n
Jaar van het
„kerkelijk
spreken"
1
1
- 1
LEIDSE COURANT ZATERDAG 27 DECEMBER 1986
VOOR EN TEGEN VAN
POLITIEKE UITSPRAKEN
Tutu aartsbisschop
De Zuidafrikaanse zwarte bisschop Desmond Tutu
werd in september gewijd tot aartsbisschop van
Kaapstad. Hij werd daarmee hoofd van de Anglicaan
se kerk in zuidelijk Afrika. Terwijl de Zuidafrikaanse
media de plechtigheid in Kaapstad boycotten, waren
kerkelijke leiders, zangers en schrijvers uit de hele
wereld naar Kaapstad gekomen om getuige te zijn van
de wijding van Tutu. Kerken in Nederland stelden zich
achter de oproep van Tutu tot het nemen van econo
mische strafmaatregelen tegen het Zuidafrikaanse
apartheidsbewind. In de kerken zelf kwam een discus
sie op gang over kerkelijke beleggingen in bedrijven
die in Zuid-Afrika werkzaam zijn. De meeste kerken
zijn nog niet zo ver dat ze daaraan een eind willen ma
ken.
AMSTERDAM Moet de kerk
aan politiek doen? Die vraag
heeft het afgelopen jaar op ve
lerlei manieren geklonken. Op
plaatselijk kerkelijk niveau, in
de media en op bijeenkom
sten. Voor het oog zijn prof.
dr. H.M. Kuitert en prof. dr. E.
Schillebeeckx de hoofdrolspe
lers; zij hadden immers het
spraakmakende televisie-debat
bij de IKON.
Kuitert meent dat de kerk zich
moet hoeden voor concrete
politieke uitspraken, Schille
beeckx is niet zo bang voor
uitspraken van de kerk die een
concrete maatschappelijke of
politieke werkelijkheid betref
fen. Volgens Kuitert zou de
kerk in haar spreken over con
crete zaken niet verder moeten
gaan dan zorgen uitspreken
over bijvoorbeeld de bewape
ning; Schillebeeckx acht het
mogelijk dat een kerk bijvoor
beeld een oproep doet om niet
tot plaatsing van kruisraketten
over te gaan.
Dr. G. Manenschijn, ethicus
van de Vrije Universiteit in Am
sterdam, meent dat in de dis
cussie tussen beiden de theo
logische achtergrond door
werkt. „Je zou kunnen zeggen
dat in hun standpunt de refor
matorische respectievelijk ka
tholieke visie op de „goede
werken" doorklinkt. Kuitert
heeft als reformatorisch chris
ten minder verwachtingen van
menselijk handelen „de
mens is geneigd God en de
Nederlandse protestanten in Vaticaan
In maart brachten vertegenwoordigers van de Her
vormde Kerk, de Gereformeerde Kerken en de Evan
gelisch Lutherse Kerk een bezoek aan het Secretari
aat voor de Eenheid in Rome. Het was een vervolg op
de oecumenische ontmoeting met de paus toen deze
in Nederland was. De gesprekken in Rome brachten
de deelnemers nader tot elkaar; standpunten werden
over en weer beter begrepen. Behalve het bezoek aan
de paus was een hoogtepunt de gebedsdienst in de
grotten van Pryscilla, een voor alle christenen histori
sche plek. Kardinaal Willebrands van het Secretariaat
en de hervormde predikante ds. L.W. van Reijendam-
i hierin voor.
Paus op bezoek bij Romeinse joden
Geëscorteerd door rabbi Eli Joaff bracht paus Johannes Paulus II op 6 april een
historisch bezoek aan de Romeinse synode. Nooit eerder had een paus een voet
gezet in een synagoge en eeuwenlang waren de joden door het Vaticaan gene
geerd. In zijn toespraak in de synagoge sprak de paus een schuldbekentenis uit
over wat de katholieke kerk de joden heeft aangedaan. Hij weigerde zich echter
uit te laten over formele erkenning door het Vaticaan van de staat Israël zoals de
joden hadden gehoopt.
In Nederland had in dezelfde maand de gereformeerde synode in Lunteren even
eens een ontmoeting met de Nederlandse rabbijnen E. van Voolen en H. Rodri-
gues Pereira. Het was voor het eerst in de geschiedenis dat op synodaal niveau
een ontmoeting met vertegenwoordigers van de joodse gemeenschap In Neder
land plaatsvond.
De paus zette overigens ook dit jaar zijn herderlijke reizen over de wereld voort.
