*r -
Wereld ontsnapte kwart eeuw
geleden aan een atoomoorlog
'finale'
CUBA-CRISIS BRACHT KOUDE OORLOG OP SIBERISCH DIEPTEPUNT
Boos
Knoop
Ccidóc Qowiarit
ZATERDAG 17 OKTOBER 1987
„De Amerikanen hebben ons land met militaire bases
omringd en bedreigen ons met nucleaire wapens. Nu
zouden ze leren hoe het voelt wanneer er vijandige
raketten op je gericht worden". Dat schreef de
Russische partijleider Nikita Chroestsjov in zijn
memoires over de verbijsterende gebeurtenis van
vijfentwintig jaar geleden: het plaatsen van Sovjet-
raketten op Cuba. Die dreiging veroorzaakte bijna een
nieuwe wereldoorlog. Maar er was ook een positief
effect. Het drama illustreerde wat de grenzen waren
van het blufpoker waaraan de grootmachten zich
schuldig maakten. Het maakte duidelijk dat een
atoomoorlog de uiteindelijke prijs zou zijn. En dat
vonden beide partijen onaanvaardbaar.
Het is nog steeds volmaakt onduidelijk wat de Sovjetrussische leider Ni
kita Chroestsjov vijfentwintig jaar geleden inspireerde tot de uiterst ris
kante beslissing om in het geniep raketten op Cuba te installeren.
Feit is dat sommige haviken in het
President John F. Kennedy die de Cuba-crisis zonder
wapengekletter wist op te lossen.
FOTO: AP
Nikita Chroestsjov die met zijn Cuba-avontuur bijna een derde wereldoorlog
veroorzaakte. Hier de voormalige Russische partijvoorzitter met de
Cubaanse leider Castr. FOTO: AP
Witte Huis geen ander antwoord
zagen dan een preventieve aanval
om de bases onschadelijk te maken
voordat de raketten operationeel
konden worden. De aarde wankel
de dertien dagen lang op de rand
van een Derde Wereldoorlog en
deze week werd bekend dat het
Kremlin ernstig rekening heeft ge
houden met een Amerikaanse
atoomaanval op Moskou.
Met de Cuba-crisis bereikte de Koude
Oorlog een Siberisch dieptepunt. Nu nóg
is er geen zinnig argument te bedenken,
waarom Chroestsjov het zover liet ko
men. Het was een bijzonder naieve
daad. Kennelijk veronderstelde
Chroestsjov dat een dergelijke onderne
ming, direct in de Amerikaanse achter
tuin, onopgemerkt kon blijven. Hij hield
in het geheel geen rekening met een
Amerikaanse reactie. Het installeren
ging zelfs door toen duidelijk werd dat
de Amerikanen de plannen hadden ont
dekt. Het is allemaal onbegrijpelijk, ten
zij Chroestsjov werkelijk een oorlog op
het oog had. Maar daarvoor ontbreken
nadere aanwijzingen. De confrontatie,
op het scherp van de snede, liep op het
nippertje goed af. De Amerikaanse presi-
jdent John F. Kennedy opende voor de
i Russen de mogelijkheid om, zonder ge-
t zichtsverlies, een eind te maken aan hun
1 roekeloze avontuur. Uiteindelijk maakte
Chroestsjov daar van harte gebruik van.
Oorzaak
De Verenigde Staten vallen echter niet
vrij te pleiten van schuld aan het veroor
zaken van de crisis. De nieuwe Ameri
kaanse president John Kennedy werd bij
zijn ambtsaanvaarding, in januari 1961,
geconfronteerd met vergaande plannen
om het regiem op Cuba ten val te bren
gen. Eisenhower was op het idee geko-
imen dat de Cubanen zelf te laten doen.
Ruim honderdduizend van hen hadden.
de wijk genomen naar het Amerikaanse
vasteland. De CIA veronderstelde dat
leen invasie van ballingen op Cuba een
anti-Castro-rebellie zou veroorzaken.
