. Omdat een glijdende schaal wordt gehanteerd van toerekeningsvatbaar naar ontoereke ningsvatbaar, legt de rechter geregeld een combinatie op van straf en maatregel. Hoewel de rechter er uiteindelijk over moet oordelen, doet ook de psychiater- een uitspraak over de toerekeningsvat baarheid van de verdachte op grond van een uitgebreid psychiatrisch onderzoek. Het Pieter Baan Centrum neemt daar van het leeuwedeel voor zijn rekening; zo'n tweehonderd onderzochte personen per jaar, onder wie vorig jaar de moor denaar van Gerrit Jan Heijn en Angelo. Geneesheer-directeur prof. dr. F. Beyaert: „De verdachten, die we hier ob- servandi noemen, blijven zeven weken in onze kliniek en worden onderzocht door een team dat bestaat uit een psy chiater, een psycholoog, een maatschap pelijk werker, een inrichtingswerker en een jurist. Hun bevindingen worden tij dens een stafvergadering besproken, waarna een rapport en een advies wor den opgesteld. Aan de hand daarvan wordt op de zitting over de zaak gepraat en doet de rechter uitspraak". Het bleke gezicht van Angelo stond strak toen hij de rechtszaal binnengebracht werd. Een echte jongen, het haar kort van voren, lang van achteren. Naast hem kwam een oudere dame te zitten, de doventolk. Via haar verliep de moei zame communicatie met de president van de rechtbank, mr. R.C. Lensink- Bosman. Ze probeerde te achterhalen of het Angelo's eigen beslissing was geweest mee te gaan met de broers Henk en John, die hem in het Kralingse Bos ie mand wilden laten vermoorden. Lensink: „Henk en John en Angelo. Af spraak maken. Weer naar Kralingse Bos. Iemand neerslaan. Ja?". Angelo: „Ja". „Iemand doodslaan of gewoon neer slaan?". „Gewoon neerslaan". „Afgesproken: Angelo zou slaan. Waar om? Waarom bijl mee?". „Bang. Twee tegen één". „Je had toch weg kunnen gaan als je geen zin had?". Angelo bleef stil. „Hij wil er niet over praten", zei de tolk. Weski bevestigde dat: „Hij heeft ook de dagvaarding weg gegooid toen hij die onder ogen kreeg". Daarmee was het verhoor ten einde. Lensink („Liever gebrekkig contact via een tolk dan helemaal niet") vervolgde de zitting door te citeren uit het psychia trisch rapport dat opgesteld was door het Pieter Baan Centrum. Angelo werd, zo blijkt daaruit, vlak na zijn geboorte in de steek gelaten, waarna hij een lange lij densweg langs pleeggezinnen en tehuizen kreeg af te leggen. De mensen vonden hem erg vervelend en pas toen hij vier was, kreeg men in de gaten dat hij zo slecht luisterde omdat hij doof was. An gelo kwam erg veel te kort, vertoonde „een zeer ernstige psychische scheef groei", beschikte niet of nauwelijks over een geweten, ontwikkelde geen normen en waarden. Hij hechtte veel waarde aan de goedkeuring van anderen. Conclusie: Angelo was zeer sterk verminderd toere keningsvatbaar, de kans dat hij weer over de schreef zou gaan was zeer groot. Tbs met dwangverpleging werd daarom geadviseerd: „Therapeuten moeten met hem teruggaan naar het niveau van een kind om vandaar opnieuw te beginnen, voorzover dat mogelijk is". De officier van justitie liet daarop weten „het heel moeilijk te hebben". „Het be gane feit is zeer ernstig. De algemene re actie is dat deze jongen nooit meer op straat mag komen. Maar ik kan, gezien de leidende rol van de broers Henk en John, geen levenslange gevangenisstraf vragen. Daarom eis ik zes jaar gevange nisstraf en tbs met dwangbehandeling". Weski was het, zoals het een advocaat betaamt, niet met de officier eens. „An gelo heeft zijn doofheid nooit kunnen accepteren en altijd bij de anderen, de horenden, willen horen. Hij vernielde zijn gehoorapparaat en weigerde een bordje 'Slechthorend' op zijn fiets te hebben. Toen ze eens tegen hem zeiden dat hij heel lang onder de hete douche moest gaan staan om steil haar te krij gen, deed hij dat tot zijn hele hoofd ver brand was. Hij deed alles om bij de an deren te horen. Die eigenschap was ook doorslaggevend bij de gebeurtenissen in mei, meer dan het Pieter Baan Centrum meent en meer dan de officier meent. Angelo heeft niet de wil gehad de terilas- tegelegde feiten te plegen. Ze kunnen hem niet worden aangerekend. Zes jaar gevangenis is niet de wijze waarop deze zaak moet worden afgedaan. Angelo moet geheel