Hij bezocht onder meer Frankrijk, Bangladesh en Australië.
naaste te haten", zoals het in
de Heidelberger Catechismus
staat en Schillebeeckx
heeft als katholiek meer ver
trouwen in de goede natuur
van mensen. Schillebeeckx
vindt dan ook dat Kuitert te
pessimistisch is over het men
selijk handelen en dus ook
over de politiek. „Je moet de
verschillen tussen beiden ove
rigens ook weer niet te groot
zien, er is meer wat hen bindt
dan wat hen scheidt", meent
Manenschijn.
De discussie in kerkelijk Ne
derland kreeg met de publika-
tie van Kuiterts boek „Politiek
is ook niet alles" een geweldi
ge stimulans. Al eerder was
het gesprek over het spreken
der kerk opgelaaid, met name
in de protestantse kerken. De
synode van de Gereformeerde
Kerken riep in 1984 de over
heid op niet tot plaatsing van
kruisraketten over te gaan.
Die uitspraak leidde tot emo
tionele gesprekken en verwij
ten. Niet alleen christen-militai
ren, maar vele kerkleden voel
den zich hierdoor veroordeeld
in hun politiek standpunt en ei
genlijk ook in hun christen-zijn.
Want de synode van een kerk
die de overheid oproept niet
tot plaatsing van kruisraketten
over te gaan, veroordeelt tege
lijkertijd een deel van de gelo
vigen. Namelijk zij die menen
dat plaatsing van kruisraketten
in het belang is van de stabili
teit tussen oost en west.
Bovendien hebben veel protes
tanten moeite met de geldig
heid van dergelijke uitspraken:
„De synode heeft mij niet om
een mening gevraagd; namens
wie spreekt zij eigenlijk?".
Wezenlijk in de redenering van
prof. Kuitert is diens overtui
ging dat de kerk niet concrete
campagne
van het IKV
Het Interkerkelijk
Vredesberaad
(IKV) maakt een
turbulent jaar
door. Nadat het
er niet in ge
slaagd was de
kruisraketten te
gen te houden,
schakelde het
IKV over op een
campagne van
bredere opzet die
beoogt de ont
spanning in heel
Europa te bevor
deren. Het onver
minderd politieke
stempel van het
IKV bleef daar
door gehand
haafd, ook al be
loofde de leiding
van het IKV de
contacten met de
plaatselijke ker
ken te herstellen.
Uit eigen onder
zoek van het IKV
was gebleken dat
de plaatselijke kernen nauwelijks meer contact
hebben met de plaatselijke kerken. Intern was
er onenigheid over de plaats van de voorzitter
van het IKV. De politicoloog Jan van der Putten
ruimde na onenigheid met secretaris Mient-Jan
Faber het veld. Hij werd in november opge
volgd door de PvdA-politica en Europarlemen
tariër len van den Heuvel.Dit jaar werd overi
gens ook het ICTO geplaagd door tegenstellin
gen. Een deel van het bestuur stapte op, omdat
voorzitter mr. Jim Jansen van Raay een te ei
genzinnige koers zou varen. Jansen van Raay
stapt overigens binnenkort op. Niet vanwege
de ruzie, maar vanwege zijn vertrek naar het
Europarlement.
Dr. G. Manenschijn.
politieke uitspraken moet
doen, omdat haar taak elders
ligt. De eigenlijke boodschap
van de kerk is er een van ver
geving en verlossing. Kuitert
wil altijd „met twee woorden"
over God spreken: God als
schepper en God als verlosser
(verband houdende met wat
vaak wordt aangeduid als de
twee-rijkenleer). God laat zich
langs twee wegen kennen: als
schepper en als verlosser. God
als schepper is betrokken op
de wereld waarin door regels,
wetten, maar ook door het
zwaard, de humaniteit be
waard moet worden; God als
verlosser openbaart zich via
het Woord. In dat „rijk" gelden
de woorden van vergeving,
verlossing, eeuwig leven en het
Rijk Gods. In het „rijk van God
de schepper" speelt zich de
politiek af; de kerk hoort thuis
in het „rijk van God de verlos
ser". Kuiterts probleem bij
concrete politieke kerkelijke
uitspraken is de vermenging
van deze twee lijnen. De kerk
gedraagt zich dan als een poli
tieke partij en de politiek wordt
gelegitimeerd als goddelijk
verlossingswerk. Dan krijg je
de opvatting dat het Koninkrijk
Gods binnen het bereik ligt
van politiek handelen. En dat is
tegen het bijbels getuigenis,
meent Kuitert.