Kennedy aanvaardde het actieplan en
bepaalde dat de inval op 17 april zou
plaatsvinden, vanuit Nicaragua.
De invasie, in de Varkensbaai aan de
Cubaanse zuidkust, werd een volledige
mislukking. De organisatie bleek zo lek
als een mandje en Castro was volledig
op de hoogte van de komst van z'n te
leurgestelde landgenoten. Bij de ontsche
ping ging de munitievoorraad en de ra-
dio-apparatuur verloren. De slecht ge-
i trainde infiltranten hadden in het moe-
i rasgebied geen schijn van kans. Het vijf-
j tienhonderd man sterke invasieleger
werd tegengehouden door de Cubaanse
volksmilitie. Na drie dagen waren elf-
j honderd ballingen gevangen genomen.
De infiltranten leverden Cuba onweer
legbare bewijzen dat de VS achter de in
vasie stonden. Dat veroorzaakte in de
vergadering van de Verenigde Naties een
heftige confrontatie tussen de Cubaanse
minister van buitenlandse zaken Raül
Roa en de Amerikaanse afgevaardigde
bij de VN, Adlai Stevenson. De laatste
slaagde er niet in de Cubaanse argumen
ten te ontzenuwen. President Kennedy
ging in de ogen van de wereld af als een
gieter. En de Cubanen hadden geen en
kele reden meer om de Amerikanen te
vertrouwen. Castro kondigde op 1 mei
1961 af dat Cuba nu een socialistische
staat was en legde zijn lot volledig in
I Russische handen.
Koude oorlog
De Koude Oorlog bereikte een nieuw
dieptepunt. In 1960 was de hoop op
dooi de bodem ingeslagen, toen boven
Sverdlovsk in de Sovjetunie een Ameri
kaans U-2-spionagevliegtuig werd neerge
schoten, bestuurd door de piloot Gary
Powers. Sovjetleider Nikita Chroestsjov
haalde de maximale buit uit het inci
dent. Hij zette de Amerikanen, die aan
vankelijk hadden verklaard dat het om
een uit de koers geraakt verkennings
vliegtuig van de NASA ging, voor schut
door afdrukken van foto's te tonen die
door Powers waren gemaakt.
Na het Varkensbaai-incident ontmoetten
Chroesjtsjov en Kennedy elkaar op 3.
juni 1961 in Wenen. De Sovjetleider
deed er een poging om West-Berlijn uit
geallieerde handen los te weken, maar
Kennedy gaf geen krimp. Hij ontwikkel
de integendeel, naar aanleiding van het
gesprek, nieuwe „uitgangspunten" voor
de Berlijn-politiek: een voortgezet ver
blijf van de westerse geallieerden in Ber
lijn en handhaving van de economische
betrekkingen tussen het westelijk stads
deel en de Bondsrepubliek. Ze werden
begin augustus door Frankrijk, Engeland
en de Bondsrepubliek aanvaard. Enkele
Het Russische schip Divinogorsk dat in canvas verpakte raketten naar Cuba vervoerde.
dagen later verrees de Muur. De Koude
Oorlog werd ijzig.
Een jaar later wankelde de wereld der
tien dagen lang op de rand van een Der
de Wereldoorlog. In augustus 1962 al
was door de Amerikanen een opmerke
lijke drukte geconstateerd in de Cubaan
se havens. Er was, zo bleek, kennelijk
een bijzonder „hulpverleningsprogram
ma" op gang gekomen. Schepen uit de
Sovjetunie voeren af en aan en het was
maar de vraag of ze er de schaarste aan
eerste levensbehoeften kwamen oplos
sen.
Kennedy maakte het Kremlin in sep
tember duidelijk dat de Verenigde Sta
ten het niet houden dulden dat ze, vanaf
Cuba, een Russisch pistool op de borst
gedrukt kregen. Chroestsjov antwoordde
met geruststellende, maar nietszeggende
verklaringen. Een zwaar bewolkte hemel
maakte begin oktober spionage vluchten
boven Cuba onmogelijk. Maar op 14 ok
tober kwam het orfmiskenbare bewijs.