ontoerekeningsvatbaar wor den verklaard en derhalve geen detentie opgelegd krijgen, maar ontslag van rechtsyervolgmg". Twee weken later veroordeelde de recht bank Angelo tot één jaar gevangenisstraf en tbs met dwangverpleging. Mr. Len sink: „Wij zagen in de jongen toch ele menten van enige verantwoordelijk heid". Verbaast het Weski dat de rechtbank het advies van het Pieter Baan Centrum overnam? Neen. „De rechter volgt in principe het onderzoeksrapport, dat is een automatisme geworden", zegt ze. Des te belangrijker is het dat de psychia ters enige kwaliteit leveren. Weski: „Het is zeker niet zo dat ze geregeld onzin produceren. Maar soms sta je wel ver baasd over hun conclusies. Nu is het niet zo erg dat ze niet onfeilbaar zijn, maar het ellendige is dat hun rapporten van zo'n extreem groot belang zijn. De verdachte en diens advocaat hebben te weinig mogelijkheden om er zelf iets te genover te stellen. De verdachte zou het recht moeten hebben een eigen, alterna tief, psychiatrisch rapport te laten opstel len. Dan krijgt de rechter in elk geval de gelegenheid de zaak vanuit verschillende gezichtspunten te bekijken". Dat zou inderdaad een goede zaak zijn, vindt ook mr. C.F. Korvmus, strafpleiter in Amsterdam en bestuurslid van de stichting Belangenbehartiging (ex-)tbr-ge- stelden. „De wet geeft de verdachte wel de mogelijkheid te verzoeken om een onderzoek door een andere deskundige, maar de rechter hoeft dat verzoek niet te honoreren", aldus Korvinus. „Eigenlijk zou de rechter in beginsel open moeten staan voor een 'second opinion'. Waar om niet nog een tweede team van des kundigen ingeschakeld? Dat kan vaak een heel nieuw licht op de zaak werpen, dat merk ik wel als ik zaken in hoger beroep behandel. Geregeld komt een tweede deskundige met een vernietigend oordeel over dat van de eerste". „Zeker, dat gebeurt", beaamt Beyaert. „En dat is ook heel terecht. Als de recht bank twijfelt over een eerste rapport, laat ze dan een ander psychiatrisch on derzoek uitvoeren, dat is natuurlijk pri ma. Wijzelf doen veel van dergelijke tweede onderzoeken. Maar om nu des kundigen voor de rechtbank met elkaar in de slag te laten gaan, daar ben ik niet voor. Dan wordt het voor de rechtbank wel heel moeilijk, want wat moet zij met tegenstrijdige adviezen?". Dat vraagt Lensink zich ook af. Evenals Beyaert gaat ze ervan uit dat de verschil lende en eventueel tegenstrijdige aspec ten van een psychiatrisch geval in het ene rapport worden verwerkt. „Sinds de nieuwe wet mag een psychiater niet meer in zijn eentje tot tbs adviseren, on der het advies moet ook de handteke ning van een psycholoog staan. Boven dien is een rapport van het Pieter Baan Centrum al de neerslag van verschillen de meningen, omdat er een heel team van deskundigen aan gewerkt heeft. En vergeet niet dat iedere advocaat een te gen-expertise kan vragen. Nee, ik vind niet dat dat standaard zou moeten zijn. Dan krijg je de ene deskundige tegen over de andere, dan heb je toch weer een derde nodig om de schaal naar een van de twee kanten door te laten slaan". STEVO AKKERMAN door Piet Snoeren Aan het straatverbod voor hanige types die hun ex niet met rust laten, komt tenminste nog een rechter te pas, en ho ongewenst het voor asielzoekers ook is dat koddebeiers ze in vliegtuigen met ongewenste bestemmingen duwen, het geschiedt in naam der wet. Maar hoe lang nog, deze waarborg van althans enige rechtsgang? De eerste stap naar e willekeur a la Khomeini die schrijvers met meer gemak ter dood veroordeelt dan prof. Swaab homofielen veroordeel tot een vergrote hypothalamus, is inmiddels gezet, en Amsterdam - ..Heldhaftig, Vastberaden, Barmhartig", marskraamt het stadswapen - zette die eerste stap. Nee, niet in de persoon van hoofdinspecteur Koppejan. Zou iemand dat nog weten? 