Dr. Manenschijn herinnert er
aan hoe in veel kritiek op deze
zienswijze, die ook de zijne is,
wordt gesuggereerd dat gelo
ven en politiek niets met elkaar
te maken hebben. „Dat is bijna
een kwaadaardige aantijging",
vindt dr. Manenschijn. „Na
tuurlijk hebben geloven en po
litiek met elkaar te maken. Dat
is nota bene de gedachte ge
weest achter de confessionele
politieke partijvorming. Abra
ham Kuyper had het wat dat
betreft goed gezien. De chris
ten is betrokken op de samen
leving, maar die betrokkenheid
valt niet samen met de kerk.
De kerk heeft een boodschap
die „in de wereld" niet te vin
den is, namelijk die van verge
ving van zonden".
Prof. Schillebeeckx heeft met
zijn boekje „Als politiek niet al
les is" Kuitert van repliek wil
len dienen. Dat blijkt al uit de
titel. Hierin wordt duidelijk hoe
de Nijmeegse emeritus-hoogle
raar tegenover Kuitert staat als
het gaat om de inschatting van
het menselijk handelen. Waar
Kuitert zegt: mensen zijn geen
messiassen, zegt Schille
beeckx: in het handelen van
mensen wordt het heil van God
zichtbaar. Bij Schillebeeckx is
het menselijk doen en laten
voertuig van dat heil; bij Kui
tert komt het heil van „de an
dere kant". Mensen kunnen
wel goed doen, maar dan al
leen in het licht van de wereld
die door de zondeval ontwricht
is. De eigenlijke bevrijding
komt van God, via Christus.
Afgezien van de theologische
verschillen en de achtergron
den daarvan is de vraag inte
ressant waarom de kerken zich
de laatste tijd zo nadrukkelijk
bezighouden met concrete po
litieke zaken. Sociologen zien
een mogelijke reden in het feit
dat de kerken er maar moeilijk
aan kunnen wennen dat ze
steeds minder gewicht in de
maatschappelijke schaal leg
gen. Om toch hun invloed te
houden, plegen ze nu politiek)
en maatschappelijke uitsprJ'
ken te doen. Dr. Manenschijf
ziet voorts een verschuiving i
verlegenheid met typisch kej
kelijke zaken als pastoraat i
gebedspraktijk, naar gedrai
als dat van een politieke part
Hij noemt nog een aspect val
het kerkelijk politiek spreke^
dat hij en velen m»
hem uiterst laakbaar vindL
„Als de Raad van Kerken zicf
tot de overheid wendt ov^e
maatregelen ter bestrijding valjj
de werkloosheid, dan kan dac
alleen na raadpleging van df"
plaatselijke kerken. En dat g^V
beurt niet. Dus met welk recL
spreekt de Raad van Kerke!
eigenlijk? Een ander punt P
naar de mening van dr. Mag
nenschijn dat de kerken zicL
pas kritisch tot de overheiF
zouden mogen wenden ov$
het werkloosheidsbeleid als zu,
zelf een goed beleid voerer
„Maar wat zie je? PredikanteB
die allang met pensioen haty
den gekund, blijven (gedeelte,,
lijk) werken. En gemeenten wi(c
len hen maar wat graag hete
ben, omdat ze goedkoper zijn:
Hetzelfde geldt voor discrimi
natie. Je kunt als kerken di<
mond wel open doen naar dj
overheid, maar hoe is het in dj
kerken zelf gesteld? Met di
vrouwelijke predikanten bij
voorbeeld?"
Maar de kerk moet toch profq
tisch spreken? Dr. Manerf
schijn laat zich daarop niet zm
maar aanspreken. „Je hoo^,
dat vaak ja, de kerk moet pro.
fetisch spreken. En dan word"
herinnerd aan Jesaja of Jera
mia. Maar dan wordt wel hal
een en ander vergeten: D|
oudtestamentische profeteii
waren door God zelf geroepeü
tot die taak. En ze verloren e
hun werk door, sommige
moesten zelfs vluchten om hu
leven te redden. Is er sprak)
van dergelijk profetisch spre
ken als kerkelijke beleidsms
kers vanachter hun bureau oq
roepen doen die voor de keL
ken zelf vrijblijvend blijken i
zijn?"
Behalve de genoemde boeke!
van prof. Kuitert en van prol
Schillebeeckx is het versla!
van de IKON-discussie in dril
uitgegeven (alle drie pitgave
van Ten Have).