Bij het Witte Huis werden foto's afgele
verd waarop duidelijk was te zien dat op
Cubaans grondgebied Russische raketba
ses werden gebouwd. Militaire deskundi
gen constateerden al snel, dat de raket
ten al in november operationeel konden
zijn. De enige vraag die nog restte was:
met welk doel? Werd hier een aanvals
oorlog voorbereid?
Binnen de presidentiële staf liepen de
meningen over het benodigde antwoord
sterk uiteen. Na dagenlange besprekin
gen lagen twee mogelijkheden op tafel:
een luchtaanval op de installaties of een
maritieme blokkade om de verdere aan
voer van raketonderdelen te beletten. De
mogelijkheid van een invasie werd van
het programma afgevoerd toen was bere
kend dat dan circa vijfentwintigduizend
Amerikaanse soldaten zouden kunnen
sneuvelen.
Intussen werkte Kennedy, alsof er niets
aan de hand was, gewoon zijn agenda af.
Daarbij hoorde, in de ochtend van 18
oktober, een ontmoeting met de Russi
sche minister van buitenlandse zaken,
Andrei Gromyko. De rakettencrisis
kwam niet ter sprake. De Russen moch
ten niet weten dat hun geheim was ont
dekt. En 's avonds zat Gromyko aan
aan een banket op de achtste etage van
het ministerie van defensie. Op hetzelfde
tijdstip vergaderde, één etage later, Ken
nedy's crisisstaf.
Binnen een week
De volgende dag bleek uit nieuwe foto's
dat de rakettenbases hun voltooiing na
derden. De defensiespecialisten kwamen
tot de conclusie dat de raketten binnen
één week operationeel konden zijn. Het
leger werd in opperste staat van alarm
gebracht. Florida, de Amerikaanse staat
„tegenover" Cuba, werd volgestouwd
met militair materieel. Duizend vliegtui
gen werden naar Miami en omstreken
overgeplaatst. De crisis was tot dan toe
onopgemerkt gebleven. Maar op 21 ok
tober had de New York Times ontdekt
dat er iets aan de hand was: te veel kan
toren waren 's avonds laat verlicht; te
veel functionarissen ontbraken op verga
deringen en recepties. Sommige autori
teiten spraken hun mond voorbij en de
krant concludeerde uiteindelijk feilloos
dat zich rond Cuba een „rakettencrisis"
aan het afspelen was. Het Witte Huis
verzocht dringend niets met die weten
schap te doen, „want dat speelt de Rus
sen in de kaart".
Het was echter duidelijk dat het nieuws
niet meer geheim te houden, viel. Terwijl
het Witte Huis in de ochtend van 22 ok
tober 1962 bekendmaakte dat de presi
dent later op de dag de natie zou toe
spreken, werd de rakettengordel van de
Verenigde Staten, van Groenland tot
Turkije, op scherp gesteld. Het grootste
deel van de bommenwerpers bevond
zich in de lucht, met atoombommen. De
acht atoomonderzeeërs, met in totaal
128 Polarisraketten aan boord, namen
strategische posities in. De marine
bouwde een gordel van oorlogsschepen
om Cuba heen.
Om zeven uur 's avonds Amerikaanse
tijd, één uur 's nachts in Nederland,
'lichtte Kennedy de wereld in. Hij vertel
de van de installatie van raketten op
Cuba; van het feit dat het hele oosten
van de Verenigde Staten daardoor direct
werd bedreigd. Hij legde uit welke con
tacten hij met Chroestsjov had gehad en
hoe de Russische leider hem had voorge
logen. „De jaren dertig hebben ons een
duidelijke les geleerd", zei hij, met een
verwijzing naar de opkomst van het fas
cisme. „Wanneer agressieve daden niet
worden beteugeld en zonder verzet
worden aanvaard, leiden ze uiteindelijk
tot oorlog. Onze natie is tegen oorlog.
