finale
KIJKEN
DOOR
KRASJES
ZATERDAG 18 OKTOBER 1986
Placido Domingo, Maria
Chiara en Fiorenza Cossotto
tussen de beelden van Ram
ses II? Nooit eerder deed zich
de gelegenheid voor de
triomfscène uit de Aida van
Verdi, de spectaculairste uit
de operageschiedenis, te bele
ven op haar feitelijke plaats1
van handeling: op de oostelij
ke oever van de Nijl tegen het
decor van de indrukwekkende
sfynxengalerij die het tempel
complex van Karnak verbindt
met de tempel van Luxor.
Maar komend voorjaar is het
dan zo ver. Op 2 mei vindt in
en rond de tempel van Luxor
de eerste van tien Aida-uit-
voeringen plaats door de Ope
ra van Verona, voor deze ge
legenheid versterkt met we
reldvermaarde solisten. Ver
slaggever Godert van Colm-
jon reisde naar het oude The-
be en bezocht er de droomlo-
katie voor een unieke opera
gebeurtenis.
LUXOR - Alleen al de gedachte eraan
heeft in de ruim honderddertien jaar na
Aida's Europese première in de Scala
van Milaan ontelbare operaharten doen
overslaan: de bonte overwinningsstoet
van legeraanvoerder Ramadès die tussen
de mysterieuze beeldengalerij langzaam
optrekt naar de monumentale pylonen,
de torens aan weerszijden van de toe
gangspoort naar de tempel van Amon,
Moet en Chons. Menig rechtgeaarde
Verdi-bewonderaar koesterde heimelijke
de wens de onsterfelijke vocalen uit het
liefdesdrama Aida ooit nog eens te mo
gen beluisteren aan de boorden van de
Nijl. Volgend jaar mei kan hij die wens
in vervulling laten gaan. Luxor vormt in
de komende lente het einddoel van een
ware Verdi-pelgrimage. Zo'n veertigdui
zend operaliefhebbers uit de hele wereld
zullen zich dan naar deze oase begeven
teneinde er op het voorteiTein van de
Amon-tempel een van de tien voorstel
lingen van Aida bij te wonen.
In de Verenigde Staten. Japan, Europa
en Mexico staan operaliefhebbers nu al
te dringen om toegangbewijzen. Maar in
Luxor valt van een Aida-koorts nu nog
weinig of niets te bespeuren. De gecom
pliceerde organisatorische voorbereidin
gen voor het operafeest voltrekken zich
nog goeddeels achter de schermen. De
bedrijvigheid op de oostelijke Nijlboule-
vard komt vooralsnog van de toeristen,
waarvan Luxor er jaarlijks anderhalf
miljoen te verwerken krijgt. Ze worden
met een pont naar de westelijke Nijloe-
ver gevaren voor een bezoek aan het Dal
der Koningen, waar farao's een laatste
rustplaats vonden. Amenhotep I, Ram
ses II en Toetanchamon lieten zich er
tussen vele voorgangers begraven. En
Hatsjepsoet, de enige vrouwelijke farao
die Egypte gekend heeft, bouwde er een
terrasvormige graftempel die tot de
mooiste bouwwerken van het land beho
ren.
En uiteraard herbergt Luxor, dat rust op
de fundamenten van de voormalige
hoofdstad Thebe, de tempelcomplexen
van Karnak en Luxor, waarvan met
name de reusachtige, aan Amon, Moet
en Chons gewijde tempel tot de architec
tonische hoogtepunten van het Nieuwe
Rijk behoort. En hier kan de reisleider
- enthousiast kenner en liefhebber van
het Verdi-oeuvre - wijzen op het eerste
zichtbare teken van de naderende opera-
gebeurtenis: de scherven en brokstukken
die het voorterrein plegen te ontsieren
zijn inmiddels van de lokatie verwij
derd.
Uitvoering
In 1982 viel tijdens een bijeenkomst van
de Vereniging van de Opera 'van Verona
het besluit Aida in Egypte te doen uit
voeren op de plek waar het grootste deel
van de tweede acte - de triomfscène -
zich afspeelt. Het idee werd ingegeven
door een in Wenen wonende Egypte
naar: de gefortuneerde zakenman en
operaliefhebber, F. Mitwali. Hij contrac
teerde de Opera van Verona en trad te
I. Paalman,
„Bent u niet bang dat u binnenkort
uw zaak kunt opdoeken?", vroeg
vorige week vrijdag het NOS Jour
naal aan een onthutste opticien.