LÜTSEN KOOISTRJ
Jan van der Putten
Gebedsbijeenkomst in Assisi
Op initiatief van paus Johannes Paulus II had op 27 oktober een gebedsdag
voor de wereldvrede plaats. Vertegenwoordigers van twaalf godsdiensten
hadden op de uitnodiging van de paus gereageerd onder wie de Dalai Lama
en de Amerikaanse Indiaan John Pretty-on-top. Allen baden in hun eigen
taal en volgens hun eigen rite voor de vrede. De indiaan hief tijdens de bij
eenkomst zijn vredespijp omhoog. Op de dag van de gebedsbijeenkomst
werd op aandringen van het Vaticaan bereikt dat strijdende partijen op som
mige plaatsen in de wereld een wapenstilstand in acht namen. In Japan heb
ben boeddhisten het plan gelanceerd volgend jaar een nieuwe vredesbijeen
komst te organiseren.
Ontslag pater Curran
De Amerikaanse moraaltheoloog en priester Charlft
Curran moest in augustus zijn professoraat aan <ji
Katholieke Universiteit van Amerika opgeven na eei
jarenlang onderzoek naar zijn opvattingen door
Vaticaanse Congregatie voor de Geloofsleer. Daarii
bleek volgens curiekardinaal Joseph Ratzinger dj
Currans opvattingen met name inzake de seksuologi
niet in overeenstemming zijn met de kerkelijke richtlfe
nen. Curran verweerde zich door te wijzen op de ot
derzoeksruimte die theologen hebben zolang dez^
niet botsen met uitspraken die ex cathedra zijn gij
daan. Het ontslag van Curran markeerde scherp <j|
sterk toegenomen spanningen tussen de Amerikaan^
katholieke kerk en het Vaticaan. Bisschop Hunthausé
van Seattle moest een belangrijk deel van zijn bji
voegdheden afstaan aan een hulpbisschop omdat oo
zijn opvattingen inzake de seksuologie niet strikt g(j
noeg waren. Een andere „dissident" in de Rooms-Ki
tholieke Kerk, de Braziliaanse theoloog Leonarq
Boff, werd dit jaar ontheven van zijn spreekverbod.
bezocht daarna onder meer ons land. I(
Acht Mei-manifestatie
In de Bossche Brabanthallen had op 8 mei opnieuw een grootse manifestatie
plaats van vernieuwingsgezinde groepen in de rooms-katholieke kerk, de Acht
Mei Beweging. Zij slaagde erin omstreeks tienduizend gelovigen naar Den Bosch NobGlprijS VOOF Eli© Wi©S©l
te halen. De bisschoppen die door de organisatoren ook waren uitgenodigd, ble- K
ven van de bijeenkomst weg omdat zij meenden dat hun verantwoordelijkheid
door de organisatoren geen recht werd gedaan. De manifestatie kreeg een naspel
in het ontslag van abt en liturg Ton Baeten uit het hoogste bisschoppelijk advies
college. Baeten, die samen met een vrouwelijke pastor was voorgegaan in de eu
charistieviering, moest op last van het bisschoppencollege vertrekken nadat hij
geweigerd had zich te distantiëren van de eucharistie. Daarin was een consecra
tiegebed gebruikt van Huub Oosterhuis dat niet kerkelijk was goedgekeurd.
De joodse, religieus gemotiveerde Amerikaanse schrijver Elie Wiesel, die het con
centratiekamp Auschwitz overleefde, kreeg de Nobelprijs voor de vrede. Wiesel
heeft een groot aantal boeken op zijn naam staan waarin het drama van de holo
caust centraal staat. Tegelijkertijd pleit hij in zijn boeken voor verzoening. Het
geld van de prijs wil Wiesel besteden aan bijeenkomsten van deskundigen om de
haat in de wereld te beteugelen. Hier staat hij op de foto met zijn vrouw en zoon
na het vernemen van het nieuws dat de prijs aan hem is toegekend.
Kerken „in staat van hereniging"
De synoden van de Nederlandse Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken verklaarden l
november tijdens een gemeenschappelijke vergadering „in staat van hereniging" te zijn. Daarm$
wordt uitgedrukt dat de beide kerken der reformatie „samen op weg" zijn naar een herenigt)
kerk.
Na jaren van voorbereiding is dit besluit een mijlpaal in het samenwerkingsproces. Overigens zj
het nog jaren duren voordat beide kerken in alle opzichten één zijn geworden. De Evangelise
Lutherse Kerk in ons land gaat ook meedoen aan het herenigingsproces. Op de foto de moderarrj
na (besturen) van de Hervormde Kerk en de Gereformeerde Kerken tijdens de gecombineerd
synodevergadering in Ede. I
