Chester en
de geest
van Septimus
Severus
Montbron en de Charente
door de ogen van Sartre
a£eidóc0otvtant
CHESTER - Bijna tweeduizend
jaar geleden kwam de Romeinse
keizer Septimus Severus de Britten
een geducht lesje leren. Met ener
gie en visie bracht hij deze provin
cie weer gehoorzaam onder het ge
zag van de Romeinen, ging tekeer
tegen de barbaren uit het Noorden,
repareerde de muur van Hadrianus
en liet de verdedigingsmuren van
het Romeinse fort Deva herbou
wen. Muren die nog steeds deel
uitmaken van de fameuze, van
rode zandsteen opgetrokken City
Walls van het beroemde Chester,
lange tijd Engelands hoeksteen aan
de rand van Wales.
Septimus Severus mag dan in zijn tijd al
van aanpakken hebben geweten, de afge
lopen twintig jaar hebben de inwoners
van het twintigste eeuwse Chester een
soortgelijk staaltje uitgehaald Tegen
woordig is het weer mogelijk als toerist
een bijna ononderbroken ronde te ma
ken over de oude stadsmuren.
,,The roman empire needs you", adver
teert het toerismekantoor, iedereen'die
wil kan met een Romeinse schild
wacht/VVV-gids een rondje maken. Die
kilometers lange muren waren in de ja
ren zestig een krakkemikkige bende, net
als trouwens de bebouwing van de oude
binnenstad met de karakteristieke witte
huizen met zwarte vakwerk-steunbalken.
Twintig jaar geleden stond een groot
deel van de honderden zwartwitte gevels
in Chester op instorten.
Graantje
Chester kende min of meer dezelfde pro
blemen als oude steden op het vasteland
en ook in Nederland. De balans tussen
broodnodige vooruitgang en cultuurbe
houd is in zulke plaatsen immer wankel,
menige ij veraar voor verantwoorde mo
numentenzorg zal dat kunnen beamen.
Chester heeft van alle tijdperken tussen
de dertiende eeuw en nu een graantje
meegepikt; maar zonder zo nu en dan
een fikse opknapbeurt zijn de gebouwen
gedoemd roemloos ten onder te gaan.
De oorlog had ze geen goed gedaan en
na '45 wekte het woord „wederopbouw"
bij het gemeentebestuur pas in de laatste
plaats associaties op met oude gebouwen
- die een face-lift behoeven. Het was de
tijd van de grootschalige vooruitgangs
planning, hetgeen doorgaans neerkwam
op „grootschalig slopen". Het was uit
„The Cross" vormt het hart van Chester. O
balustrade) de Rows, de eeuwenoude extra
eindelijk de dreigende sloop van een
oude en zeer geliefde pub, die de tegen
krachten onder de Chesterse bevolking
in de jaren zestig mobiliseerde.
Dank zij de beweging die toen ontstond
kunnen toeristen weer zonder zorgen
door het bekende Kruis van de stad lo
pen. Daar komen oude prachtig opge
knapte straten samen met de eeuwenou
de zwartwitte huizen als getuigen. Over
de Rows, de extra trottoirs met winkels
op de eerste verdieping, wordt weer druk
gewandeld, een bezigheid die twintig
jaar geleden soms ronduit gevaarlijk
was.
Watergate
„Charles had echt gelijk", meent een ge
pensioneerde inwoner van Chester op
het moment dat de sluiter van de toeris
tencamera z'n werk doet. Het fotodoel is
p de eerste verdieping van de huizenrij (met
trottoirs.
Bishop Lloyd's Palace, een van de typi
sche zogeheten „Black and White"-hui-
zen in Watergate Street. De toerist, die
zich vanaf de hoger gelegen Rows juist
op dat moment afvraagt of't nou Tudor,
Georgian of Elisabethan is wat hij staat
te kieken, reageert aanvankelijk wat ge
schrokken op de ongevraagde toelich
ting.