Diezelfde dag had de Nijmeegse
oogarts prof. dr. A. F. Deutman op
een oogartsencongres in Nijmegen
voor de nodige opschudding ge
zorgd. Binnen drie tot vier jaar, zo
meldde ook deze krant, kan het
volgens Deutman mogelijk zijn
met laserstralen het hoornvlies zo
bij te slijpen dat een bril niet meer
nodig is. „In oogheelkundige krin
gen wordt deze ontwikkeling heel
serieus genomen".
Dit is niet de eerste serieuze aanval op
bril en contactlens. Sinds 1978 hebben
150.000 Amerikanen een kleine oogope
ratie ondergaan, de radiale keratotomie,
om van de bril af te komen. Het enthou
siasme over deze ingreep is inmiddels
naar Nederland overgewaaid: het jonge
damesblad Viva schreef er een maand of
wat geleden een artikel over met de jui
chende kop „Beter kijken door krasjes"
en enkele Nederlandse oogartsen zijn al
bekeerd tot de radiale keratotomie. Is dit
het einde van de bril?
Een normaal oog projecteert met behulp
van de ooglens en het sterk brekende
hoornvlies (de doorzichtige voorkant
van het oog) een puntscherp beeld op
het netvlies. Hoe dichter een voorwerp
(boek!) bij je staat, hoe sterker het licht
moet worden gebroken. Voor de extra
breking zorgt de vervormbare ooglens:
die wordt boller en breekt sterker. Met
het klimmen der jaren gaat dit bollend
vermogen verloren zodat heel veel men
sen op latere leeftijd toch nog een lees
bril nodig hebben.
Dan zijn er, grofweg, nog twee redenen
waarom nu een op de vijf Nederlanders
bril of contactlens nodig heeft: verziend
heid en bijziendheid. Bij verzienden zijn
de ooglenzen te zwak, ze kunnen wel
scheip zien op afstand, maar van dicht
bij niet. De oplossing ligt voor de hand:
een extra sterke, vergrotende lens om
het zwakke oog te corrigeren. Oorzaak
en gevolg liggen bij bijzienden precies
omgekeerd: die zien door de te sterk bre
kende ogen wel scherp van dichtbij,
maar op afstand is alles wazig. Bij hen
helpt juist een afzwakkende, verkleinen
de lens. Bijziendheid heeft als voordeel
dat je op latere leeftijd nooit een leesbril
nodig hebt, omdat het bijziende oog zelf
een natuurlijke leesbril is.
Goed. Dat wordt dus brillen en, als dat
hinderlijk is bij sport of het aangezicht
ontsiert, contactlenzen. Maar contactlen
zen hebben hun nadelen en worden niet
door iedereen verdragen. Wat nu?
Al een jaar of veertig hebben oogartsen
allerlei operaties verzonnen om de lens
werking van het oog zelf bij te stellen.
De radiale keratotomie is tot nu toe de
meest serieuze poging. Dat gaat zo. Met
een uiterst precies diamantmes worden
vier tot zestien sneetjes gezet in de rand
van het twee millimeter dunne hoorn
vlies dat daardoor aan de rand opbolt
maar in het centrum afvlakt. Gevolg: de
hoornvlieslens wordt minder sterk. Ke
ratotomie heeft dus alleen bij te sterk
brekende, dus bijziende, ogen zin.
De resultaten lijken gunstig: achtenveer
tig procent van de Amerikaanse patiën
ten was zeer tevreden, veertig procent te
vreden en tien procent was ontevreden
omdat ze toch moesten brillen of omdat
de gezichtscherpte overdag voortdurend
wisselde. Die tien procent lijkt weinig,
maar is onaanvaardbaar veel, want bij
ziendheid is een onschuldige kwaal en
de operatie kan niet meer ongedaan
worden gemaakt. Bovendien zijn de gun
stige resultaten vaak niet blijvend omdat
het'hoornvlies in de loop der jaren blijft
afvlakken. Lange-termijnresultaten (over
vijf jaar en meer) ontbreken! Deutman:
„De Nederlandse vakbroeders accepte
ren deze operatie niet en in Amerika is
het verzet ook groot. Inderdaad doen
een paar Nederlandse oogartsen de ope
ratie wel, maar commerciële overwegin
gen zullen zeker een rol spelen".