Daarom moet ons onwankelbaar doel
zijn het gebruik van deze raketten tegen
ons land of elk ander land te voorko
men. We moeten ervoor zorgen dat ze
worden verwijderd van het westelijk
halfrond".
Kennedy kondigde een „quarantaine"
van Cuba aan. Alle schepen, op weg
naar het eiland, zouden worden tegenge
houden en gecontroleerd. Als ze wapens
aan boord hadden, zouden ze worden te
gengehouden. Dat zou doorgaan, totdat
de Russen alle raketten van Cuba had
den verwijderd.
De president had gekozen voor de maat
regel die, voorlopig, het minste politieke
risico met zich bracht. Niet iedereen was
het daarmee eens. Een van de adviseurs,
oud-minister van buitenlandse zaken
Dean Acheson, trok zich bij wijze van
protest terug uit het overlegcomité.
De aankondiging had zeer verdeelde re
acties tot gevolg. De Amerikanen begon
nen massaal te hamsteren. De atoom-
vrije ruimten werden in gereedheid ge
bracht voor de opvang van de bevol
king. Alle westerse regeringen stemden
in met de beslissing van de Amerikaanse
president. Maar hier en daar maakten
demonstranten duidelijk dat Kennedy
volgens hen een voorwendsel zocht voor
wéér een invasie van Cuba. Het Kremlin
reageerde verontwaardigd. Chroestsjov
beschuldigde Kennedy van piraterij.
Volgens hem duwden de Amerikanen
„de mensheid naar de afgrond van een
wereldoorlog" en hij noemde de maatre
gelen „het toppunt van westers kapitalis
me". Ook in de Sovjetunie werd het le
ger in opperste staat van paraatheid ge
bracht.
De vertegenwoordiger van de Sovjetunie
bij de Verenigde Naties, Zorin, beschul
digde de Amerikanen tijdens een zitting
van de Veiligheidsraad van „agressie".
De Amerikaanse afgevaardigde, Adlai
Stevenson, vroeg hem toen op de man
af: „Ontkent u dat Rusland op Cuba ra
ketten en raketbases heeft geplaatst?".
Zorin ging het antwoord uit de weg: „Ik
sta hier niet in een Amerikaanse rechts
zaal en daarom wens ik niet te antwoor
den". Waarop Stevenson vaststelde: „U
bevindt zich in de rechtzaal van de we
reldopinie". Maar Zorin ging daar niet
op in.
Confrontatie
De confrontatie op zee bleef uit. Op 24
oktober gaf het Kremlin de schepen die
nog naar Cuba op weg waren, opdracht
kun koers te wijzigen. Twee dagen later
schreef Chroestsjov Kennedy een lange
brief, waarin hij toegaf dat de Sovjetunie
atoomraketten op Cuba had geïnstal
leerd, „maar die staan er alleen voor
verdedigende doeleinden". Hij drong er
bij de Amerikanen op aan „niets onher
stelbaars te doen" en bood ontmanteling
van de raketten op Cuba aan, in ruil
voor een Amerikaanse belofte dat het
eiland niet zou worden aangevallen. „U
beantwoordt dit door de intrekking van
de blokkade. Verder valt u geen Russi
sche schepen meer op een piratenmanier
lastig".
De crisis leek voorbij. Maar kennelijk
was Chroestsjov te mild geweest in de
ogen van zijn collega's in het Politburo.
De volgende dag kwam een nieuwe
brief, met aanvullende eisen. „Wij zul
len onze raketten van Cuba verwijderen,
zodra u uw raketten uit Turkije weg
haalt". Kennedy besloot het laatste
schrijven openlijk te negeren en beant
woordde alleen de eerste brief. Hij toon
de zich akkoord met het voorstel en
prees Chroestsjov met zijn „wijs staats
manschap".
Op 28 oktober werd een begin gemaakt
met het ontmantelen van de bases. De
schepen, die het materieel afvoerden, lie
ten laadkleppen open, om de controle
rende vliegtuigen te tonen dat de raket
ten inderdaad werden afgevoerd. Toen
drie weken later de verwijdering com
pleet was, hieven de Amerikanen hun
blokkade op. Het Kremlin is nooit meer
op de tweede brief teruggekomen.