„De Prince of Wales bedoel ik, die toe
vallig ook nog Earl van Chester is. Char
les dus, ik weet precies wat hij bedoelde
met z'n uithaal naar de architecten van
deze tijd", zo gaat de zestiger, voormalig
gemeenteambtenaar, door. „Gelukkig
hebben we hier op tijd in de gaten gehad
wat we dreigden kwijt te raken".
Wie op 's mans aanraden bij de ge
meentelijke archieven van Chester de
boeken inkijkt wordt onherroepelijk ge
troffen door de zeer deprimerende ver
slagen uit de jaren zestig. Door de gelei
delijke aftakeling van de eeuwenoude ge
Het was een in jaren opgebouwde ergernis die de Britse
kroonprins Charles ertoe bracht architecten in zijn land
een veeg uit de pan te geven. De architectonische janboel
en kille zakelijkheid die volgens hem van veel stadscentra
afstraalt, acht hij veroorzaakt door mensen die geen oog
hebben voor cultureel erfgoed. De kroonprins sprak via de
televisie tot het Britse volk en repte daarbij van de
„verkrachting van Britse binnensteden". De opmerkelijke
ontboezemingen kwamen aan het eind van een jaar
waarin het spraakmakende en alom geroemde
renovatieprogramma van de oude Engelse vestingstad
Chester voltooid was. Twintig jaar strijd is er voor nodig
geweest om Chester - waarschijnlijk tot volle
tevredenheid van Charles - te redden van de
projectontwikkelaars. Voorde voorvechters van de
„conservation" is 1988 het jaar geworden waarin werd
geoogst; Chester is weer letterlijk „de oude", een van
Engelands meest geliefde steden onder vakantiegangers uit
heel de wereld. Toeristen herkennen de arbeid die in twee
decennia is verricht en doen de bezoekerscijfers weer
stijgen. Vorig jaar bezochten ruim 150.000 buitenlanders
de stad.
bouwen in de ommuurde stad waren de
oorspronkelijke bewoners naar prettiger
woonoorden in buitenwijken getrokken.
Het fraaie erfgoed was onleefbaar gewor
den, steeds meer borden en aanplakbil
jetten verkondigden officieel de onbe
woonbaarheid van de krotten.
De kans op instorten van grote delen
van het stadscentrum en het bankroet
van de bestaande toeristenindustrie kwa
men snel naderbij; de bekende dubbel
deksbussen denderden in die tijd nog
dwars door het centrum. Uitlaatgassen
en trillingen hinderden niets of nie
mand, alleen de getergde oude black-
and-white-huizen zouden er last van
kunnen hebben. En die stonden toch op
de nominatie te worden neergehaald om
plaats te maken voor moderne kantoren,
zo was de gedachte.
Prijzen
Die ontwikkeling was zelfs voor de laat
ste bewoners onafwendbaar; de herstel-
kosten van de panden die tot op het fun
dament „ziek" zouden zijn, bleken hoger
dan de waarde van de gebouwen zelf.
Een onderzoeksbureau kwam tot de con
clusie dat ten minste vierhonderd pan
den tot de probleemgevallen moesten
worden gerekend.
In de periode die volgde op die onheils
boodschap is enorm veel gepresteerd, ge
noeg om in 1981 de European Prize for
the Preservation of Historic Monuments
te winnen en in 1983 de Europa Nostra
Medal. Er werd een full-time „conserva
tion officer" aangesteld; honderden pan
den werden aangekocht met gelden van
de gemeente, de regionale en landelijke
overheid, van kerken, van speciale reno
vatiefondsen en Britse monumentenzor
gorganisaties. Eigenaren van veel histori
sche gebouwen werd de helpende hand
toegestoken met renovatiesubsidies. In
tussen werden jarenlang aanvragen afge
wezen van projectontwikkelaars voor de
verwezenlijking van duizenden vierkan
te meters kantoorruimte binnen de
stadsmuren. De conservering van de
oude stad kreeg voorrang boven sloop
en nieuwbouw. Daarbij werd veel aan
dacht geschonken aan het in ere herstel
len van de unieke Rows. Het plaveisel
van middeleeuwse straatjes werd weer
mooi gemaakt. Oude steegjes kregen een
opknapbeurt, vestiging van winkels werd
aangemoedigd.
