Jozef van den Berg zoekend en
roepend in woestijn van toneel
I
GENOEG GEWACHT'
bioscopen
Hans Vonk volgende
week bij proefspel
Afstandelijke Duras
over trieste liefde
Vier aardige jongens
spelen wereldleiders
KUNST
£e«dóe0ou/iont
DONDERDAG 2 FEBRUARI 1989 PAGINA 20 RA
Overleden jazz-muzikant
blijkt een vrouw te zijn
SPOKANE Een jazz-muzikant die jarenlang de
klanten van nachtclubs aantrok met zijn hoge stem
blijkt in werkelijkheid een vrouw te zijn geweest.
Haar fans en aangenomen zonen hebben daar tot
aan haar dood niets van geweten. Een van haar
aangenomen kinderen. Jon Clark, werd door de
begrafenisonderneming op de hoogte gesteld van
het ware geslacht de overleden jazzmuzikant Billy
Tipton. „Ik weet niet wat ik ermee aan moet", zei
Clark. „Hij zal altijd mijn vader zijn, maar ik vind
dat hij iets voor ons had moeten achterlaten, iets
dat de waarheid verklaart". Blijkbaar heeft Tipton
besloten haar identiteit te veranderen om zo als
jazz-muzikant aan het werk te kunnen komen.
Vroeger was het enkel mannen gegeven om in een
jazz-band te spelen. Tipton was ook getrouwd,
maar scheidde tien jaar geleden.
Expositie
Gerd Arntz
verlengd
DEN HAAG De gra
fiekwinkel Inkt in Den
Haag heeft wegens grote
belangstelling de over
zichtstentoonstelling die
aan Gerd Arntz (1900-
1988) is gewijd verlengd
tot 18 februari.
Schilderijen en tekenin
gen van Mark van Over-
beeke zijn van 4 tot 26
februari te zien bij Gale
rie Zagwijn in Den Haag.
Elaine de Kooning
aan kanker overleden
SOUTHAMPTON De schilderes en lerares Elai
ne de Kooning, de echtgenote van schilder Willem
de Kooning, is gisteren op 70-jarige leeftijd aan
kanker overleden. Haar werken zijn opgenomen in
de collecties van het Museum of Modern Art en
het Guggenheim museum in New York en hangen
in vele andere kunstinstellingen in Amerika. Elai
ne de Kooning maakte ook naam als criticus en
kunsthistoricus en werkte als hoogleraar aan de
universiteiten van New Mexico, Pennsylvania en
Yale. Zij werd in 1920 geboren als Elaine Catheri
ne Fried. Aan de kunstschool Leonardo da Vinei
in New York kwam zij in aanraking met leden van
de abstracte en realistische bewegingen. In die tijd
leerde zij De Kooning kennen en zij werd zijn leer
ling. Vijf jaar later, op 9 december 1943, traden zij
in het huwelijk.
bruari in da Stadsschouwburg, Nij
megen. Daarna tot 20 mei in het
hele land; vrijdag 3 maart Schouw
burg Rotterdam, donderdag 30
maart Stadsgehoorzaal Vlaardingen
en dinsdag 11 april Schouwburg
Leiden.
HERWIJNEN „Het is
een heel oud plan van me,
om nog eens toneel te ma
ken zonder enig decor. En
dit begint er op te lijken".
Jawel. Jozef van den Berg
treedt in zijn nieuwste
produktie „Genoeg ge
wacht" tegen een mini
mum aan decors op, maar
heeft in elk geval bereikt
dat er geen acteur meer te
bespeuren valt. Hij is zelf
publiek geworden en in
die rol in staat precies te
doen en te laten wat hij
maar wil.
Jozef: „Ik mag doen wat iede
re bezoeker kan doen als hij
voor een toneelstuk is geko
men dat maar niet wil begin
nen. Ik kan gaan roepen, het
podium oplopen om daar van-
alles te gaan doen, een gesprek
beginnen met de belichter, me
boos maken of overal in berus
ten, wat ik maar wil; er is im-
jners geen stuk. Er is wel pu
bliek en ik maak daar deel
van uit. Ten minste, ik treedt
op namens dat publiek, dat te
kennen geeft lang genoeg te
hebben gewacht".