Dan de laserstralen. Een pionier op dit
gebied is de onderzoeker Marshall van'
het Institute of Ophtalmology in Lon
den. Waarom heeft het bijslijpen van het
hoornvlies met laserstralen wel vooruit
zichten? Prof. Deutman: „De radiale ke
ratotomie is voor het kleine hoornvlies
een ingrijpende en ruwe ingreep omdat
de sneetjes zo diep mogelijk moeten
worden gezet. De nieuwe Excimerlaser is
tot op de veertig duizendste millimeter
nauwkeurig en tast het omringende
weefsel niet aan. Daarmee kun je het
hoornvlies als ware het een contactlens
precies in de juiste sterkte polijsten, dus
zowel bij- als verzienden kunnen er baat
bij hebben. Nog een paar voordelen: het
gepolijste hoornvlies is zo glad dat het
heel makkelijk geneest, en er gaat zo
weinig hoornvlies verloren (0,1 op de 2
millimeter) dat de behandeling kan
worden herhaald". Wanneer kan dit
worden toegepast? „Wij houden er se
rieus rekening mee dat dit over een jaar
of drie, vier mogelijk is. Marshall heeft
met konijne-ogen al goede resultaten be
reikt, de volgende stap is een proef op de
gezonde hoornvliezen van blinde ogen.
De ingreep is overigens vrijwel pijn
loos".
Stel ik ben vijftig en bijziend, met die
behandeling zou ik een minbril moeten
wisselen voor een positieve leesbril.
„Dat is wel zo. Maar als je twintig bent
en bijziend, dan kun je een jaar of vijf
entwintig zonder bril door het leven".
Tot slot, zou hij zichzelf (Deutman
draagt een bril) met laserstralen laten be
handelen? „Een radiale keratotomie
nooit van mijn leven, maar als de laser
behandeling zijn beloften waarmaakt,
dan zou ik dat zeker laten doen".
'ËeiclócSoutfuit1
vens op als bemiddelaar tussen de orga
nisatoren en de Egyptische regering. Van
Egyptische kant moesten er de nodige
bezwaren tegen een uitvoering rond de
tempel van Luxor worden overwonnen.
Zo was men bevreesd voor schade aan
het monument. Voorts zou de veiligheid
van de te verwachten veertigduizend be
zoekers een enorme opgave worden, om
«niet te spreken over de vraag waar men
al die mensen moet laten. Met een nor
male capaciteit van negenhonderd hotel
bedden is Luxor immers bij lange na
niet berekend op zoveel overnachtingen
extra. Ten behoeve van dat laatste zul
len, zo vertelt de burgemeester van
Luxor, niet minder dan vierenzestig
cruiseboten aan de boorden van de Nijl
worden afgemeerd en waarborgen vijf
tienhonderd man extra politie uit omlig
gende gemeenten de veiligheid van de
operagangers. Buiten de aanleg van een
nieuwe Nijlpromenade en de bouw van
een nieuw hotel weet de weinig mede
deelzame burgervader geen extra plaat
selijke voorzieningen aan te kondigen.
Wel kan hij melden dat het-Aida-project
Luxor geen cent extra zal kosten: stra
tenmakers en plantsoenaanleggers beho
ren in zijn stad tot de goedkoopste ar
beidskrachten, zo laat hij weten met een
hoofdknik in de richting van de transpi
rerende werkers aan de Nijloever. En hij
verwacht aïs gevolg van het evenement
een toename van het jaarlijkse toeristen
bezoek aan Luxor met pakweg 250.000
man. Op de vraag waarop die prognose
gebaseerd is moet hij het antwoord
schuldig blijven.