Glasnost
Tijdens de crisis is het leven in Moskou
zijn gewone gang gegaan. In de partijpers
werd geen letter aan de kwestie gewijd.
Een delegatie Nederlandse journalisten
onderhield zich in het Kremlin met ken
nelijk ontspannen functionarissen, die
hen het summum van Russische satire
lieten zien: het blad Krokodyl, vol car
toons waarop de situatie in binnen- en
buitenland op de hak werd genomen.
Pas de oude kranten thuis maakten dui
delijk dat ze daar, in het hartje van Mos
kou, waren ontsnapt aan een Ameri
kaanse atoomaanval.
Tot nu toe is in de Sovjetunie geen enkel
verslag verschenen met een eigen, offi
ciële visie op de gebeurtenissen in het
Caribisch gebied. Maar dat kan, in het
kader van de „glasnost", nu snel veran
deren. Deze week lichtten, voor het
eerst, enkele functionarissen een tipje
van de sluier op die vijfentwintig jaar
lang over het Sovjetrussische crisisbe
raad heeft gehangen. Het blijkt dat hoge
partijfunctionarissen hun gezinnen uit
voorzorg de hoofdstad uitstuurden.
Dat Chroestsjov uiteindelijk de Ameri
kaanse dreigementen serieus nam, blijkt
uit het verhaal dat Sergo, de zoon van
de toenmalige vice-premier Anastas Mi-
kojan, openbaar heeft gemaakt. Op 28
oktober werd, vertelde hij, de tekst van
Chroestsjovs mededeling dat de raketten
werden teruggehaald, door speciale koe
riers op topsnelheid dwars door Moskou
naar de radiostudio gebracht, zodat het
nieuws om acht uur 's avonds - drie
uur 's middags in Washington - in de
Engelse uitzending van Radio Moskou
wereldkundig kon worden gemaakt.
„Onze inlichtingendiensten waren ervan
overtuigd dat de Amerikanen op het
punt stonden Cuba aan te vallen".
ANDRÉ HORLINGS
door Piet Snoeren
Vroeger was je verkenner of padvinder;
wat van de twee hing een beetje van je
gezindte af. Bij de verkennerij heerste
meer het Roomse vrijheid-blijheid, terwijl
padvinders gebukt gingen onder een
loodzware eed van trouw aan God,
koningin en vaderland. Doel van dit alles
was „de jeugd weg te leiden uit de
omgeving der ontevredenen en haar te
waarschuwen voor de socialisten en de
godloochenaars". Een hele opgaaf.
Gemakkelijker was de plicht van de
zusje van de pot helpen en hup, de knoop
mocht uit de halsdoek ten teken dat men
zich van zijn belofte gekweten had en de
rest van de tijd onbezwaard kon
aanlummelen.
Tegenwoordig ben je geen padvinder of
verkenner meer, maar scout. Een andere
reden dan dat een vertegenwoordiger in
verfwaren tegenwoordig een
salespromotor van coatings is, een
verzekeringsagent een portfolio manager,
zal daar wel niet achter zitten. Vroeger
klonken holle vaten het hardst,
tegenwoordig klinken ze Engels. De
goede daad echter is gebleven, zij het dat
men het werkterrein sinds de opkomst
van het piasgootje heeft moeten
verleggen. Grensoverschrijdend werd de
goede daad. Daadwerkelijk helpen bij het
aanbrengen van driehonderd
waterzuiveringsfilters in Noord-Jemen
wil de padvinderij na de taalgrens
overschreden te hebben door zich
Scouting Nederland te gaan noemen.
Applaus? Dan onderschat men de schier
onneembare grenzen van de Nederlandse
volksaard. „Foei", gispte het ministerie
van ontwikkelingssamenwerking
onmiddellijk de hulpactie van de scouts.