Waarop, is maar de vraag, zo
als het publiek zelf ook mag
uitmaken welke symboliek
Van den Berg in het stuk - dat
er niet is - heeft willen leg
gen. Met een beetje goeie wil
kan het publiek er alle kanten
mee op.
Jozef ook. Die er verder wel
voor zorgt dat het echte, dus
kaartjeskopende publiek wel
lijk helemaal mooi zijn, als ik
zwijgend in de zaal plaatsneem
en we met z'n allen anderhalf
uur stilletjes gaan kijken naar
een leeg toneel waarop niets
gebeurt".
Maar zo ver komt het in dit
geval niet; Van den Berg tast
de grenzen van het toneelma
tig toelaatbare af, tot het pu
bliek niet meer goed weet of
het nog publiek is, of decor is
geworden, of opgenomen in
een gigantisch spel dat kilome
ters verder rijkt dan de toneel
zaal. „Genoeg gewacht!" roept
Van den Berg als een tot het
uiterste getergd stukje publiek.
Maar het echte publiek gnif
felt, want het stuk is weldege
lijk begonnen, al speelt Jozef
en met hem de voltallige zaal,
van niet. Mengsel van schijn
en werkelijkheid, Van den
Berg is daar altijd al een ma
gisch knutselaar in geweest.
Symboliek
Pas tegen het einde steken
stukjes symboliek door de
wolk van schijn, die over het
hele spel ligt: ieder mens
speelt de hoofdrol in het stuk
dat leven heet en pas inhoud
krijgt als het is afgelopen. Of:
we zijn allen zoekende acteurs
in een naamloos stuk waarvan
we allen afzonderlijk voor re
gisseur spelen, de een meer
bewust dan de ander. Of: waar
wachten we op? Biedt het he
den niet genoeg spanning en
leven en kunnen we niet elke
seconde een keuze maken?
Maar ook: we worden een
zaam geboren en gaan een
zaam dood en onderweg kan
ons vanalles worden afgeno
men, ook gezelschap.
Van den Berg bepeinst: „Het is
niet goed als ik te voren of
achteraf moet uitleggen waar
het stuk over gaat Dat moet
duidelijk zijn en is ook duide
lijk. Maar je moet het stuk
hebben gezien na de première
zaterdag 18 feburari in Nijme
gen".
Jozef van den Berg heeft een
flink aantal try-out-voorstel-
lingen nodig gehad om „Ge
noeg gewacht' de beslissende
vorm te kunnen geven. „Ik
ben met een idee begonnen en
heb dat vorm gegeven. Maar
tijdens het spelen ontdek je
pas echt, wat werkt en wat
niet. En ik heb ontdekt hoe
belangrijk het is, dat je moet
zijn wie je speelt. Tijdens som
mige try-outs was ik nog een
acteur die voor publiek speel
de, nu bén ik dat publiek en
treed ik namens hen op".
Verschil
Met dit verschil, dat niemand
van de kaartjeskopers zal den
ken dat bij gebrek aan acteur
zo maar iemand wat op het to
neel staat te doen. De optre
dende acteur is Jozef van den
Berg en iedereen weet dat; de
man uit Herwijnen heeft lang-
zamerhad een vast en zeer
trouw publiek gevormd, dat
zich bij voorbaat de handen
wrijft en er eens goed voor
gaat zitten. Wat is zijn uitstra
ling?
Van den Berg wil of kan er
nauwelijks antwoord op ge
ven. „Misschien omdat ik van
uit mijn gevoel speel." Maar er
is meer, al heeft Van den Berg
Een van de magische creaties van Jozef van den Berg: de bultenaar.
gelijk; zijn in vorm gebrachte
emoties komen vanuit zijn al
ledaagse werkelijkheid en het
verschil tussen de acteur Jozef
en de inwoner van Herwijnen
in de Betuwe is nihil. Hij is
een zoekende en hij speelt dat.
Maar zijn uitstraling, naief,
kwetsbaar en voortdurend in
beweging raakt het publiek tot
in het merg. En dit blijkt uit
elke voorstelling: de automobi
list die zojuist zijn medewegge
bruikers nog voor rotte vis
schold en hem het liefst de
berm in had gereden en dat
straks wéér zal doen, is tijdens
de voorstelling even de kluts
kwijt en zich bewust van zijn
eenzame rol in een veel te gro
te en harde maatschappij: zoe
kend naar het toneelstuk dat
leven heet.