17 juli 1966? Teneinde voor eens en altijd paal en perk te stellen aan de maatschappelijke ontregeling als gevolg van Provorellen. liet deze opper- koddebeier enkele honderden onruststokers zonder vorm van proces ij vrachtwagens duwen, over de gemeentegrens transporteren en dumpe in het niemandsland rond Zunderdorp. ..Het was een vorm van vrijheidsberovii door de politie", aldus de historicus dr. Richter Roegho/t in zijn studie over het Amsterdam van de twintigste eeuw, ,,di wel een politieke weerslag moest hebben". De toenmalige burgemeester Van Hall werd dan ook prompt op het Haagse matje geroepen. Wat jij gedaa hebt. Gijs, is wat de Duitsers in de bezettingstijd deden: Schutzhaft", kreeg hij door de minister van binnenlandse zaken naar het hoofd geworpen. Zoals bekend zou Van Hall, hoewel hij van tevoren niet eens op de hoogte was gesteld van de methode-Koppejan, dit incident ambtelijk slechts kort overlevei Hij werd ontslagen en trok zich terug o zijn woonboot te Kudelstaart om uit te huilen op de schouder van buurman Wim Kan. Boontje was Om zijn loontje gekomen. De rechtsorde laat niet met zich spotten, luidde de les. Hoofdinspecteur Koppejan, kortom, probeerde misschien wel de eerste stap t zetten, maar struikelde, en burgemeeste Van Hall struikelde weer over hem. De rechtsorde wenste niet aangefloten te worden, de rechtsorde floot terug. Drieëntwintig jaar later echter, in de aanbrekende lente van 1989, blijkt het Amsterdamse koddebeiers opeens te zijl toegestaan willekeurige personen voor veertien dagen uit bepaalde gebieden val de binnenstad te weren zonder dat minister Van Dijk er naar kraait, laat staan dat burgemeester Van Thijn bedreigd wordt met verbanning naar zi, tweede huis te Wolfheze. Vanwaar toch De koddebeiers zijn met deze dictatoria bevoegdheid gewapend om overlast te kunnen bestrijden, veroorzaakt door hel drugsgebruik, en wel krachtens art. 219 van de gemeentewet, luidende: ,,ln geva van oproerige beweging, samenscholing of andere stoornis der openbare orde oj\ van ernstige rampen dan wel ernstige vrees voor het ontstaan daarvan, is dè burgemeester bevoegd" enzovoort. De j wetgever doelt hier, gezien de zwaarte van de gebezigde terminologie, op noodsituaties, zo urgent dat de tijd ontbreekt voor toetsing door de rechter. Bij Koppejan was daar wellicht sprake vankreeg Beatrix op haar trouwdag geen rookbommen naar haar diadeem?\ Maar overlast door drugsgebruik, och arme, en iedere toevallige passant kan een wijkverbod van veertien dagen aan de broek krijgen? Plus dit: welke gemeente met lastige klanten op zijn gebied volgt? Smalïenbroek en Faber voor twee weken uit Zwolle gezet, elke keer dat zij daar pierewaaien? Zigeuners, da 's makkelijk. Homofielen in de bosjes rond de tweede woning van burgemeester Van Thijn te Wolfheze ook. Asöcialen, wordt aan gewerkt, te beginnen met Bergen op Zoom. En zo neerwaarts. Trimmers op racefietsen zonder bel. Uitlaters van maar raak kakkende honden. Overstekende ouden van dagen. Buren met een papegaai. Want deze natie hangt van de overlast e resulterende ergernissen aan elkaar, toch? Heel Nederland voor veertien dagi uit Nederland geweerd, terwijl de rechte soezebollen en alleen de koningin blijft zitten, want die is onschendbaar. Berichtje bewaard van tijdje terug. Groningen pakt ambtenarij aan. ,,De relatie tussen burgers en stadsbestuur loopt via een oerwoud van liefst 4000 formulieren", staat er. „Dat aantal zal niet alleen drastisch worden teruggebracht, het restant zal bovendien in voor eenieder begrijpelijk Nederlands dienen te zijn opgesteld. Honderd ambtenaren krijgen daartoe van een neerlandicus trainingen in eenvoudig taalgebruik". Het lijkt goed nieuws, temeer daar de reorganisatie is toevertrouwd aan een adviesbureau met de veelbelovende naam De Beuk. Hoewel? Ander berichtje. „De gemeente Aalt en heeft 1806 formulieren moeten invullen om van Den Haag subsidie te krijgen voor het aanbrengen van 86 douchezitjes in het verzorgingstehuis He Hoge Veld". Dat maakt 21 formulieren per douchezitje. Hoeveel werk aan de winkel voor bureau De Beuk zou er in Nederland zijn? Dan echter slaat twijfel toe en twijfel wordt zekerheid. Deze. Liever, driewerf liever een papierwinke, van sinkel vol koeterwaals dan koddebeiers die er de beuk in mogen gooien zonder een formulier te hoeven invullen. Prof. dr. F. Beyaert: Wat moet een rechtbank met tegen strijdige adviezen?". FOTO: MIKE FER- KRANUS Mr. I.N. Weski: „Het ellendige is dat de psychiatrische rapporten van zo'n extreem groot belang Zijn". FOTO: FOTOBUREAU DE JONG

Historische Kranten, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leidse Courant | 1989 | | pagina 24