Wie nu als toerist door zulke steegjes
loopt, wordt aangenaam getroffen door
de aanblik van oude-stijl-uithangborden
aan de karakteristieke gevels waarachter
hypermoderne (bijna trendy) winkels
schuilgaan. Na de herstelperiode heeft
de gemeente veel moeite gedaan mensen
zover te krijgen weer in het stadshart te
gaan wonen; ontvolking, een bekend
probleem in steden met een verpauperd
centrum, was ook Chester niet vreemd.
Nu de grote klus in Chester is geklaard,
is het autovrije stadscentrum weer zeer
gewild als vestigingsplaats voor winkel
en gezin.
Succesverhaal
Chester is een succesverhaal, mensen
komen van heinde en verre om het aan
te horen en de bewijzen met eigen ogen
te zien. Toeristen en stads vernieuwers
uit heel Europa worden niet alleen aan
getrokken door die mooie zwartwitte
huizen en het verhaal erachter. De City
Walls hebben ook zo hun charme; in
welke stad kun je tegenwoordig nog, bij
na zonder onderbreking, over een deels
Romeinse, deels middeleeuwse en ne
gentiende eeuwse muur om het centrum
lopen? De unieke verdediging biedt een
prachtig voetpad dat bezoekers binnen
een uur langs alle mooie en historische
plekken van Chester brengt. Langs de
Chester Cathedral, langs het door Wil
lem de Veroveraar gebouwde Chester
Castle, langs de beroemde renbaan, die
van oudsher door de Britten ,,'t Soep
bord" wordt genoemd vanwege z'n bij
zondere vorm. Vanaf de muur heb je
ook prachtig uitzicht over het amfithea
ter van Chester, de grootste van de twee
die in Groot-Brittannië zijn opgegraven.
Als iemand twintig jaar geleden niet had
geroepen „Chesters gezicht is haar ge
luk", zou het nu niet meer bestaan.
ARJEN VAN DER SAR
MONTBRON - Wie voor het eerst
in Frankrijk op vakantie gaat,
moet niet in de Dordogne of aan
de zuidkust beginnen. De in vele
talen bezongen charme van deze
regio's wordt door velen zo bin
dend ervaren, dat het moeilijk
wordt om het vervolgens elders in
Frankrijk nog echt naar je zin te
krijgen.
Ten onrechte natuurlijk. Frankrijk telt
vele gebieden waar je in het vakantiebe
stek van enkele weken mooie herinne
ringen en verlangens aan overhoudt.
De herinnering, zo heeft Friedrich Mo-
ser eens geschreven, is het enige paradij
selijke domein van de mens dat onaan
tastbaar is. De Franse schrijver en filo
soof Jean-Paul Sartre definieerde zijn le
ven eens als één lange opbouw van her
inneringen, in dienst waarvan het altijd
op de toekomst gerichte verlangen staat.
Elke stap voorwaarts, zo observeerde
Sartre in zijn autobiografie „De
Woorden", betekent een uitbreiding van
het eigen verleden.
Hoekstenen
Vakanties in onbekende oorden kunnen
hoekstenen vormen in de opbouw van
een persoonlijk herinneringscomplex. Ze
behoren tot de, helaas beperkte, moge
lijkheden van de gemiddelde werknemer
om het ongeziene te verkennen en nieu
we beelden toe te voegen aan de herin
nering, die volgens de Amerikaanse cul
tuurcriticus Christopher Lash in zijn es
say „De cultuur van het narcisme" niet
rijk genoeg kan zijn. Voor Lash vormt
de herinnering het voorwaardelijke fun
dament voor een gelukkige levensavond.