Symboliek, gedachten en idee
ën hebben de rol overgenomen
van de poppen, waarmee Jozef
van den Berg zijn toneelloop
baan begon. Tijdens de try-
outs kwam, in de vorm van
zakdoek als warm incident
Mevrouw de Heks tot leven.
Een moment van herkenning,
bovendien. Maar het poppen-
verleden van Van den Berg
behoort, voor zover te voor
zien, voorgoed tot het verle
den. Van den Berg: „De strijd
tegen de titel van poppenspe
ler die sommigen me hardnek-
king gaven heb ik opgegeven.
Ik ben nooit poppenspeler ge
weest, ik heb soms gebruik
van poppen gemaakt en ik
noemde ze m'n familie. Maar
ook dat is voorbij. In enkele
try-outs las ik nog uit een
boekje voor, waarvan de
schrijver onbekend was. Maar
ook dat heb ik geschrapt, om
dat ik toen nog als acteur voor
publiek speelde en ik nu pu
bliek ben, dus zonder dat
boekje".
Jozef van den Berg denkt na,
brengt het idee naar voren
van de twee elkaar rakende
lichtcirkels die op de toneel
vloer vallen. „Ik volg de baan
van de cirkels die een acht
vormen, dus een eindeloze lijn;
zo zou ik een eeuwigheid kun
nen blijven lopen; een eeuwig
heid, zonder doel, zonder rich
ting. Mooi hè?"
Raadselachtig
De acteur zwijgt en glimlacht
zijn brede raadselachtige glim
lach die plotseling kan ver
dwijnen en dan een hele zaal
stilmaakt. Jozef van den Berg
weet niet waaraan hij zijn suc
ces dankt, waarom zijn vaste
publiek hem zo trouw blijft
volgen. Zegt hij. Maar zijn bre
de en kleine bewegingen, zijn
gehutsel met handen en voet
jes en gebogen rug, gescharrel
op het toneel en gedoe met
kleine voorwerpjes behoren
tot zijn instrumentarium en hij
wéét het. „Ik kan nu, als pu
bliek, een ei op het toneel
gooien, een plastic ei waar ik
op ga zitten broeden. Dan haal
ik uit m'n jas een opwindvogel
die van die fladderbewegingen
maakt. Wie leert hem vliegen?
vraag ik hardop. Doet u het, of
moet ik het doen?" In deze,
uiteindelijk geschreeuwde scè
ne zit vanalles. Van den Berg
die publiek is en tegelijk een
wanhopige acteur die op z'n
hurken voor moederkip speelt,
fladderbewegingen maakt en
moederkip is. Het is belache
lijk en buiten elke proportie,
maar niemand ontkomt aan de
brandende vraag, wie dat pas
geboren kuiken in godsnaam
leert vliegen. Kracht, hulpe
loosheid, suggestie en bijtende
realiteit, op het podium van
Van den Berg stroomt alles sa
men en daar komt dat publiek
voor. Steeds opnieuw en elke
keer met een nieuwe vraag die
iets met leven en overleven te
maken heeft. Eindeloos.
FRITS BROMBERG
Voor een uitgebreide agen
da, ook voor de komende
dagen, raadplege men
„UIT", de gratis wekelijkse
bijlage van deze krant.
tel. 01720-20800): Cocktail (12);
18.45, 21.30. za. t/m wo. ook
13.45. zo. ook 16.15. EUROCINE
MA II: Moonwalker (al); za. t/m wo.
13.45. A fish called Wanda (al);
wo. ook 13.30.
LEIDEN LUXOR (Stationsweg 19,
tel. 071-121239): Cocktail (12);
19.00, 21.15. za. t/m wo. ook
14.30. LIDO en STUDIO (Steen-
straat 39, tel. 124130): Betrayed
(16); Willow (al); 18.45, 21.15. do.
vr. ook 14.30. Who framed Roger
Rabbit (al); A fish called Wanda
(al); Big (al); 14.30, 19.00, 21.15.