Rolbezetting
Staande -voor de machtige ingangspartij
van de tempel van Luxor heb je niet de
geringste verbeeldingskracht nodig om je
het onthaal voor te stellen dat Ramadès
na zijn overwinning op de Ethiopiérs*
kreeg van de koning, de priesters en het
volk. Maar veel operaliefhebbers zullen
al gelukkig zijn als zij denken aan de
operavedetten die hier straks zullen op
treden; zangers en zangeressen die zich
trouwens eens zonder extravagante
voorwaarden in groten getale hebben
aangemeld. Maria Chiara bijvoorbeeld
in de titelrol, maar als haar stem of con
stitutie het onverhoopt laat afweten
staan Natalia Troitskaya en Seta del
ten doop houden, maar in eerste instan
tie gingen zijn gedachten uit naar een
werk van Wagner of Gounod. Verdi
daarentegen werd door hem uitgenodigd
een muzikale hymne te schrijven voor
de opening van het Italiaanse theater in
Kairo, in 1869. In een schriftelijk ant
woord weigerde Verdi vriendelijk maar
beslist: „Ik ben U erkentelijk dat U mij
kiest om een hymne ter gelegenheid van
de opening van het nieuwe theater te
componeren. Tot mijn spijt kan ik deze
eer niet aanvaarden, omdat mijn huidige
werkzaamheden dit niet toestaan; bo
vendien is het niet mijn gewoonte „gele
genheidsstukken" te componeren". Ver
di heeft het dus over de opening van het
theater en niet over die van het Suezka-
naal. Later veranderde het verzoek: geen
hymne, maar een opera. Daarop ging
Verdi wel in, maar door de tijd die in
middels verloren was gegaan en nog eni
ge latere complicaties werd de première
van Aida gekoppeld aan de opening van
het Suezkanaal. De première kon overi
gens ook toen niet samenvallen met de
feestelijkheden. Tengevolge van de bele
gering van Parijs tijdens de Frans-Duitse
oorlog (1870-1871) konden de in Parijs
gemaakte decors en kostuums niet wor
den verscheept en moest de eerste uit
voering in Kairo worden verschoven
naar 24 december 1871. Bij de wereld
première in Kairo was Verdi zelf niet
aanwezig. Tot een zeereis was de compo
nist niet te bewegen, toen niet en later
evenmin. Hij hechtte veel meer belang
aan de Europese première, nauwelijks
twee maanden na Kairo in de Scala van
Milaan.
Legende
De ingrediënten voor het Aida-verhaal
werden eertijds aangedragen door de
eminente Franse egyptoloog Auguste
Mariette, stichter van het foeilelijke
Egyptologisch Museum in Kairo en on
derzoeker van enkele belangwekkende
papyrushandschriften. Mariette gaf zelf
nimmer de historische bron aan, maar
volgens hem was het verhaal gebaseerd
op een oude Egyptische legende. Een
broer van Mariette, Edouard, hield later
echter vol dat het een geplagieerde versie
van een onvoltooide novelle vin hem
betrof, maar ook dat is nooit aange
toond. Het is niet ondenkbaar dat Ma
riette de geschiedenis heeft gelezen op
een van de door hem onderzochte hand
schriften. Verdi liet zich niettemin over
tuigen door de muziekdramatische mo
gelijkheden van de liefde tussen de
Egyptische legeraanvoerder Ramadès en
de als slavin naar het hof van de farao
meegenomen Ethiopische prinses Aida.
Pas toen kwam Verdi met de onderko
ning een contract overeen waarin hij een
vergoeding van 150.000 goudfranken be
dong (huidige waarde circa 350.000 gul
den) - het hoogste bedrag ooit voor een
operaopdracht betaald. De librettist An
tonio Ghislanzoni werkte de Franse
tekst om.
Grand opera
Van Verdi's opera's is Aida de meest
„klassieke". Voor het exotisch gekleurde
muziekdrama stond nog het schema van
Meyerbeers grand opéra model - veel
spektakel, imposante koren en een cen
traal ballet - waar zijn jongere tijdge
noot en latere librettist Boito al hoog en
breed de muziekdramatische vernieu
wingen van Wagner had beproefd. Maar
de doorgaans weinig gestructureerde los
se delen van de traditionele grand opéra
werden in de Aida voor het eerst tot een
hechte eenheid gesmeed waaruit geen
onderdeel kan worden weggehaald zon
der dat het compositorische bouwwerk
in elkaar stort.
Pas in Luxor realiseert de operaliefheb
ber zich dat Verdi en zijn librettist het
met de historische feiten in hun opera
niet al te nauw namen. De eerste akte
speelt beurtelings in het paleis van de fa
rao en de tempel van Ptah in Memphis.
In het libretto wordt niet duidelijk waar
om precies de triomfscène naar Luxor
moest worden verplaatst, want de schit
terende derde en tragische vierde akte
zijn weer in Memphis gesitueerd. Ook
de naam van de koning en de dynastie
die hij vertegenwoordigde bleven ver
borgen in de schoot van Mariettes legen
de. De operaliefhebber zal het allemaal
een zorg zijn. Voor hem is Aida geen
historisch drama, maar een muziekdra
ma van Verdi, waarin de talrijke muzi
kale hoogtepunten- voor iedereen weer
elders liggen. En voor hen zal geen enke
le uitvoering kunnen opboksen tegen die
in Luxor.