Niet de opbouw van het pensioen maar
van de waardevaste herinnering is in dit
verband de beste oudedagsvoorziening.
Moser, Sartre en Lash verwoordden een
realiteit die door de meeste mensen diep
wordt gevoeld, maar niet zo concreet
wordt ervaren. De razernij waarmee bij
voorbeeld Amerikaanse en Japanse toe
risten doorgaans Europa fotograferen -
ze maken nooit de indruk echt aanwe
zig te zijn, zien geen beelden, maar leg
gen ze vast - lijkt een extreme bevesti
ging van wat deze schrijvers en denkers
in zo'n glorieus levensperspectief hebben
geplaatst.
De feitelijke vakantieviering, zo is mijn
ervaring, haalt het zelden bij het plezier
van voorproef en nasmaak. De fysieke
aanwezigheid op een vreemde plaats
heeft iets onwezenlijks en ongrijpbaars.
Je houdt jezelf voortdurend voor dat je
het werkelijk bent die daar rondloopt,
kijkt en geniet. Maar het wordt pas
„werkelijkheid" lang nadat je weer thuis
bent.
Obstakel
De herinnering aan een vakantie kan
met andere woorden een ernstig obstakel
zijn bij het kiezen van een nieuwe, onbe
kende vakantiebestemming. Als het je
ergens goed is bevallen, slaat de herinne
ring eraan om in het verlangen ernaar.
Je wilt het nog eens overdoen, maar dan
beter en anders. De letterlijke invulling
van dat verlangen loopt vrijwel altijd uit
op een diepe teleurstelling. Wat je met
de terugkeer naar een eerder bezochte
plaats beoogt, is de bevestiging van de
herinnering daaraan. En dat laatste is
onmogelijk: het duplicaat is altijd min
der dan het origineel, de herhaling altijd
zwakker dan het eenmalige. Toch is de
verleiding groot en iedereen geeft daar
met een zekere regelmaat aan toe, mij
zelf daarbij niet uitgezonderd.
Het zou daarom opnieuw de Dordogne
worden, jaren geleden onze eerste va
kantiebestemming in Frankrijk. Te laat
voor het reserveren van een van de hon
derden campings daar, moesten we de
Périgord laten voor wat ze is en uitwij
ken naar een ander gebied. Dat werd de
Charente, het door de toeristenindustrie
met een handjevol campings en sum
miere beschrijvingen karig bedeelde
voorland van de Dordogne.
De Charente, een op de kaart lastig tra
ceerbaar gebied, krult zich om de weste
lijke grens van de Dordogne heen en
vormt zo het voorland van de Périgord-
Blanc. Niet ver dus van waar we ons het
meeste „thuis" voelden. De camping
(Les Georges du Chambon, 37 kilometer
ten oosten van Angouléme en twee kilo
meter ten westen van het plaatsje Mont
bron) bleek een van de mooiste van de
vele campings die we in Frankrijk al
aandeden.
Uren wandelen
Hij ligt als een fleurig dessin uitgevou
wen over een groen en glooiend terrein
langs de Tardoire, een lieflijk stromende
zijarm van de rivier de Charente. Kleine
groepjes tenten liggen ver van elkaar
verspreid. Een zandstenen boerenhoeve
met paardestallen, een eenvoudige ge
meenschappelijke ruimte en het privé-
verblijf van de campingbeheerders, een
ouder echtpaar uit de Charente dat uit
munt in vriendelijkheid en behulpzaam
heid, vormt het geruststellende bewa
kingscentrum van dit vakantieverblijf.
De dag begint er 's morgens rond half
negen, wanneer een bakker uit de buurt
zijn nog op houtvuur gerezen pain de
campagne, stokbroden en croissants
komt bezorgen. Alles in de luwte van
uitgestrekte loofbossen, waar je nog uren
kunt wandelen zonder een woord Neder
lands of Engels te horen. Een recreatieve
idylle kortom, die naast de verrukkingen
van een authentiek en afwisselend land
schap, de stilte en de nauwelijks aange
taste architectuur van enkele dorpen en
gehuchten ook specifieke vakantievoor
zieningen als een zwembad en blinkend
sanitair biedt.