Scrooged (al); 19.00, 21.15.
ook 14.45. Bambi (al); za. ma. di.
wo. 14.45. CITY THEATER II:
Moonwalker (al); ma. di. wo. 14.45.
Beetlejuice (al); 19.00, 21.15. za.
zo. ook 14.45.
VOORSCHOTEN GREENWAY
(tel. 01717-4354): Moonwalker (al);
15.45, 19.00. Frantic (al); 20.45.
KINDERVOORSTELLINGEN
Jungle book; za. t/m wo. 14.00. De
reddertjes; za. t/m wo. 14.00.
AC 2: Willow (al); do. t/m za.
14.00, 18.45, 21.30. zo. t/m wo.
13.15, 16.00, 18.45, 21.30. CINE-
AC 3: Die hard (16); 18.45, 21.30.
rillas in the mist (al);
14.00, 18.45, 21.30. zo. i/m wo.
13.15, 16.00, 18.45, 21.30. ME-
TROPOLE 2: Betrayed (16); 18.45,
21.30. do. vr. ook 14.00. ME-
TROPOLE 3: Who framed Roger
Rabbit (al); do. t/m za. 14.00,
18.45, 21.30. zo. t/m wo. 13.15,
16.00. 18.45, 21.30. METROPOLE
4: De ondraaglijke lichtheid van
het bestaan (al); 20.30. do. vr. ook
ODEON 1 (Herengracht 13, tel.
462400): Cocktail (al); 13.45,
18.45, 21.30. zo. 13.30, 16.00,
18.45, 21.30. ODEON 2: Me and
Him (al); 13.45, 18.45, 21.30. zo.
13.30, 16.00, 18.45, 21.30. ODE
ON 3: Llcense to drive (al); 13.45,
18.45, 21.30. zo. 13.30, 16.00,
18.45, 21.30. ODEON 4: Big (al);
13.45, 18.45, 21.30. zo. 13.30,
16.00, 18.45, 21.30. STUDIO 1
(Kettingstraat 12b, tel. 656402):
Bagdad cafe (16); 19.15, 21.45.
STUDIO 2: 18 Again (al); 19.00.
zo. t/m wo. 14.30. White mischief
(al); 21.30. e STUDIO 3: Spoorloos
(16); 19.00, 21.30. HAAGS FILM
HUIS: Zaal 1: Een verhaal van de
wind; 19.30. zo. ook 14.00. Het
rode korenveld; 21.45. zo. 16.15.
The time to live, the time to die;
zo. 14.00. Zaal 2: Drowning by
numbers; 19.30, 21.45. Zaal 3:
hard (16); za. 00.15.
13.15, 16.00. METROPO
LE 5: Moonwalker; z
STUDIO 3: Bambi;
GRATIS ELKE WOENSDAG DE
i Babylon, tel. 471656): A fish
called Wanda (al); 14.30, 17.00,
21.45. CINEAC 1 (Buitenhof 20.
tel. 630637): Cocktail (al); do. t/m
za. 14.00, 18.45, 21.30. zo. t/m wo.
13.15. 16.00, 18.45, 21.30. CINE-
BIILAGE BIJ UW KRANT MET
INFORMATIE OVER FILMS.MUZIEK
THEATER, RECREATIE, EXPOSITIES
EN EEN COMPLETE AGENDA
NO'
VA Is
CAI
Valt t
agrar:
menl»
noord
de al<
loof
rituel
Marij
rubrii
Romt
schijr
iKor
DEN HAAG Het herstel van de door een virale
ziekte getroffen dirigent Hans Vonk verloopt zo voor
spoedig, dat hij volgende week weer aanwezig kan zijn
bij het proefspel van een aantal kandidaat-orkestleden
voor het Residentie Orkest. Het is inmiddels vrijwel ze
ker dat hij aan het einde van dit seizoen in staat zal zijn
uitvoeringen van de negende symfonie van Mahler in
Den Haag te leiden.