GODERT VAN COLMJON
Grande klaar om het van haar over te
nemen. Placido Domingo vertolkt in elk
geval Ramadès tijdens de première op 2
mei, met als goede reserves 'Veriano
Lucchetti, Nicola Martinucci en Guliano
Cianella. De jaloerse prinses Amneres,
evenals Aida verliefd op Ramadès,
wordt gezongen en gespeeld door Fio
renza Cossotto en indien nodig vervan
gen door Bruna Baglioni. Renato Bru-
zon, Silvano Carroli of Giampiero Ma-
stromei geeft gestalte aan koning Amo-
nasro van Ethiopië, de vader van Aida
die zich opzettelijk door Ramadès ge
vangen laat nemen in een poging achter
de geheime aanvalsplannen van het
Egyptische leger te komen. Van de be
langrijkere rollen dienen verder te wor
den genoemd de koning van Egypte
(Francesco Ellero d'Artegna of Mario
Luperi) en de hogepriester Ramfis (Bo-
nalde Giaotti, Alfredo Zanazzo of Ivo
Vinko). Voor de bescheiden maar zeer
moeilijke rol van priesteres tenslotte
hebben zich twee gereputeerde sopranen
beschikbaar gesteld: Maria Romano en
Aida Meneghelli. Dirigent is Dohato
Renzetti. De regie is in handen van Ren-
zo Giacchieri. Voor de begeleiding zul
len een dubbel orkest, een dubbel koor
en vijfhonderdvijftig technici en assis
tenten naar Luxor worden overgevlogen.
Volle maan
Hoewel we rijkelijk vroeg op de plaats
van handeling aanwezig zijn, blijkt de
organisatie nog maar weinig aan het toe
val te hebben overgelaten. De première
valt bij volle maan. Tegenover de in
gangspartij aan het begin van het voor
terrein komen twee tribunes te staan van
dertien meter hoog en een totale lengte
van veertig meter. Het orkest krijgt zit
ting in een rijdende orkestbak die ge
makkelijk naar de verschillende scènes
De sfynxen
galerij bij de
tempel van
Luxor, waar
Verdi de
tweede akte
(met de
triomfmars)
van zijn Aida
situeerde.
kan worden verplaatst. Duizend figuran
ten zijn gecontracteerd en het Egyptische
leger zal ten behoeve van de triomfmars
tijdelijk enkele honderden soldaten af
staan. Alleen olifanten zullen om veilig
heidsredenen bij de intocht ontbreken.
Vijf ingenieurs tenslotte houden de tech
nische installaties zoals tribunes en licht
installaties nauwlettend in de gaten. To
tale produktiekosten: tien miljoen dollar.
Een toegangsbewijs kost tussen de veer
tien- en zestienhonderd gulden. Niette
min zijn er maatregelen genomen om de
zwarte handel in entreebewijzen tegen te
gaan. Zo zullen reispapieren en naam
lijsten van de gelukkigen minitieus wor
den vergeleken met de corresponderende
nummers op de toegangsbewijzen. Voor
de verkoop van de circa veertigduizend
kaarten werd een strenge selectie toege
past. De hele Benelux bijvoorbeeld be
schikt over slechts duizend kaarten,
waarvan de Nederlandse reisorganisatie
Select in Utrecht de verkooprechten
heeft. Andere landen in Europa moeten
het met een zelfde aantal kaarten doen.
Grotere claims, onder meer van Ameri
ka en Japan, werden niet gehonoreerd.
Mythe
Hoewel in reisfolders en andersoortige
publikaties over Egypte de tempels van
Karnak en Luxor herhaaldelijk door el
kaar worden gehaald, is het laatstge-1
noemde en geen andere tempel waar
Verdi de triomfscène uit de tweede akte
van zijn Aida situeerde. De uitvoering
in Luxor rekent mogelijk ook voor eens
en altijd af met de hardnekkige mythe
vorming rond het ontstaan van Aida als
zou Verdi de opera geschreven hebben
ter gelegenheid van de opening van het
Suezkanaal. Inderdaad wilde de toenma
lige onderkoning van Egypte, Ismail Pa
scha, bij de feestelijke opening een opera