Niets
Het nabijgelegen plaatsje Montbron (een
supermarkt, een winkelstraat, een markt
pleintje, twee restaurants, drie cafés en
een voetbalveld voor een krakkemikkige
overdekte tribune) spant misschien wel
de kroon. Het mooifr van Montbron is
dat het niets is. In zijn onkreukbare on
wil te voldoen aan de overspannen ver
wachtingen van de reisfolder-lyriek, ver
tegenwoordigt het de Franse provincie
voorbeeldig. De grote verleiding schuilt
in zijn toonbeeld van de belofte, in zijn
onvolmaakte aankondiging van het vol
maakte en in de soevereine kalmte waar
mee het dat doet.
(ADVERTENTIE)
Met Sijthoff's
Educatieve Dienst
naar Sicilië
In de loofbossen van de Charente kun je nog uren wandelen zonder andere Nederlanders tegen te komen.
Hier, op steenworpsafstand van de on
weerstaanbare Dordogne, ga je iets be
grijpen van het uitzonderlijke dat in het
normale steekt, zolang het zichzelf maar
blijft. In de verkwikkende leegte van
Montbron laadt het verlangen zich hoog
op en loop je vol met herinneringen.
Herinneringen van een zeldzamer genre
dit keer. Je kunt naar Montbron terugke
ren zonder het genoemde risico dat de
fysieke werkelijkheid de herinnering er
aan verslaat. Je herinnert je immers iets
dat zichzelf was. is en hopelijk ook zal
blijven.
Niet in de Dordogne, de streek waar zijn
familiewortels liggen, maar in de Cha
rente kijk je plotseling naar Frankrijk
door de ogen van Jean-Paul Sartre. Hij
bracht zijn kleuterjaren door in Thiviers,
zestig kilometer onder Montbron, en be
greep al vroeg de kracht van het onvolle
dige en onvoltooide, dat pas in de herin
nering verder groeit.
De Charente, met haar goedbewaarde
onvolmaaktheid, is in de tegemoetko
ming daaraan bijna volmaakt.
De Educatieve Dienst van Sijthoff Pers houdt zich bezig met een
groot aantal activiteiten ten dienste van het onderwijs.
Naast lespakketten, hulp bi] het opzetten van een project, boeken
met les-ideeen en rondleidingen door het gebouw van Sijthoff Pers
om met eigen ogen te zien hoe een modem dagblad wordt ver
vaardigd, wordt er ook elk jaar in de herfstvakantie een educatieve
buitenlandse reis voor onderwijsgevenden georganiseerd.
Behalve de „gewone" culturele attracties van een bepaald land
staan op het programma ook schoolbezoeken, teneinde Nederland
se docenten de gelegenheid te geven kennis te maken met andere
educatieve culturen. De reis wordt doorgaans begeleid door een
kenner van het te bezoeken land en wordt voorafgegaan door een
kennismakingsbijeenkomst in het gebouw van Sijthoff Pers te Rijs-
Dit jaar voert de trip naar Sicilië, over welk eiland een rondreis
wordt gemaakt onder begeleiding van Prof. dr. L. de Blois, hoogle
raar oude geschiedenis aan de Katholieke Universiteit van Nijme
gen.
De turbulente geschiedenis van Sicilië, brandpunt van vele cultu
ren, en de gave staat,-waarin Griekse, Romeinse, Normandische en
andere bouwwerken zich bevinden, staat borg voor een unieke
Wilt u hierover, of over de andere activiteiten van Sijthoff's Edu
catieve Dienst meer weten, bel dan 's ochtends 070-190596,
José Gerding of Monique Brummelkamp.