Na afloop van het driejarig contract dat het Residentie Orkest
heeft gesloten met de Franse gastdirigent Alain Lombard is het
niet noodzakelijk om te zien naar een opvolger. De verbinteniS|
van Hans Vonk als Musikdirektor in Dresden loopt aan het eind'
van het seizoen 1989-90 af en dat schept de mogelijkheid dat hij
vanaf die tijd twaalf tot veertien weken per seizoen voor het
Residentie Orkest kan staan. Lombard is inmiddels bij het zoge
naamde „wijn-orkest" van Bordeaux benoemd, maar heeft toe
gezegd dat hij vier Haagse weken voor zijn rekening zal nemen.
Na het vertrek van artistiek directeur Jan Taat werd ter ver
sterking van de directie voor een periode van zes maanden Afze
Sytsma benoemd. Volgens RO-directeur Ben van der Meer zijn
momenteel besprekingen met een definitieve opvolger van Taat
in een vergevorderd stadium. Deze functionaris is uiteraard niet
verantwoordelijk voor de programmering van het volgende sei
zoen, maar zal wel worden ingezet voor de daarop volgende sei-j
zoenen. Het is daarij volgens Van der Meer de bedoeling dat het'
concert-aanbod een stijgende lijn gaat vertonen, ook door andere
Nederlandse orkesten en door het Nederlands Kamerkoor. Ook
zal een meesterserie met internationaal vooraanstaande pianis-j
ten worden geïntroduceerd.
Van der Meer toont zich tevreden met de publieke belangstel-!
ling voor zijn Residentie Orkest. „Ik vind dat de concerten rede
lijk goed lopen. In de Prins Willem-Alexanderzaal verkochten
we 5500 abonnementen, in de Dr. Anton Philipszaal 12.000, dat
kan toch een niet-onaanzienlijke stijging worden genoemd. He
laas beschikken we niet over voldoende mankracht om de zaal
te promoten en ook missen wij de financiële middelen om voor-j
stellingen uit te kopen".
ADRIAAN HAGER
BR"
15.55
16.45
17.30
19.25
19.30
20.00
20.35
24,25
Anaier wan marguuma uurn». no-
gie: Bernard Anberree. Met Domini
que Paquet, Patrick Simon, Carole
Delacourt en Isabella Corriger. The
ater aan de Haven, Den Haag,
1 februari.
Hoewel de broze, tamelijk mo
notone stem van de schrijfster
Marguerite Duras aan het be
gin van „Suzanna Andier"
spreekt van opgevouwen para
sols en open deuren, ziet het
vertrek waarin het stuk zich af
speelt er niet precies zo uit.
Vier zuilen vormen de ene. een
muur met schoorsteenmantel
de andere wand van het decor.
De stoelen zijn, zoals zo vaak
in stukken van Duras, met la
kens afgedekt.
Hoofdpersoon Suzanna Andier
is naar Zuid-Frankrijk geko
men om een nieuw zomerhuis
te zoeken. Haar echtgenoot
Jean kon niet en ze slijt haar
tijd met haar minnaar Michel,
haar eerste in een vijftienjarig
huwelijk mét kinderen. Het
nieuwe zomerhuis moet leven
in het huwelijk blazen, of is te
ken van de klad die in Suzan-
na's bestaan is gekomen.
Zoals altijd bij Duras gaat het
in dit stuk uit 1968 om de dia
loog onder de uitgesproken
tekst. De schrijfster uit zich im
mers in modaliteit: het ^ou
kunnen, misschien zo, maar
het kan ook anders. Wat blijft,
is melancholie, verdriet om hoe
het had kunnen zijn, hoe de
personages het gewild hadden.
Ook in „Suzanna Andier" be
geven de gesprekken zich om
de hete brij heen. Is Michel
slechts een alibi voor Jean, die
vaker slippertjes maakte en
daar nu rustig mee door kan
gaan, omdat Suzanna het ook
heeft gedaan? En zijn de per
sonages meer dan projecties
van het verdriet om haar verlo
ren liefde en haar ongelukkige
verhouding met haar dochter,
die de schrijfster in al haar
stukken van zich afschrijft?
De enscenering van Bernard
Anberree is even afstandelijk
als de tekst. De personages
staan als verlamd tegenover
elkaar en houden hun overjas
sen aan, zoals de lakens niet
van de stoelen afgaan en wat
werkelijk in Suzanna en Michel
omgaat, een raadsel is. Deze
„Suzanna Andier" is een
rechtgeaarde versie van het
werk van Duras, dat steeds be
gint waar de gemiddelde ro
mantische film ophoudt: na de
verliefdheid. Suzanna zegt niet
voor niets, dat de zomer voor
haar nauwelijks anders voelt
dan de winter, koud en som
ber.