„Dit voornemen past nauwelijks in de
strategie van het departement". Waarna
woordvoerder Rosenstock van de
Stichting Nederlandse Vrijwilligers er als
de kippen bij was om de volgende duit in
het zakje te doen: „De tijd van
f oedwillende amateurs is voorbij. Ik
rijg de kriebels als ik lees hoe ze te werk
denken te gaan". De scouts hebben,
kortom, bij het initiatief van hun
grensoverschrijdende goede daad over het
hoofd gezien dat het in dit land ook
nooit goed is.
Arme prins Claus. Eén van zijn 47
functies bestaat uit het
beschermheerschap van Scouting
Nederland. Maar een andere is het
erevoorzitterschap van Rosenstocks
Stichting Nederlandse Vrijwilligers. En
nog een andere wordt gevormddoor zijn
baan als inspecteur van het ministerie
van ontwikkelingssamenwerking. Hij
komt met die dubbelfuncties dus lelijk
tussen twee vuren te zitten. Hoe moet hij
de goedwillende amateurs van Scouting
Nederland in bescherming nemen tegen
de departementale waakhond die hij zelf
is, terwijl hij bovendien als Rosenstocks
erevoorzitter geacht wordt de kriebels te
krijgen van hun gekluns
Het bewijst maar weer dat dubbelfuncties
niet deugen. Wie belangen verstrengelt,
raakt vroeg of laat met zichzelf in de
knoop. Een man die dat deksels goed in
de smiezen heeft is Tjaart Kloosterboer.
Hij beperkt zich tot slechts één functie,
die van conditietrainer bij de Koninklijke
Nederlandse Schaatsbond. En hoewel hij
als zodanig de grensoverschrijding niet
schuwt, weet hij zijn grenzen te kiezen,
Tjaart. De grens van Gran Canaria. Zie
hem relaxen nabij de hemelsblauwe
swimmingpool van het
appartementencomplex VIP's te San
August in, in harmonieuze middagdut
verenigd met de vier vrouwen en acht
mannen van de kernploeg. Zonnetje van
30 graden op hun bolletje, daarom liggen
ze onder een parasolletje. Zo'n
enkelfunctie, uitgeoefend op zo 'n lokatie,
gegarandeerd dat een mens niet met
zichzelf in de knoop raakt.
Er zijn schaatsers die zich op de
beproevingen van het wedstrijdseizoen
voorbereiden door te skeeleren. Met
anderhalve kilo rolschaats onder elke
voet voortbeulen over split, klinkers,
kasseien. Noordooster krachtje zes pal
tegen. Bloed in de schoenen, om Dolle
Dries van Wijhe te citeren. Niet zo de
vier vrouwen en acht mannen van de
kernploeg. Die mochten ter voorbereiding
van de aanstaande olympische winter
aan de lauwe, luwe vloedlijn van Gran
Canaria met hun schepje spelen. „Geen
betere plaats om vitamines te verzamelen
voor de maanden die komen gaan",
snorde Yvonne van Gennip, op
Bondskosten nippend aan een glaasje
granaatappelsap. „Je kunt op ait eiland
plezierig je conditie op peil brengen",
feeuw de Ria Visser, van Tjaart
'loosterboer een gevuld olijfje
accepterend. „Zorgen maken heb ik
afgeleerd en ik voel me er heerlijk bij".
Waarom de kernploeg zijn
trainingskamp in het Oostenrijkse
Mittersill verwisseld heeft voor Gran
CanariaLekker ontspannen,
rechtvaardigde Kloosterboer zijn
grensoverschrijdende goede daad. IJsvrij
aan een subtropisch strand. „Ik leer hier
mijn geest kennen en op dat feit wil ik
inspringen", mompelde Yvonne van
Gennip nog alvorens zich blijvend door
de siësta te laten overmannen. En als de
kernploeg ondanks zo'n voorbereiding de
komende winter toch slecht mocht gaan
presteren? Het excuus ligt bij voorbaat
klaar. Kpnariepoepjes op de baan.