PETER SNEL
Trots
Acteur Peter
Ustinov
poseert trots
voor de
fotograaf na
afloop van zijn
installatie als
lid van de
Franse
Academie voor
Schone
Kunsten in
Parijs,
gisteren.
Rechts zijn
zoon Igor en
kleindochter
Clara.
Rondtheater apealt 'Dissonanten'
van John Pownall. Vertaling: Gerben
Helling». Regie: Eric Pul. Gezien in
Acteurstoneel. Emoties en
flinke lappen tekst. Dat willen
de jongens van het Rondthea
ter. En daar weten ze ook heel
behoorlijk weg mee; Nick van
Leeuwen mocht niet voor
niets bij regisseuze Shireen
Strooker meedoen met de pro
fessionele produktie 'Ondine'.
En hij steekt niet met kop en
schouders boven zijn medespe
lers uit. Met 'Kees de Jongen',
'Cyrano de Bergerac en 'Je
moet ermee leven' had het op
De Vlietschans begonnen
groepje terecht veel succes.
Hun nieuwe voorstellling,
'Dissonanten', is geen succes
Dat ligt in eerste instantie aan
de keuze van het stuk. In het
Kremlin zijn vier wereldlei
ders bij elkaar. De twee poli
tieke, Stalin en zijn cultuurmi
nister Zjdanov, willen de cul
turele, Prokofjev en Sjostako
vitsj, dicteren hoe ze moeten
componeren. Aanvankelijk
gaat dat vrij subtiel: Zjdanov is
de bloedhond en Stalin pro
beert de vaderlijke benade
ring. Tot het rode gevaar zijn
ware aard toont en Stalin de
platen van Prokofjev allemaal
kapot laat slaan. Muziek met
dissonanten is slecht voor het
volk.
De leiders, die niets van mo
derne kunst snappen, drinken
stevig door. Stalin wordt nog
meer de tiran, maar ook ko
men ziin zwakke plekken aan
het licht: de religie van zijn
jeugd en de liefde voor zijn va
derland Georgië. Zjdanov en
Stalin zijn in het stuk karika
turen en als zodanig alleen ge
schikt om vooroordelen te be
vestigen. Sjostakovitsj is al een
iets genuanceerder personage.
De rollen liggen te ver af van
de acteurs van Met Rondthea
ter. Menno Bentveld speelt de
enige aardige rol van het stuk,
die van de vrije en humoristi
sche Prokofjev, nog het meest
licht en geloofwaardig. Erik
Jansonius, Robert Strijk en
Nick van Leeuwen als Stalin,
Zjdanov en Sjostakovitsj spe
len zeker niet slecht, maar sla
gen er toch niet in van het cli
chématige en nogal vervelen
de stuk een boeiende voorstel
ling te maken. Jammer, maar
de volgende keer waarschijn
lijk weer beter.
DICK VAN TEYLINGEN
Spanje erft
alles van Dali
MADRID De op 23 ja
nuari overleden Spaanse
surrealistische kunstenaar
Salvador Dali blijkt al zijn
bezittingen inderdaad na
gelaten te hebben aan de
Spaanse staat.
Eerder deze week meldde het
Spaanse weekblad Cambio 16
dat al, overigens vóórdat het
testament was geopend. NHet
testament van Dali is opge
maakt op 20 september 1982.
Het ministerie van cultuur
van Spanje toonde zich giste
ren in een officiële verklaring
uitermate dankbaar voor „de
grote vrijgevigheid van de uit
zonderlijke schepper jegens
het Spaanse volk". Tijdens de
laatste jaren van het leven van
Dali waren er steeds meer ge
ruchten dat de erfenis zou
worden verdeeld onder Robert
Descharnes, een kunsthande
laar die zich ontwikkelde tot
Dali's enige agent, en de schil
der Antoni Pixot, die een
naaste vriend van de Dali's
was. Dali heeft ook nog een
zuster Ana Maria (80), van wie
hij echter al jarenlang geheel
is vervreemd.
